بهشتی ، محمد (سیدمحمد حسینی بهشتی )، روحانی برجسته و مؤثر در انقلاب اسلامی ایران . در دوم آبان 1307 در محلة لُنبان اصفهان متولد شد. پدرش ، سید فضل الله بهشتی ، از روحانیون اصفهان بود و پدر مادرش ، حاج میرزامحمدصادق مدرس خاتون آبادی ، از شاگردان آخوند خراسانی و سیدمحمد کاظم یزدی بود و از علمای برجستة اصفهان به شمار می رفت ( راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر اول ، ص 37؛ شریف رازی ، ج 1، ص 243). دورة تحصیل ابتدایی و دو سال اول دبیرستان را در مدارس دولتی اصفهان طی کرد و در 1321ش ، که جامعة ایران پس از سقوط رضاشاه دورة پرتلاطم و پرحادثه ای را آغاز کرده بود، در مدرسة صدر اصفهان به تحصیل علوم دینی پرداخت و در آنجا ادبیات عرب ، منطق ، کلام و دروس سطح فقه و اصول را آموخت و همزمان شروع به آموختن زبان انگلیسی کرد. در 1325ش ، برای ادامة تحصیل علوم دینی به قم رفت و یک سال بعد در درس خارج فقه و اصول استادان مبرّز حوزة علمیّه شرکت کرد ( راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر اول ، ص 38ـ40).

بهشتی ، همزمان با تحصیل علوم دینی در قم ، تحصیلات دبیرستانی ناتمام خود را به صورت داوطلب آزاد به پایان رساند و پس از اخذ دیپلم ادبی در 1327ش دانشجوی دانشکدة معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی کنونی ) شد. در 1329ـ1330ش ، در تهران سکونت گزید و برای امرار معاش به تدریس پرداخت . پس از اخذ درجة لیسانس در 1330ش به قم بازگشت و با تسلطی که به زبان انگلیسی پیدا کرده بود در دبیرستان حکیم نظامی آن شهر دبیر زبان انگلیسی شد. در 1331ش ، ازدواج کرد و در کنار تدریس در دبیرستان ، تحصیل در حوزة علمیّه را ادامه داد. از استادان وی در قم ، حاج آقاحسین بروجردی * ، سیدمحمد محقق داماد (متوفی 1347ش )، امام خمینی (متوفی 1368ش ) و حاج شیخ مرتضی حائری یزدی (متوفی 1364ش ) بودند. وی در این سالها با حضور در درسهای فلسفی علامه سید محمد حسین طباطبایی * (متوفی 1359ش ) بیشتر به آموزش و درس و بحث فلسفه روی آورد و از اصحاب حلقة درسی بود که مقالات علامة طباطبایی در آن حلقه ، در همان سالها، به صورت کتاب معروف اصول فلسفه و روش رئالیسم انتشار یافت .

بهشتی از آغاز جوانی به فعالیتهای اجتماعی و برنامه ریزیهای گستردة آموزشی و تبلیغی علاقه داشت ، چنانکه در 1326ش در یک جمع هجده نفری که شهید مرتضی مطهری نیز از آن جمله بود، شیوة جدیدی از مسافرت تبلیغی و مطالعات مذهبی برنامه ریزی شده را با اشراف آیت الله بروجردی و پایمردی امام خمینی تجربه کرد. در 1331ش ، تحت تأثیر مبارزات سیدابوالقاسم کاشانی و محمد مصدق در نهضت ملی شدن نفت ، در اعتصابات منتهی به واقعة 30 تیر و سقوط دولت قوام السلطنه در اصفهان شرکت نمود و در جمع متحصنان در تلگرافخانة اصفهان سخنرانی کرد.

کودتای 28 مرداد 1332، بهشتی را که در مسائل اجتماعی ذهنی پویا و حساس داشت متوجه ضعف نیروهای مذهبی کرد. نخستین اقدام او برای تربیت نیروهای مذهبیِ کارآمد، تأسیس دبیرستان دین و دانش در 1333ش در قم بود که مدیریت آن را تا 1342ش خود وی برعهده داشت ( راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر اول ، ص 39ـ42، 48). بهشتی که مصمم بود به موازات تحصیل و حضور و فعالیت در حوزة علمیّة قم ، تحصیلات دانشگاهی را نیز دنبال کند، در 1335 ش دورة دکتری فلسفه را در دانشکدة معقول و منقول آغاز کرد و بعد از وقفه ای که به سبب مسافرت او به آلمان پیش آمد، در 1353 به اخذ درجة دکتری نایل شد. در این سالها حوزة علمیّة قم فعالیتهای فرهنگی جدیدی را برای معرفی اسلام به نسل جوان و تحصیل کردگان دانشگاهی آغاز کرده بود. بهشتی نیز در فعالیتهایی از قبیل انتشار مجلة مکتب اسلام * و سالنامه و فصلنامة مکتب تشیع * حضوری مفید و مؤثر داشت و مقالة مفصلی تحت عنوان «حکومت در اسلام » در نشریة اخیر (1338ـ1339 ش ) منتشر ساخت و در جلسات سخنرانی موسوم به «گفتار ماه » نیز که در تهران برای جوانان و دانشجویان تشکیل می شد همراه با روحانیونی چون شهید مطهری و سید محمود طالقانی سخنرانی می کرد. در همین سالها بهشتی ، با طرح اندیشه های نو و افکار اصلاحی و انتقادی خود، درصدد ایجاد تحول و بهبود در حوزة علمیّة قم برآمد و علاوه بر تأسیس «کانون اسلامی دانش آموزان و فرهنگیان قم » که زیر نظر روحانی شهید محمد مفتح اداره می شد، با همکاری روحانیونی دیگر توانست روش و برنامة درسی جدیدی برای طلاب علوم دینی طراحی کند و با تأسیس مدرسة منتظریه یا مدرسة حقانی آن را به اجرا درآورد (همان ، دفتر اول ، ص 42ـ44؛ نیز رجوع کنید به یاران امام به روایت اسناد ساواک ، ج 3، ص 306).

پس از درگذشت آیت الله بروجردی (دهم فروردین 1340) و مرجعیت یافتن امام خمینی ، فصل جدیدی از تحولات و مبارزات سیاسی در حوزة علمیّة قم و در محافل مذهبی آغاز شد. بهشتی نیز به این مبارزات پیوست . فعالیتهای وی در واقعة دوم فروردین 1342 و پانزدهم خرداد همان سال و دستگیری امام خمینی بتفصیل در اسناد سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک ) آمده است (همان ، ج 3، ص 4ـ11). هنگامی که تشکلی از چند هیئت مذهبی به نام هیئتهای مؤتلفة اسلامی برای پشتیبانی از نهضت امام خمینی به وجود آمد، بهشتی از روحانیونی بود که از سوی امام خمینی برای نظارت بر کار این تشکل و کمک به آنها معین شده بودند (هاشمی رفسنجانی ، ج 1، ص 198؛ نیز رجوع کنید به راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر اول ، ص 44ـ45؛ تحریر تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران ، ص 177). با گسترش فعالیتهای سیاسی و فکری بهشتی در قم ، ساواک او را مجبور به ترک این شهر کرد و وزارت آموزش و پرورش وی را موقتاً منتظر خدمت نمود ( یاران امام به روایت اسناد ساواک ، ج 3، ص 16ـ24).

با عزیمت به تهران ، میدان گسترده تری برای فعالیت در اختیار بهشتی قرار گرفت ، اما توقف وی در این شهر چندان طولانی نشد؛ در 1343ش ، آیت الله سید محمد هادی میلانی * که از مراجع تقلید و مقیم مشهد بود از بهشتی خواست که در اجابت درخواست مسلمانان و ایرانیان مقیم هامبورگ ، به آلمان عزیمت کند و ادارة مرکز اسلامی هامبورگ را بر عهده گیرد. آیت الله سید احمد خوانساری * نیز بر ضرورت این سفر تأکید داشت . با سفر بهشتی به اروپا، که به علت مخالفتهای ساواک خالی از دشواری نیز نبود، افق تازه ای در برابر ذهن پویا و نوگرای بهشتی گشوده شد ( راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر دوم ، ص 790ـ791؛ نیز رجوع کنید به همان ، دفتر اول ، ص 43). اقامت وی در آلمان پنج سال طول کشید. در این مدت ، وی علاوه بر تصدی امور دینی ایرانیان و سایر مسلمانان مقیم هامبورگ و آلمان و بعضی کشورهای دیگر اروپایی ، توانست با کمک عده ای از دانشجویان متدین ایرانی ، «اتحادیة انجمنهای اسلامی دانشجویان گروه فارسی زبان » را ایجاد کند و دانشجویان مبارزی را که به علت اعتقادات مذهبی با تشکیلاتی مانند کنفدراسیون دانشجویان ایرانی و سازمانهای مشابه آن رابطه ای نداشتند در این اتحادیه گرد آورد. بهشتی در معرفی اسلام به اروپاییان نیز قدمهای مؤثری برداشت و با تسلط یافتن بر زبان آلمانی در کنار زبان انگلیسی با افکار متفکران و فیلسوفان غربی آشنا شد. در همین سالها به حج رفت (1345ش ) و با امام خمینی نیز در عراق ملاقات کرد (1348ش ). گزارشهای ساواک نشان می دهد که این سازمان بشدت مراقب و نگران فعالیتهای وی در این دوره بوده است (همان ، دفتر اول ، ص 43، 46، 48؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک ، ج 3، ص 34ـ175). بهشتی در 1349ش ، از آلمان به ایران آمد و ساواک مانع بازگشت وی به آلمان شد. در فاصلة سالهای 1349 تا 1356ش ، بهشتی در تهران و قم به فعالیتهای علمی و آموزشی و ادارة جلسات آموزشی و تبلیغی برای طلاب و جوانان دانشگاهی پرداخت و افکار خود را از این طریق در جامعه ترویج کرد. از جمله فعالیتهای مهم وی در این دوره ، حضور مؤثر در بخش برنامه ریزی درس تعلیمات دینی وزارت آموزش و پرورش و مشارکت با روحانیون دیگر مانند شهید دکتر محمدجواد باهنر * ، علی گلزاده غفوری و سیدرضا برقعی در تألیف کتابهای درس دینی و قرآن مدارس سراسر کشور بود. این کتابها در آشنایی وسیع جوانان آن دوره با اسلام و ایجاد زمینه های اعتقادی برای انقلاب اسلامی در ذهن آنان مؤثر بود. در 1354ش ، ساواک او را دستگیر و مدت کوتاهی زندانی کرد ( راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر اول ، ص 11، 44، 46، 49، دفتر سوم ، ص 966).

با اوج گیری مبارزات ملت ایران به رهبری امام خمینی در 1356ش ، فعالیتهای بهشتی رنگ سیاسی بیشتری گرفت و توان و تجربة وی در سازماندهی ، مدیریت و جذب نیروهای متعهد به ظهور رسید. از جمله نخستین اقدامات وی همکاری در ایجاد تشکلی به نام «جامعة روحانیت مبارز * » در پاییز 1357ش بود که خود نیز در هستة مرکزی آن عضویت داشت . اندکی بعد «شورای انقلاب * » به دستور امام خمینی تشکیل شد و بهشتی در شمار نخستین کسانی بود که از سوی امام خمینی به عضویت این شورا انتخاب شدند (هاشمی رفسنجانی ، ج 1، ص 321ـ 323). در پاییز و زمستان 1357ش بهشتی نقش بسیار مؤثری در هدایت و سازماندهی مبارزات اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی داشت و فعالیتها و روابط او با دیگران در این ایام بشدت تحت مراقبت ساواک بود ( یاران امام به روایت اسناد ساواک ،ج 3، ص 323ـ395). وی در برگزاری راهپیمایی معروف تاسوعا و عاشورای 1357ش در تهران و شهرستانها قویاً فعال بود (همان ، ج 3، ص 355). تقریباً همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357، بهشتی همراه با آیت الله سیدعلی خامنه ای ، موسوی اردبیلی ، هاشمی رفسنجانی و شهید باهنر تأسیس «حزبِ جمهوری اسلامی * » را اعلام داشت که اندیشة آن از مدتی پیش در ذهن او و یارانش جوانه زده بود (رضوی ، ص 165؛ راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر اول ، ص 450ـ 453). این حزب مورد استقبال عموم مردم انقلابی و متدین واقع شد و بهشتی که دبیرکل حزب بود، آن را کانون فعالیتهای سیاسی و انقلابی خود قرار داد و به گفتة آیت الله خامنه ای «در لحظه لحظة عمر پرماجرای این حزب از همة اخلاص و حلم و حکمت و درایت و هوش خدادادی برای رسیدن به آرمانهای حزب که همان هدفهای انقلاب اسلامی است بهره می گرفت » (حزب جمهوری اسلامی ، ص 146ـ147). بهشتی در برگزاری انتخابات مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی نقشی مؤثر داشت . او که خود در آن مجلس به نمایندگی از مردم تهران عضویت داشت ، از سوی نمایندگان به عنوان نایب رئیس آن مجلس انتخاب گردید و عملاً ادارة آن را بر عهده گرفت و در تنظیم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و تصویب آن تلاش و تأثیر بسیار داشت . وی در 1358ش از سوی امام خمینی به ریاست دیوانعالی کشور انتخاب شد و وظیفة «ایجاد تشکیلات نوین قضایی بر اساس تعالیم مقدس اسلام ... و تدوین لوایح قضایی جدید جمهوری اسلامی ایران » را برعهده گرفت (امام خمینی ، ج 11، ص 279).

بهشتی در دوران نسبتاً کوتاه میان پیروزی انقلاب اسلامی تا زمان شهادت ، با اندیشه و تلاش بی وقفه در صدد تنظیم و تدوین پشتوانه های نظری و قانونی برای نظام جمهوری اسلامی ایران و نیز تشکیل و تأسیس ارکان اصلی حکومت اسلامی بود. در این مدت می باید او را از معروفترین چهره های معتقد و مدافع اندیشه های امام خمینی دانست . وی تحقق اسلام را در جامعه در گرو تحقق مفاهیم بنیادینی از قبیل استقلال ، عدالت ، آزادی و مشارکت مردم در امور سیاسی و فعالیتهای اقتصادی می دانست . داشتن چنین بینشی سبب شده بود تا بر قطع تسلط بیگانگان از کشور و لزوم استقرار و استقلال قوة قضاییه و تعدیل ثروت در جامعه از طریق گسترش مالکیتهای تعاونی و تقویت شرکتهای تعاونی و اهمیت فعالیتهای سیاسی در قالب احزاب و همفکری در قالب شوراها تأکید بلیغ داشته باشد (سمینار تبیین اندیشه های شهید آیت الله بهشتی ، ص 69ـ223). بهشتی در جذب نیروهای جوان به فعالیتهای سیاسی و اجتماعی و تشویق آنان به سازندگی کشور توانایی قابل ملاحظه ای داشت و از این راه به «کادرسازی » برای جمهوری اسلامی ایران می پرداخت . «جهاد سازندگی » و نهادهای مشابه آن ، به همین جهت ، از پشتیبانی و مدیریت وی بهره مند می شدند ( راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر سوم ، ص 1039ـ1133).

بهشتی در کنار آگاهی از معارف اسلامی ، با وجوهی از اندیشه های غربی نیز آشنایی داشت و سخنوری توانا و نویسنده ای خوش قلم بود. او صاحب چهره ای جذاب و قامتی بلند و حسن خلقی آمیخته با رأفت و مهربانی و دارای سعة صدر و انصاف و برخوردار از صبر و متانت بود. روحیه ای با نشاط و امیدوار داشت و در نظم و انضباط و مدیریت نمونه بود و به برگزاری نماز در اول وقت تقید خاصی داشت (سمینار تبیین اندیشه های شهید آیت الله بهشتی ، ص 34ـ40؛ نیز رجوع کنید به مهاجری ، ص 6ـ7). مجموعة این امتیازات ، همان طور که او را در مرکز توجه تودة مردم متدین و عموم نیروهای طرفدار انقلاب اسلامی قرار داده بود، وی را آماج دشمنیها و تهمتهای همة اشخاص و گروههایی ساخت که او را مانعی بر سر راه خود می دیدند. دامنة گستردة دشمنی و مخالفت با وی و کثرت تهمتهایی که بر او، مخصوصاً پس از پیروزی انقلاب ، وارد شد و صبر و سکوت وی در برابر این دشمنیها حیرت آور است . دشمنان انقلاب اسلامی که از شایعه پراکنی و دروغپردازی دربارة او از هیچ کوششی فروگذار نکرده بودند، سرانجام در هفتم تیر 1360، او را در محل حزب جمهوری اسلامی همراه با عده ای از یاران و همفکرانش به شهادت رساندند. این واقعه مظلومیت وی را آشکار ساخت و موج تازه ای از حرکت و آگاهی انقلابی در کشور ایجاد کرد. در اعلامیة امام خمینی به مناسبت شهادت بهشتی و یاران او آمده است : «بهشتی ... مظلوم زیست و مظلوم مرد و خار چشم دشمنان اسلام بود» (امام خمینی ، ج 15، ص 52؛ راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، دفتر سوم ، ص 1117؛ نیز رجوع کنید به سمینار تبیین اندیشه های شهید آیت الله بهشتی ، ص 35ـ36). وی نویسنده ای کثیرالتألیف نبود و از کتب او می توان خدا از دیدگاه قرآن (رسالة پایان نامة دکتری )، شناخت اسلام (با همکاری محمدجواد باهنر و علی گلزاده غفوری )، نماز چیست ؟ ، ربا در اسلام ، محیط پیدایش اسلام ، اقتصاد اسلامی ، شریعتی ، جستجوگری در مسیر «شدن » و حج در قرآن را نام برد. همچنین برخی از مقالات و گفتارهای وی در مبانی نظری قانون اساسی گردآوری شده است .

---

منابع :
(1) تحریر تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران : مجموعة برنامة داستان انقلاب از رادیو بی بی سی ، همراه با مقدمه و توضیحات ع . باقی ، تهران 1373 ش ؛
(2) حزب جمهوری اسلامی ، تشکل فراگیر: مروری بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری اسلامی ، ج 4: نخستین کنگرة حزب جمهوری اسلامی ، تألیف عبدالله جاسبی ، تهران 1377 ش ؛
(3) خمینی ، روح الله ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، صحیفة نور ، تهران 1361 ش ـ ؛
(4) راست قامتان جاودانة تاریخ اسلام ، تهران : بنیاد شهید، 1361 ش ؛
(5) مسعود رضوی ، هاشمی و انقلاب : تاریخ سیاسی ایران از انقلاب تا جنگ ، با مقدمة هاشمی رفسنجانی ، تهران 1376 ش ؛
(6) سمینار تبیین اندیشه های شهید آیت الله بهشتی (1376: شیراز)، بررسی مبانی فکری آیت الله شهید دکتر بهشتی ، تهران 1377 ش ؛
(7) محمد شریف رازی ، گنجینة دانشمندان ، ج 1، تهران 1352 ش ؛
(8) مسیح مهاجری ، «ویژگیهای شهید بهشتی »، اطلاعات ، ضمیمه ، ش 20799، 7 تیر 1375؛
(9) اکبر هاشمی رفسنجانی ، هاشمی رفسنجانی : دوران مبارزه ، چاپ محسن هاشمی ، تهران 1376 ش ؛
یاران امام به روایت اسناد ساواک ، ج 3: شهید آیت الله

(10) دکتر سیدمحمدحسینی بهشتی ، تهران : مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات ، 1377 ش .

/ غلامعلی حدّاد عادل /