بُهره (یا بُهره ها) ، نام جماعتی از اسماعیلیان هند. بیشتر آنان به شاخة طیبی ـ مستعلوی متعلق اند و اصل و نسبی هندو دارند. هم اکنون این گروه اجتماعی در گجرات ، بمبئی و هند مرکزی و نیز پاکستان ساکن اند و در فعالیتهای اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی حضور دارند.

بنابر توضیحات ریشه شناختیِ معمول ، نام «بُهره » (بُهرا) مشتق از اصطلاح گجراتی «وُهُروو » (وَیه وَهار) به معنای «تجارت کردن » یا «دادوستدکردن » است . بر این اساس ، جماعتِ اسماعیلیان گجرات را به این دلیل «بُهره » نامیده اند که در اصل جامعه ای تجارت پیشه بوده اند. بنابر وجه تسمیة دیگری ، بهره ها چون از طبقة (کاست ) «وُهَرة » هندوها بودند به این نام خوانده شدند.

ریشة تاریخی این جماعت ، با نظر به انشعابهای رخ داده در تاریخ اسماعیلیه * ، قابل تبیین است . اسماعیلیان فاطمی پس از بروز درگیریهایی بر سر جانشینی مستنصر بالله (حک : 427ـ487) به دو گروه مستعلویه * و نزاریه * تقسیم شدند. اسماعیلیان مستعلوی نیز پس از قتل آمو در 524، به صورت دو دستة حافظیه و طیبیه درآمدند. از این پس ، قائلان به امامت طیب امامت اخلاف وی را که در این دورة «ستر» از تاریخ طیبی ـ مستعلوی همچنان در غیبت به سر می برند، پذیرفته اند.

در دورة خلافت و امامت مستنصر بالله فاطمی ، داعیانی که از یمن به گجرات ، در غرب هند، فرستاده می شدند، در آنجا جامعة جدیدی از اسماعیلیان به وجود آوردند. به موجب روایات سنتی که دربارة ریشه های این جامعة اسماعیلی در دست است (رامپوری ، ج 3، ص 328ـ345)، در 460، عبدالله ، داعی اسماعیلی ، از یمن صُلیحی (رجوع کنید به صلیحیان * ) به خامبایت (خامبهات ) یا کامبای کنونی فرستاده شد، و در آنجا در اندک مدتی عدة زیادی از هندوها، از جمله بعضی از حکمرانان محلی ، را به کیش اسماعیلی درآورد. در اصل ، مستنصر ملکه سیّده ، همسر احمد مکرّم صلیحی ، را رسماً مسئول امور دعوت در هند کرده بود، و در واقع ملکه سیده حاکم دولت صلیحی در یمن بود (مستنصربالله ، ص 167ـ 169، 203ـ206). اندکی پس از 524، با کوششهای وی ، دعوت مستقل طیبی در یمن بنیانگذاری شد و داعیانی که ایشان به هند گسیل کردند، این دعوت را در هند گسترش دادند.

به هر ترتیب ، دعوت اسماعیلی در هند پیوند خود را با مرکز دعوت طیبی در یمن حفظ کرد و جامعة اسماعیلی جدیدی که در نیمة دوم قرن پنجم در گجرات به وجود آمده بود، با گذشت زمان ، به جامعة طیبی ـ مستعلوی بُهرة فعلی تبدیل شد. پس از فروپاشی دولت صلیحی و حتی پیش از آن ، اسماعیلیان طیبی هند یا همان بُهره ها، تحت رهبری مرکزی داعیان مطلق در یمن قرار داشتند؛ و آن داعیان ، رؤسای محلی جماعت بُهره را با عنوان «والی » برمی گزیدند.

در این احوال ، جامعة بهرة اسماعیلی در گجرات توسعة بیشتری پیدا کرد و عدة زیادی از هندوها، بخصوص در کامبای ، پاتن ، سیدپور ، و بعدها احمدآباد که پایگاه دعوت در هند شد، مذهب اسماعیلی (از شاخة طیبی ـ مستعلوی ) را پذیرفتند (دفتری ، ص 341).

از آنجا که حاکمان هندو از ناحیة بهره های اسماعیلی احساس خطر نمی کردند، جامعة بهره بدون هیچ مانع جدی تا زمان استیلای مسلمانان بر گجرات در 697، همچنان گسترش یافت ؛ ولی از آن پس ، فعالیتهای دعوت طیبی در گجرات و امور بهره ها تا حدودی زیر نظر حکمرانان مسلمان محلی که از سلاطین دهلی اطاعت می کردند، قرار گرفت . با یورش ظفرخان مظفر به گجرات ، در 793، به فرمان محمدشاه سوم ، سلطان تغلقی (رجوع کنید به تغلقیه * )، اوضاع جماعت بهره وخیمتر شد. ظفرخان به اشاعة مذهب اهل سنت پرداخت و نخستین حکمران گجرات بود که به سرکوبی شیعیان قلمرو حکومت خود برخاست . سپس در زمان پسر و جانشین ظفرخان ، احمد اول (814ـ846)، بهره های اسماعیلی بشدت مورد تعقیب و آزار قرار گرفتند. در این دوره ، بهره ها به تقیّه پرداختند و در ظاهر به بسیاری از تکالیف مذهبی اهل سنت گردن نهادند. در همین حال ، انشقاق مهمی در جامعة بهره های اسماعیلی پدیدار گشت و سبب گرویدن عده ای از جماعت بهره ها به مذهب اهل سنت شد (رامپوری ، ج 3، ص 117ـ127؛ دفتری ، ص 341ـ 342). از آن زمان ، بهره های اسماعیلی و بهره های سنی از هم متمایز شدند.

یوسف بن سلیمان ، یکی از بهره هایی بود که از جانب «والیِ دعوت » در گجرات برای تکمیل آموزشهای مذهبی به یمن گسیل گردید. معلومات او بزودی نظر بیست و سومین داعی مطلق را به خود جلب کرد، به طوری که وی را به جانشینی خود برگزید. یوسف بن سلیمان اولین فرد از بهره ها بود که به عنوان بیست و چهارمین داعی مطلق رهبری دعوت طیبیه را در 946 عهده دار شد (رامپوری ، ج 3، ص 153ـ161). جانشین یوسف بن سلیمان (متوفی 974) یک بهرة دیگر به نام جلال بن حسن بود که پایگاه دعوت طیبی اسماعیلیه را از یمن به گجرات منتقل کرد. وی در احمدآباد مستقر شد و در آنجا از سیاست مذهبی آزاد مغولان هند برخوردار بود. تا آن زمان ، بهره های اسماعیلی ، به رغم تمام مشکلات ، به اندازه ای افزایش یافته بودند که جامعة اصلی طیبی در یمن را تحت الشعاع قرار داده بودند. بدین سان ، سهم عمدة عایدات مذهبی داعی مطلق را بهره های اسماعیلی در هند تأمین می کردند. در هر صورت ، انتقال دستگاه مرکزی دعوت طیبیه به هندوستان ، نشانة پایان یافتن قطعی مرحلة یمنی دعوت طیبی بود (دفتری ، ص 344).

جلال بن حسن ، اندکی پس از آنکه به عنوان بیست و پنجمین داعی مطلق به رهبری اسماعیلیان طیبی رسید، در 975 درگذشت . پسر او، امین جی بن جلال (متوفی 1010) از فقهای مشهور بهره های اسماعیلی بود و بهره ها هنوز او را بعد از قاضی * نعمان (متوفی 363) مرجعی بسیار مهم در امور فقهی می شمارند. کتاب دعائم الاسلام قاضی نعمان ، از آغاز مستندترین مرجع فقهی اسماعیلیان مستعلوی و بهره های طیبی بوده است (همان ، ص 345). پس از جلال بن حسن ، منصب داعی مطلق به داودبن عجب شاه (متوفی 999) رسید. در زمان او، اکبر گجرات را به قلمرو مغول ضمیمه کرد. داودبن عجب شاه شخصاً به آگره رفت تا شکایات جامعة بهره های اسماعیلی را به گوش اکبر، که به نرمش مذهبی نامبردار شده بود، برساند. اکبر داعی را به حضور پذیرفت و به عمال خود در گجرات دستور داد که آزادی مذهب را دربارة بهره های اسماعیلی رعایت کنند. داودبن عجب شاه برای تجدید حیات مذهبی بهره های اسماعیلی و از سرگیری مراسم عبادی آنان ، که مدتها در گجرات متروک مانده بود، اقدامات جامعی کرد (همانجا).

با مرگ داود، بیست و ششمین داعی مطلق ، در 997، مسئلة جانشینی او مجادلات و شقاق مهمی در جامعة اسماعیلیان طیبی پدید آورد. در هند، داود برهان الدین بن قطب شاه ، به عنوان بیست و هفتمین داعی مطلق ، جانشین داودبن عجب شاه شد؛ و این امر به طیبیهای یمن اطلاع داده شد. اما چهار سال بعد، سلیمان بن حسن هندی ، نایب داودبن عجب شاه در یمن ، مدعی جانشینی داود شد. اکثریت بهره های اسماعیلی که شامل اغلب اسماعیلیان طیبی می شدند، داود برهان الدین را به عنوان بیست و هفتمین داعی خود شناختند و از آن پس به نام داودی مشهور شدند. گروه کوچکی از طیبیهای یمن نیز از داود حمایت کردند. از سوی دیگر، اقلیتی ، شامل گروه کوچکی از بهره های طیبی و قسمت عمدة طیبیهای یمن ، سلیمان بن حسن را داعی خود دانستند و از آن پس سلیمانی خوانده شدند. از آن تاریخ ، سلسلة داعیان داودی و سلیمانی از هم جدا گشتند (رامپوری ، ج 3، ص 169ـ259)؛ داعی مطلق داودیان ، همچنان در هند مستقر بوده است و حال آنکه پایگاه داعی مطلق و دعوت سلیمانی در یمن قرار داشته است .

در دوره های بعد، بهره های طیبی ـ داودی دچار ناسازگاری بسیار شدند که عمدتاً از رهبری جامعه و منصب داعی مطلق سرچشمه می گرفت ؛ در 1034، علی بن ابراهیم مرجعیت بیست و نهمین داعی ، یعنی عبدالطیب زکی الدین (1030ـ1041)، را مردود شناخت و جانشینی را حق خود اعلام کرد. وی با پیروان خود، از بهره های طیبی ـ داودی فرقه ای فرعی تشکیل داد که به نام خودش به عَلیّه مشهور شد. پایگاه داعیان بهره های علیّه در بارودا (بروده * ) در گجرات باقی مانده است (دفتری ، ص 346ـ347). در حال حاضر، طیب ضیاءالدین بن یوسف نورالدین ، به عنوان چهل و چهارمین داعی مطلق ، رهبری بهره های علیّه را به عهده دارد. علیّه با بهره های داودی ازدواج نمی کنند و ادبیات مذهبی خاصی پدید نیاورده اند. گروه کوچکی از بهره ها در 1204، از فرقة علیّه جدا شدند و به پایان رسیدن دور اسلام را اعلام کردند. آنان همچنین معتقد به برخی از باورهای هندوها بودند، از جمله حرام بودن گوشتخواری ، و از این جهت به ناگوشیه معروف شدند. ناگوشیان گیاهخوار، مانند اعضای فرقة اصلی علیّه ، در حاشیة جامعة بهره های داودی می زیستند (همان ، ص 347) و در حال حاضر تعداد کمی از آنان باقی مانده است .

در این میان ، جامعة بُهره های داودی ، با بهره مندی از آزادی مذهبی که امرای مغول و صوبه داران (والیان ) آنها در گجرات به ایشان داده بودند، با رهبری داعیان خود گسترش مداوم می یافتند. اورنگ زیب تنها فردی بود که برخلاف سیاست مذهبی سلسله اش موج بزرگی برای آزار اسماعیلیان هند به راه انداخت . بهره های اسماعیلی ، به الحاد متهم شدند و مساجد آنها به دست گردانندگان سنی مذهب افتاد. مراسم مذهبی و اعمال عبادی آنها، از جمله مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام در ماه محرم و دیدار آنها از زیارتگاههای متعددشان ، تعطیل شد. مراسم عادی عبادی بهره های داودی و سلیمانی ، مانند نمازهای روزانه ، زیر نظر مأموران سنی که مساجد فرقه را نیز در اختیار گرفته بودند قرار گرفت . بهره های اسماعیلی مجبور به پرداخت مالیاتهای کیفری و مشمول تحمیلات مالی دیگر نیز شدند. افزون بر این ، معلمان سنی مذهب مأمور آموزش معتقدات اهل سنت به بهره های اسماعیلی شدند. در این گیرودار بهره های اسماعیلی بار دیگر ناچار به مراعات تقیّه شدند. در چنین شرایطی بود که سی و چهارمین داعی مطلق داودیان ، یعنی اسماعیل بدرالدین (1065ـ 1085)، پایگاه دعوت بهره های طیبی ـ داودی را از احمدآباد به جام نگر منتقل کرد (همان ، ص 348ـ350). تنها پس از مرگ اورنگ زیب در 1118 و زوال فرمانروایی مغولان هند بود که بهره های اسماعیلی اجازه یافتند تا آزادانه به مراسم مذهبی و کار و فعالیت بپردازند (همان ، ص 350).

در دورة داعیگری هبة الله المؤید فی الدین (1168ـ1193) که همزمان با آغاز استیلای بریتانیا بر هند بود، نهضت جدایی طلبانه ای دیگر در جامعة بهره های داودی رخ داد. رهبران این نهضتِ ضد داعی اسماعیل بن عبدالرسول المجدوع ، مؤلف کتابشناسی معروف اسماعیلی موسوم به فهرسة الکتب و الرسائل (چاپ علینقی منزوی ، تهران 1344 ش ) و پسرش هبة الله بودند که نهضت آنان به هبتیه مشهور شد. امروزه ، گروه کوچکی از این فرقه بهره هنوز در اوجین باقی اند (رامپوری ، ج 3، ص 440ـ526). چهل و دومین داعی مطلق بهره های داودی ، یوسف نجم الدین (1200ـ1213)، مرکز دعوت را به سورات منتقل کرد که در آن زمان زیر استیلای بریتانیا بود و از این لحاظ برای اسماعیلیان محل امنی به شمار می رفت . برادر و جانشین یوسف نجم الدین ، عبدعلی سیف الدین (1213ـ 1232)، مدرسة معروف به «سیفی درس » (جامعة السیفیّة * ) را در سورات برای تعلیم و تربیت علمای داودی و نیز برای ارائة تعلیمات عالی مذهبی به اعضای جامعة بهره های داودی تأسیس کرد (دفتری ، ص 352). این مدرسه ، با شعبه اش که چندی بعد در شهر بمبئی افتتاح شد، همچنان مرکز تعلیمات دینی به روشهای سنتی برای بهره های داودی است . در زمان عبدعلی سیف الدین ، چهل و سومین داعی مطلق داودیان ، که بریتانیا بر هندوستان استیلای کامل یافت ، اذیت و آزار بهره های اسماعیلی پایان گرفت ، اما کشمکشهای داخلی و تحزّب که اغلب بر سر جانشینی داعی و مسائل مالی پیش می آمد، و نیز درگیری با دیگر گروههای مسلمان هند و با هندوها همچنان از ویژگیهای تاریخ بعدی بهره های داودی است (همانجا). چهل و ششمین داعی مطلق داودیان ، محمد بدرالدین ، که آخرین داعی از راجپوتهای گجرات نیز بود، قبل از آنکه به نصّ جلی ، یعنی در خطابی عمومی ، جانشین خود را طبق روال معمول معین کند در 1256 درگذشت . این امر موجب پیدایی مناقشه های تند بر سر مسئلة جانشینی در جامعة بهره های داودی شد که تا امروز ادامه داشته است (رامپوری ، ج 3، ص 693ـ767؛ زاهدعلی ، ص 295 به بعد؛ برای آگاهی بیشتر از این مناقشه ها و نیز بهره های اصلاح طلب رجوع کنید به دفتری ، ص 352ـ356).

به موجب سرشماری 1310 ش / 1931، بهره ها از هر فرقه و مذهب ، از جمله بهره های اکثریت یعنی اسماعیلی (داودی ) و سپس سنی و هندو وجین در هند، حدود 000 ، 210 تن بوده اند و بر اساس برخی تخمینهای جدیدتر، که در آنها افزایشهای طبیعی سالانه درنظر گرفته شده ، احتمالاً اکنون حدود 000 ، 500 تن بهرة اسماعیلی (عمدتاً داودی ) در جهان وجود دارند که بیش از چهار پنجم آنها در هند زندگی می کنند. بهره ها از دو گروه اجتماعی تشکیل شده اند که اعضای گروه بزرگتر به طبقة بازرگانان تعلق دارند و اسماعیلی مذهب اند، و افراد اقلیت عمدتاً کشاورز و پیرو مذهب اهل سنت اند. بیش از نیمی از بهره های داودی هند در گجرات زندگی می کنند و بقیه اغلب در شهر بمبئی (حدود 000 ، 60 تن ) و هند مرکزی سکونت دارند.

خارج از هند، بیشترین تعداد بهره های اسماعیلی (داودی ) در پاکستان به سر می برند. آنها حدود 000 ، 30 تن اند که عمدتاً در شهر کراچی زندگی می کنند. گروههای تجارت پیشة کوچکی از بهره های داودی نیز در سری لانکا، و سواحل جنوبی خلیج فارس اقامت دارند. در دهه های اخیر، شمار اندکی از بهره های اسماعیلی به اروپا و امریکا مهاجرت کرده اند. بزرگترین اجتماع بهره های اسماعیلی ، بعد از هند و پاکستان ، در کشورهای شرق افریقا، تانزانیا، کنیا، و اوگاندا (حدود 000 ، 20 تن ) زندگی می کنند. بهره های اسماعیلی و خوجه های نزاری ـ اسماعیلی از جملة نخستین گروههای آسیایی بودند که در قرن سیزدهم / نوزدهم و اوایل قرن چهاردهم / بیستم به شرق افریقا مهاجرت کردند. بهره های مقیم شهرهای افریقای شرقی از آغاز در محله های جداگانه می زیسته اند و آداب و رسوم و مراسم مذهبی خاص خود را داشته اند (همان ، ص 356ـ357).

داعی مطلق بهره های داودی در صدر تشکیلات دعوت این فرقه قرار دارد. وی ، که در واقع جانشین امام مستور اسماعیلیان طیبی ـ مستعلوی محسوب می شود، با نصّ داعی قبلی منصوب می شود و او را معصوم می دانند. داعی مطلق ، با کمک دستیارانی که خود برمی گزیند، با خودمختاری مطلق بر تمام وجوه زندگی جامعة داودیان ریاست و نظارت دارد. داعی مطلق را معمولاً «مُلاجی صاحب » یا «سیدناصاحب » خطاب می کنند. مقر داعی مطلق در بمبئی است و موسوم به بَدری محل . هر چند پایگاه مرکزی دعوت داودی در سورات قرار دارد، در هر دو مکان ، خاصه در سورات ، مجموعه های جامع و نفیسی از کتب خطی اسماعیلی هست که زیر نظر مستقیم داعی قرار دارد. در سلسله مراتب دعوت داودی ، پس از داعی مطلق ، به ترتیب «مأذون » و «مُکاسر» قرار دارند. مأذون دستیار اصلی داعی و جانشین وی است و معمولاً از میان بستگان نزدیک او انتخاب ، و پس از داعی جانشین او می شود. داعی همچنین از خویشاوندان خود کسی را برمی گزیند که با عنوان مُکاسر به مأذون کمک می کند. مرتبة بعدی در سلسله مراتب دعوت ، مقام «عامل » است که پیشوای محلی داودیان است و از طرف داعی به هر جماعت بهره داودی که تعدادش از پنجاه خانوار بیشتر باشد گسیل می شود. وظیفة اصلی عامل رهبری داودیان در مراسم مذهبی و عبادی از قبیل مراسم ازدواج ، خاکسپاری و غیره است . او همچنین دیون مختلف مذهبی و هدایا را برای داعی جمع آوری می کند. آخرین مرتبه در سلسله مراتب دعوت داودی ، مرتبة «مُلا» است که شخص داعی ملاها را انتخاب می کند. ملاها به عنوان معلم مذهبی برای کودکان بهره نیز خدمت می کنند. هر کودک داودی پس از رسیدن به سن پانزده سالگی ، میثاق وفاداری نسبت به بیست و یک تن از امامان اسماعیلی طیبی ـ مستعلوی و داعیان داودی می بندد و از آن زمان به زمرة مؤمنان در می آید. این عهد را بزرگسالان داودی نیز هر سال در هجدهم ذیحجه (روز عید غدیرخم ) تجدید می کنند. متن میثاق ، که در دهه های اخیر تنظیم شده ، متضمن وعدة اطاعت مطلق از داعی است (همان ، ص 358ـ360).

بهره های داودی یک نوع زبان گجراتی خاص که پر از واژه های عربی است و به خط عربی نوشته می شود، به کار می برند. آنان بسیاری از آداب هندوها را در مراسم ازدواج و دیگر آیینهای خود حفظ کرده اند. منازعات بهره های داودی را عاملان حل و فصل ، یا به شخص داعی در بمبئی ارجاع می کنند. بهره های داودی بسیار انزواگرا هستند؛ آنها با افراد خارج از جامعة خود ازدواج نمی کنند و آثار خود را مخفی نگه می دارند (همان ، ص 361). قسمت عمده ای از آثار اسماعیلی دورة فاطمیان که نزد اسماعیلیان طیبی ـ مستعلوی محفوظ مانده بود، به همت بهره های داودی حفظ شد و هنوز در کتابخانه های شخصی آنها و کتابخانه های جماعت داودی در سورات و بمبئی نگهداری می شود. این گنجینه ها معمولاً در دسترس محققان قرار داده نمی شود (رجوع کنید به همان ، ص 358). داودیان خود نیز بدون اجازة داعی مطلق ، نمی توانند به کار تحقیق در متون اسماعیلی بپردازند.

داعی مطلق سلیمانیها که متعلق به خاندان مَکرمی از قبیلة یمنی بنویام (رجوع کنید به یام * ) بوده اند، مقر خود را در نجران در شمال شرقی یمن حفظ کردند. این قسمت از جنوب عربستان در دهة 1300 ش / 1930، جزو خاک کشور عربستان سعودی شد. داعی مطلق فعلی سلیمانیها، که در 1355 ش به عنوان چهل و نهمین داعی به مقام رهبری اسماعیلیان سلیمانی رسید، شرفی حسین بن حسن مکرمی نام دارد. کل جمعیت سلیمانیها در حال حاضر از 000 ، 70 تن تجاوز نمی کند، که عمدتاً در یمن اقامت دارند. بهره های سلیمانی شبه قارة هند چند هزار نفرند که عمدتاً در بمبئی ، بارودا، احمدآباد و حیدرآباد دکن سکنا دارند؛ گروه کوچکی از سلیمانیها نیز مقیم پاکستان اند. داعیان سلیمانی ، بر خلاف داعیان داودی ، القاب و تشریفاتی ندارند و در این تشکیلات ساده ، داعی مطلق سلیمانی بر پیروان خود در سه منطقة هند، سند (پاکستان ) و یمن نظارت می کند. در هند، زبان رسمی دعوت سلیمانی اردو، یعنی زبان مشترک بیشتر مسلمانان هند، است ، ولی در مکاتبات بین بهره های سلیمانی و داعی آنها عربی به کار می رود. سلیمانیان ، در یمن و هند، از هر گونه نفاق داخلی و انشعاب دوری جسته اند، ولی بهره های سلیمانی علاوه بر آزار دیدن از حکمرانان سنی مذهب ، با دشمنی جامعة بسیار بزرگتر بهره های داودی نیز مواجه بوده اند (همان ، ص 361ـ367). در حال حاضر، بهره های سلیمانی به طور روزافزون ، به ایجاد مناسبات دوستانه با سایر فرقه های مسلمان تمایل نشان می دهند و برخلاف بهره های داودی ، قرابت بیشتری با دیگر مسلمانان ، از جهت زبان و لباس و آداب اجتماعی ، پیدا کرده اند. آنان به طور کلی ، گروه ترقی خواه کوچکی را تشکیل می دهند که با تغییرات اجتماعی و آموزش و پرورش مدنی موافقت دارند. بهره های داودی و سلیمانی آثار مکتوب اسماعیلی متعلق به دوره های پیش از فاطمی و فاطمی و آثار اسماعیلی طیبی ـ مستعلوی را تا زمان انشقاق داودی ـ سلیمانی مشترکاً قبول دارند و پس از آن هر یک آثار خاص خود را به وجود آورده اند (پوناوالا، ص 184ـ250) که عمدتاً در باب مسائل جَدلی و اثبات یا ردّ ادعاهای داعیان مختلف است .

---

منابع :
(1) قطب الدین برهانپوری ، منتزع الاخبار فی اخبار الدعاة الاخیار (تاریخ اسماعیلیان طیبّی یمن و هند تا سال 1240؛
(2) منتشر نشده )؛
(3) فرهاد دفتری ، تاریخ و عقاید اسماعیلیه ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1375 ش ؛
(4) محمدعلی رامپوری ، موسم بهار فی أخبار الطاهرین الاخیار ، بمبئی 1301ـ1311 (گجراتی )؛
(5) زاهدعلی ، هماری اسماعیلی مذهب کی حقیقت اوراس کانظام ، حیدرآباد 1373/1954؛
معدبن

(6) علی مستنصربالله ، السجلات المستنصریة ، چاپ عبدالمنعم ماجد، قاهره 1954؛


(7) Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Isma ¦ Ü i ¦l i ¦literature , Malibu, Calif. 1977.

/ فرهاد دفتری /