بهشتی ، ابوالعلا محمدبن احمد اسفراینی بیهقی معروف به فخر (یا قمر) خراسان ، ریاضیدان ایرانی حدود قرن هشتم هجری . او به مسائل فقهی مرتبط با ریاضی نیز توجه داشته است . نامش را محمدبن احمد و محمدبن محمد و لقبش را شمس الدین یا فخرالدین و علاءالدین (کحاله ، ج 8، ص 241) نیز گفته اند.

از زندگانی او اطلاع کافی در دست نیست و پژوهش چندانی دربارة وی صورت نگرفته است . آقابزرگ طهرانی (ج 3، ص 353ـ354) به مناسبت معرفی تجریدالکلام خواجه نصیر طوسی ، از شرح شیخ شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد اصفهانی که در 749 وفات یافته است نام می برد. شیخ شمس الدین در مقدمة این شرح می گوید که شرحی دیده است از شمس الدین محمد اسفراینی ، یعنی ابوالعلای بهشتی . این شرح که نسخی از آن در کتابخانه های مجلس و آستان قدس نگهداری می شود در 741 نگاشته شده ، و در دیباچة این کتاب ، بهشتی از «نظام الملة والدین امیر ابوالرضا، شیخ محمدبن الامیر المنصور ناصرالدین اقبوقا البتکچی الاسفراینی » که ظاهراً حاکم اسفراین بوده است نام می برد (ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، ج 19، ص 566 ـ 567). حاجی خلیفه (ج 1، ستون 40، ج 2، ستون 1341) به هنگام معرفی برخی آثار او سال وفاتش را 749 نوشته است و کحاله (ج 8، ص 241، ج 9، ص 122) نیز به تبع او همان سال را آورده است ، اما بروکلمان زمان زندگی او را حدود سال 900 (ج 1، ص 616) و 908 (ج 2، ص 273، > ذیل < ، ج 2، ص 294) دانسته است . حائری (ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، ج 19، ص 566) به اشتباه بروکلمان اشاره کرده و سال 740 را سال وفات بهشتی نوشته است .

از ابوالعلای بهشتی این کتابها در دست است : رسالة فی الحساب و الجبر و المقابلة (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 295؛ دانشگاه تهران . دانشکدة ادبیات . کتابخانه ، ص 208، ش 76 ـ د)؛ تفرید ( تعرید ) الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد ؛ شرحی است مزجی بر تجریدالاعتقاد نصیرالدین طوسی ؛ المآب فی شرح الا´داب ، در شرح آداب البحث محمدبن اشرف حسینی سمرقندی (رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 40؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 19، ص 1)؛ شرح القصیدة الطنطرانیة ، شرح قصیده ای است که ابی نصراحمدبن عبدالرزاق طنطرانی در مدح خواجه نظام الملک سروده (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1340ـ1341)؛ الفوائد الخراسانیة که شرحی است بر الفرائض السراجیة تألیف سراج الدین محمدبن محمودبن عبدالرشید سجاوندی (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 650) که کتابی است مشهور در احکام ارث (ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، ج 19، ص 567؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 214؛ بروکلمان ، ج 1، ص 470؛ حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1247). اما رسالة فی الحساب و الجبر و المقابلة که رسالة بهشتیه نیز خوانده شده است (آستان قدس رضوی . کتابخانه ، ج 8، ص 159) تنها اثر ریاضی برجا مانده از ابوالعلای بهشتی است . این رساله کتابی است کوچک در دو مقاله : مقالة اول در حساب ، شامل مقدمه و سه بحث ، مقدمه در ماهیت علم حساب ، بحث اول در ضرب ، بحث دوم در تقسیم ، بحث سوم در نسبت ؛ مقالة دوم در جبر و مقابله ، شامل مقدمه و دو بحث ، مقدمه در ماهیت علم جبر و مقابله و اموری که در آن مورد نیاز است ، بحث اول در مسائل جبری ، که در حساب به کار می آید، بحث دوم در اعداد متناسبه (دانشگاه تهران . دانشکدة ادبیات . کتابخانه ، ص 208؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 86). بروکلمان ( > ذیل < ، ج 2، ص 295) به جز این رساله ، کتاب دیگری به نام مالا بُدَّ للفقیه من الحساب را به او نسبت داده است در حالی که این عنوان نام دیگری است بر رسالة فی الحساب و الجبر و المقابلة (ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، ج 19، ص 567). نسخه هایی از رسالة فی الحساب ... در کتابخانه های تهران و مشهد هست (حائری ، همانجا؛ آستان قدس رضوی ، کتابخانه ، همانجا)، که تاریخ کتابت همة آنها بعد از قرن دهم هجری است . ظاهراً ملک محمد سلطان حسین اصفهانی ، ریاضیدان ایرانی قرن دهم هجری ، شاگرد علی بن هلال کَرَکی ، شرحی بر این رساله به عربی نگاشته است که هیچ نسخه ای از آن موجود نیست ، اما خود او در مقدمة اثر دیگری به این شرح اشاره کرده است (آستان قدس رضوی . کتابخانه ، ج 8، ص 386، ش 5290؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 88).

---

منابع :
(1) آستان قدس رضوی . کتابخانه ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، تألیف احمد گلچین معانی ، مشهد 1350 ش ؛
(2) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(3) ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 19، تألیف عبدالحسین حائری ، تهران 1350 ش ؛
(4) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(5) دانشگاه تهران . دانشکدة ادبیات . کتابخانه ، «فهرست نسخه های خطی کتابخانة دانشکدة ادبیات »، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، مجله دانشکده ادبیات ، سال 8 ، ش 1 (مهر 1339)؛
(6) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛


(7) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Suplementband , 1937-1942.

/ مهران اخباریفر /