بَهنَسا ، از شهرهای مشهور مصر میانة قرون وسطی . در حدّ فاصل بحر یوسف و کوهپایه های جبال لیبی ، در پانزده کیلومتری غرب بنی مَزار، ایستگاه راه آهنی در 198 کیلومتری جنوب قاهره ، واقع شده است . این شهر همان اوکسورهونخوس باستانی است که در قبطی آن را پمجه می نامیده اند.

( این شهر را مناوس بن منقاوس ، پادشاه قبطی ، بنا کرد (مقریزی ، قسم 5 ، ص 127) ) . در عهد امپراتوری روم شرقی ، شهر آبادی بود و به سبب کلیساها و معابد متعددش شهرت داشت . بنابر روایتی قبطی ، مریم و عیسای خردسال در حین فرار از مصر، در این مکان اقامت کردند. بعضی از مفسّران مسلمان در تأیید این روایت که منشأ مسیحی دارد به آیه ای از قرآن (مؤمنون : 50) استناد کرده اند.

در زمان حملة اعراب ، ناحیه ای نظامی به شمار می رفت که حصاری حصین داشت ؛ ظاهراً پادگان یونانی این شهر در دفاع از آن شجاعتی بیباکانه از خود نشان داد که تا مدتها در خاطره ها باقی ماند و الهامبخش داستان مشهوری به نام فتح بهنسا گردید.

این شهر که نخست حاکم نشین «کوره »ای بود، پس از اسلام رونق فراوان داشت . در تجدید سازمانی که به دستوربدرالجمالی * وزیر فاطمیان در پایان قرن پنجم انجام گرفت ، نام بهنسا به ایالتی اطلاق گردید. ابن بطوطه (ص 47) آن را شهر بزرگی توصیف می کند که باغهای متعدد، آن را احاطه کرده است . ابن شاهین (ص 32) آن را شهری بزرگ یاد می کند، ولی ابن جیعان ، که این ایالت را می شناخته ، دربارة این شهر سکوت کرده است . از آن پس ، چیزی جز شهرکی کم اهمیت نبود که پیش از آنکه به مِنْیَه تعلق یابد، در قرن سیزدهم ، به ایالت بنی سویف * منضم شد. شن آن را پوشانده بود: در حدود 1307، واریزه های گوناگون ، ستونهای خارا، قطعاتی از سرستون و مجسمه و سفالینه و آجر بر روی زمین یافت می شد؛ امروزه جز توده ای آشفته از ویرانه ها چیزی از آن باقی نیست .

این وضع اندوهبار چه بسا ناشی از قطع رو به تزاید اشجار این منطقه بوده باشد. در زمان فاطمیان و ایوّبیان ، مقامات حکومتی ، از جنگلها که جزو املاک خالصه به شمار می رفت ، به منظور تهیة چوب برای ساختن کشتی بهره برداری می کردند. مقریزی (قسم 3، ص 108) در این باب ، بر گزارشی از ابن مَمّاتی (ص 344ـ 345) متکی است ، ولی می افزاید که این سازمان کلاًّ از میان رفته است و کسی را نمی توان یافت که از آن سخن بگوید و خود مردم درختان را بریده اند.

رونق این شهر بیش از همه مرهون منسوجات آن بود. در آنجا همه نوع پارچه ، از ظریفترین نوع آن چون ابریشم زردوزی شده تا معمولی ترین نوع آن نظیر پرده و پارچة خیمه و بادبان کشتی ، بافته می شد. پارچه های عریض پشمی و کتانی و پنبه ای بافته می شد که تصاویری با رنگهای ثابت از همه نوع جانور، «از حشره گرفته تا فیل »، بر روی آنها یافت می شد. به گفتة ادریسی (ج 1، ص 130)، بر منسوجاتی که در بهنسا تولید می شد نام شهر ذکر می شد. در موزة هنر اسلامی در قاهره نیز قطعه ای پارچة پشمی چند رنگ موجوداست که بر روی آن تصویر چند خرگوش کوچک که سر انسانی را تشکیل داده اند دیده می شود و نام بهنسا بر روی آن به چشم می خورد. ابن بطوطه (همانجا) در اواسط قرن هشتم نیز کیفیت عالی پارچه های پشمی آن را می ستاید.

---

منابع :
(1) ( ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، بیروت 1384/1964؛
(2) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967، ص 159؛
(3) ابن شاهین ، کتاب زبدة کشف الممالک ، چاپ فؤاد سزگین ، در الجغرافیا الاسلامیة ، ج 79، فرانکفورت 1413/1993؛
(4) ابن ممّاتی ، کتاب قوانین الدواوین ، چاپ عزیز سوریال عطیه ، قاهره 1943، چاپ افست فرانکفورت 1413/1992؛
(5) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، بیروت 1409/ 1989؛
(6) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ، تاریخ مقدمه 1383/ 1963، ج 3، ص 320، 390، 393ـ 394، 455 و جاهای دیگر ) ؛
(7) علی باشا مبارک ، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة ، ج 10، ص 2ـ5؛
(8) ( احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الا´ثار ، چاپ ویه ، قاهره ، تاریخ مقدمه 1910 ) ؛
(9) علی بن ابی بکر هروی ، کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات ، ج 2، ص 43؛
(10) ( احمدبن اسحاق یعقوبی ، البلدان ، ترجمة محمد ابراهیم آیتی ، تهران 1356 ش ، ص 110 ) ؛


(11) Baedeker Guidebook, Fr. ed., 1908, 199-200;
(12) EI 1 , Fr. ed., supplement, 267;
(13) Isambert, Itinإraire de l'Orient, Egypte , 467;
(14) Jean Maspero, Histoire des patriarches d'Alexandrie , 55;
(15) idem, Organisation militaire de l'Egypte byzantine , 40, 140;
(16) J. Maspero and Wiet, Matإriaux pour servir ب la gإographie de l'ـgypte , 51, 173-191.

/ گ . ویه ( د. اسلام ) /