responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2294

 

بَهمَنگان (بهمنجنه / بهمنجه ) ، از جشنهای بزرگ ایرانیان پیش از اسلام که تا دورة مغولان نیز زنده مانده است . بهمن (در اوستا : «وهُومَنَه »؛ در پهلوی : «وهومن ») به معنای نیک اندیش و نیک نهاد، از امشاسپندان و نخستین آفریدة هرمزدی است که در عالم مینو، رهنمونی پرهیزکاران به بهشت و در جهان

مادی حمایت جانوران سودمند را بر عهده دارد ( بندهش ، ص 37، 48ـ 49، 110؛ زادسپرم ، ص 34؛ اوستا، ج 1،ص 88 ـ 91). نزد حکمای نوافلاطونی ، بهمن با «کلام ایزدی »، و در اصطلاح حکمای اشراقی با نور اقرب و عقل اول مطابق است (دارمستتر، ص 178ـ180؛ سهروردی ، ج 2، ص 128؛ شهرزوری ، ص 333).

ایرانیان باستان دومین روز ماه را، به نام این امشاسپند، بهمن (بهمن روز) می خواندند. چون بنابر سنتی کهن ، با تقارن نام روز و ماه جشنی برگزار می شد، ایرانیان در بهمن روز از بهمن ماه (قس دمشقی ، ص 474؛ قوّاس ، ص 17 که هر دو به اشتباه ، به برگزاری این جشن در نخستین روزِ ماه اشاره کرده اند) نیز جشنی برپا می کردند و آن را بهمنگان می نامیدند (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، ص 257؛ پورداود، اناهیتا ، ص 91؛ برهان ، ج 1، ص 329، پانویس 1).

فرهنگ آنندراج و فرهنگ رشیدی ، اصل کلمه را «بهمنچنه »، ترکیبی از بهمن (نوعی گیاه ) و چنه (از مشتقات چیدن ) دانسته اند (شاد، ذیل واژه ؛ رشیدی ، ج 1، ص 365؛ برای توضیح بیشتر رجوع کنید به دبیرسیاقی ، ص 456ـ457). اما در برخی منابع ، مصرف این گیاه در بهمنگان وجه تسمیة آن شمرده شده است (شاد، همانجا؛
برهان ، ذیل واژه ؛
امیری ، ص 80، به نقل از دایماک ). شهمردان رازی مؤلف روضة المنجمین (ص 37) برگزاری جشن بهمنگان را به تلاقی سه بهمن (روز، ماه و گیاه ) نسبت می دهد. در فرهنگ آنندراج (شاد، همانجا) و دستور الافاضل (حاجب خیرات دهلوی ، ص 97) به اشتباه جشن بهمنگان با جشن سده که در بهمن ماه برگزار می شد، درآمیخته است .

از رسوم ایرانیان در چنین روزی بار گذاشتن «دیگ بهمنجنه » بود که در پخت آن از گوشت انواع حیوانات حلال گوشت ، غلات و حبوبات و سبزیها استفاده می شد. این آش با گردگل بهمن کوبیده صرف می شد (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، همانجا؛
همو، 1373ـ1375، ج 1، ص 265؛
گردیزی ، ص 524 ـ 525؛
اسدی ، ص 472؛
منوچهری ، ص 68). براساس منابع کهن زردشتی ، حیوانات اهلی به امشاسپند بهمن نسبت دارند و شاید ازینروست که زاد سپرم در (همانجا) نیازردن و نکشتن حیوانات را توصیه کرده است . در منابع معاصر زردشتی نیز پرهیز زردشتیان از خوردن گوشت و کشتار حیوانات در بهمن روز تأیید شده است (سروشیان ، ص 160؛
بویس ، ص 89،پانویس ؛
پورداود، خرده اوستا ، ص 210). به این ترتیب ، روشن نیست که آیا پختن آش بهمنجنه با گوشت ، در دورة پیش از اسلام مرسوم بوده است یا نه ؟ تنها می توان احتمال داد که آداب و آیین بهمن روز، با گذشت زمان در دوران اسلامی تغییر کرده است .

از آنجا که برای گیاه بهمن خواص درمانی چندی قایل بودند (ابوریحان بیرونی ، 1370 ش ، ص 137؛
اخوینی بخاری ، ص 506 ـ 507، 511؛
هروی ، ص 66)، در بهمنگان این گیاه را به طرق گوناگون به کار می بردند: کوبیدة بهمن با گرد قند و نبات ، به اعتقاد ایرانیان ، به تقویت حافظه کمک می کرد؛
نوشیدن

شیر تازه و خالص با بهمن سرخ یا سپید در بامداد بهمن روز، افزون بر تقویت حافظه ، چشم بد را دور می داشت (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ؛
همو، 1373ـ1375؛
گردیزی ؛
شاد، برهان ، همانجاها). همچنین نوشیدن شیر با سپند (اسفند) برای تقویت حافظه (برهان ، همانجا)، به رشته کشیدن دانه های سپند (شهمردان رازی ، همانجا)، خوردن ماهی ، تره و ماست (اسدی ، همانجا) از رسوم دیگر این روز بوده است .

از دیگر آیینهای شایان توجه بهمنگان ، رفتن مردم به کوه و دشت به منظور گردآوری گلها و گیاهان دارویی و

تهیة روغنهای نباتی ـ درمانی و فراهم آوردن گیاهان معطر برای تهیة بخور بود (قزوینی ، ص 82؛
برهان ، همانجا). منابع زردشتی و اسلامی به مبارک بودن ازدواج ، خرید و فروش ، سفر و بازگشت از سفر، عمارت کردن ، بریدن و پوشیدن جامة نو، چیدن ناخن ، پیراستن موی ، حاجت خواستن از خدا و آغاز کردن هر کار در بهمن روز اشاره دارند (برهان ، همانجا؛
«اندرز انوشه روان آذربدمارسپندان »، ص 525؛
فیض کاشانی ، ص 266؛
سلیم ، ص 255ـ256). همچنین ، بر اساس برخی منابع قدیم ، حوا در چنین روزی از پهلوی آدم آفریده شده است (سلیم ، ص 255). گویا بهمنگان پس از اسلام تا حملة مغول ادامه یافت ( ایرانیکا ، ذیل «بهمنجنه »؛
رضی ، ص 682)، و بدین ترتیب کاربرد صورت معرّب آن (بهمنجنه ) در دوران اسلامی رایج شد (رجوع کنید به فرهنگهای فارسی ). برگزاری جشن بهمنگان در میان تمامی طبقات مردم مرسوم بود و در بارگاه شاهان و سلاطین ، مراسم جشن باشکوه و تشریفات بر پا می شد و شاعران درباری در مدایح خویش فرارسیدن این روز را به شاهان تهنیت می گفتند (صفا، ص 127)؛
فرخی سیستانی (ص 354)، منوچهری دامغانی (ص 68، 86 که به دیگ بهمنجنه اشاره می کند)، مختاری غزنوی (ص 509)، مسعود سعد سلمان (ص 659)، عمعق بخارایی (ص 185) و انوری (ج 1، ص 415) به برپایی این جشن در اشعار خویش اشاره کرده اند.


منابع :
(1) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(2) همو، کتاب الصیدنة فی الطّب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛
(3) همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ 1375/ 1954ـ1956؛
(4) ربیع بن احمد اخوینی ، بخاری ، هدایة المتعلمین فی الطّب ، چاپ جلال متینی ، مشهد 1344 ش ؛
(5) علی بن احمد اسدی ، لغت فرس ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1319 ش ؛
(6) منوچهر امیری ، فرهنگ داروها و واژه های دشوار، یا، تحقیق دربارة کتاب الابنیه عن حقائق الادویه موفق الدین ابومنصور علی هروی ، تهران 1353 ش ؛
(7) «اندرز انوشه روان آذر بد مارسپندان »، ترجمة ماهیار نوابی ، نشریة دانشکدة ادبیات تبریز ، سال 11، ش 4، (زمستان 1338)؛
(8) علی بن محمد انوری ، دیوان ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1364 ش ؛
(9) اوستا، یشت ها ، گزارش پورداود، تهران 1347 ش ؛
(10) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(11) بندهش ( گردآوری ) فرنبغ دادگی ، ترجمة مهرداد بهار، تهران 1369 ش ؛
(12) ابراهیم پورداود، اناهیتا: پنجاه گفتار پورداود ، چاپ مرتضی گرجی ، تهران 1343 ش ؛
(13) همو، خرده اوستا ، بمبئی ( بی تا. ) ؛
(14) حاجب خیرات دهلوی ، دستورالافاضل ، چاپ نذیراحمد، تهران 1352 ش ؛
(15) ژیمز دارمستتر، تفسیر اوستا و ترجمة گاتاها ، ترجمه و تحشیه و دیباچه از موسی جوان ، ( بی جا ) ، 1348 ش ؛
(16) محمددبیر سیاقی ، «بهمنجه »، جلوه ، سال 1، ش 9ـ10 (اسفند 1324ـ فروردین 1325)؛
(17) محمدبن ابی طالب دمشقی ، نخبة الدهر فی عجائب البروالبحر ، ترجمة حمید طبیبیان ، تهران 1357 ش ؛
(18) عبدالرشیدبن عبدالغفور رشیدی ، فرهنگ رشیدی ، ج 1، چاپ محمد عباسی ، تهران 1337 ش ؛
(19) هاشم رضی ، گاه شماری و جشنهای ایران باستان ، تهران 1371 ش ؛
(20) زادسپرم ، گزیده های زادسپرم ، ترجمة محمدتقی راشد محصل ، تهران 1366 ش ؛
(21) جمشید سروشیان ، فرهنگ بهدینان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1335 ش ؛
(22) عبدالامیر سلیم ، «تطبیق روزهای ماه در فرهنگ ایرانی واحادیث اسلامی ، یا، «سی روزه در حدیث شیعه »، نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آذربادگان ، سال 26، ش 111 (پاییز 1353)؛
(23) یحیی بن حبش سهروردی ، مجموعة مصنفات شیخ اشراق ، چاپ هانری کوربن ، ج 2: بخش 1، کتاب حکمة الاشراق ، تهران 1355 ش ؛
(24) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ، محمدبن محمود شهرزوری ، شرح حکمة الاشراق ، چاپ حسین ضیائی تربتی ، تهران 1372 ش ؛
(25) شهمردان رازی ، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة ملک ، با مقدمه و فهرست ها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1368 ش ؛
(26) ذبیح الله صفا، گاه شماری و جشن های ملی ایرانیان ؛
(27) شهاب الدین عَمْعَق ، دیوان ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1339 ش ؛
(28) علی بن جولوغ فرخی ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1335 ش ؛
(29) محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، «رسالة نوروز و سی روز ماه »، در محمد معین ، مجموعة مقالات ، ج 2، چاپ مهدخت معین ، تهران 1367 ش ؛
(30) زکریابن محمد قزوینی ، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(31) فخرالدین مبارکشاه قواس ، فرهنگ قواس ، چاپ نذیراحمد، تهران 1353 ش ؛
(32) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، تاریخ گردیزی ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1363 ش ؛
(33) عثمان بن عمر مختاری غزنوی ، دیوان ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1341 ش ؛
(34) مسعود سعد سلمان ، دیوان ، چاپ رشید یاسمی ، تهران 1318 ش ؛
(35) احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1347 ش ؛
(36) موفق بن علی هروی ، الابنیة عن حقایق الادویة ، بتصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346 ش ؛


(37) Mary Boyce, A Persian stronghold of Zorastrianissim, Oxford 1977;
(38) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bahmanjana" (by Z. Safa).

/ لیلا پژوهنده /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2294
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست