بِهرنگی ، صمد، نویسندة داستانهای کودکان . در تیر 1318، در تبریز به دنیا آمد. پس از گذراندن تحصیلات دورة متوسطه و دانشسرای مقدماتی تبریز، از 1336 ش در مناطق روستایی آذربایجان به معلمی پرداخت ، ازینرو با مشکلات روستاییان و موانع تحصیل کودکان آن نواحی آشنا شد و با توجه به مسائل و مشکلات آموزش و پرورش ، بویژه در روستاها، از روشهای آموزش و پرورشِ رایج در ایران انتقاد کرد (قس بهرنگی ، 1351 ش ، ص 8 ـ11، 64ـ70). حاصل این بررسیهای منتقدانه در کتاب کندوکاو در مسائل تربیتی ایران آمده است (تبریز 1334 ش ؛ تجدید چاپ : تهران 1348 ش و 1351 ش ؛ مشار، ج 4، ستون 4145). از 1344 ش به یاری تنی چند از دوستانش ، نشریة آدینه را ضمیمة مهد آزادی در تبریز انتشار داد که نخست هر هفته ، سپس دو هفته یک بار منتشر می شد. او در این نشریه با امضاهای مستعاری چون «صاد»، «ص . قارانقوش »، «بهرنگ »، «چنگیز مرآتی »، و «داریوش نواب مراغی » («کارنامة قلمی صمد بهرنگی »، ص 105)، روشهای تربیتی رایج را نقد، و با تحلیل فیلمهای بدآموز، اثرات زیانبار آنها را افشا می کرد؛ داستان می نوشت ؛ بزرگان علم و ادب جهان را معرفی ، و گاه پاره ای از آثار آنها را ترجمه می کرد؛ از جمله برخی از داستانهای کوتاه عزیز نِسین ، نویسندة ترک ، که بعد، مجموع ترجمة آنها را با عنوان ما الاغها منتشر کرد (1344 ش ). گردآوری ادبیات عامیانة آذربایجان از دلبستگیهای بهرنگی بود. نخستین تجربة او در این امر چاپ داستان تلخون بود که با امضای ص . قارانقوش در کتاب هفته (مرداد 1342) منتشر شد (درویشیان ، ص 6). همچنین با همکاری بهروز دهقانی ، مجموعة متلها و چیستانهای آذربایجانی را به نام تاپماجالار، قوشماجالار (بهار 1345) و ترجمة فارسی افسانه های آذربایجان را در دو مجلّد (جلد اول 1344 ش ؛ جلد دوم 1347 ش ) منتشر کرد (رجوع کنید به ساعدی ، ص 16، 106). از دیگر کارهای وی در این زمینه ، تحقیق دربارة حماسة کوراوغلو و چاپ داستان کوراوغلو و کچلْ حمزه است (رجوع کنید به بهرنگی ، 1359 ش ، ص 311ـ375). زمینة اصلی فعالیتهای بهرنگی ، ادبیات کودکان بود که در آن نیز از ادبیات عامیانه و محلی آذربایجان بهره جسته است (قس ساعدی ، ص 106ـ107). او از آنچه به عنوان ادبیات کودکان انتشار می یافت ، بشدت انتقاد می کرد و معتقد بود که کودکان ایران را باید با واقعیتهای تلخ و دردآلود جامعه شان و زشتیهای اجتماعی که در آن زندگی می کنند، آشنا کرد (قس بهرنگی ، 1348 ش ، ص 120ـ123). داستانهای پسرک لبوفروش (همو، 1359 ش ، ص 169ـ177) و 24 ساعت در خواب و بیداری (همان ، ص 277ـ308) را با چنین دیدگاهی نوشته است .قصه های بهرنگی که مجموعة آن تحت عنوان قصه های بهرنگ (تهران ، 1359) به طبع رسیده ، دارای سبک و گرایش فرهنگی و زبانی خاصّ خود است . ویژگی بارز سبک قصه نویسی او، کاربرد زبان ساده و سالم و آمیختن محتوای قصه با نیازمندیهای تربیتی روز و طرح مسائل فکرانگیز است ، و در داستانهایی چون اولدوز و کلاغها ، اولدوز و عروسک سخنگو و ماهی سیاه کوچولو ، با بیانی رمزآمیز خوانندگان جوان خود را با تبعیضهای اجتماعی ، مبارزه با زور و ناروایی ، پشتیبانی از ستمدیدگان و کوشش برای کسبِ آزادی آشنا کرده است (قس درویشیان ، ص 26 به بعد؛ نیز رجوع کنید به هزارخانی ، ص 18ـ29). در 1348 ش ، کتاب ماهی سیاه کوچولو در نمایشگاه بین المللی کتاب بولونیای ایتالیا برندة نشان طلا شد (درویشیان ، ص 40).

بهرنگی به مشکلِ سوادآموزی کودکان آذربایجانی که زبان مادریشان ترکی آذربایجانی است ، توجهی خاص داشت (رجوع کنید به بهرنگی ، 1351 ش ، ص 71ـ74) و برای رفع این مشکل کتاب الفبایی تألیف کرد که به چاپ نرسیده است (ساعدی ، ص 16). دفتری هم ترتیب داده بود که در آن اشعار شاعران معاصر ایران را به ترکی ترجمه کرده بود (همو، ص 106). او پس از 29 سال زندگی ، در شهریور 1347 در رود ارس غرق شد.

---

منابع :
(1) صمد بهرنگی ، قصّه های بهرنگ ، تهـران 1359 ش ؛
(2) همـو، کندوکاو در مسائل تربیتی ایران ، تهران 1351 ش ؛
(3) همو، مجموعة مقاله ها ، تبریز 1348 ش ؛
(4) علی اشرف درویشیان ، صمد جاودانه شد ، تهران 1356 ش ؛
(5) غلامحسین ساعدی ، «گجه دور، باخ ، گجه دور»، آرش ، دورة دوم ، ش 5 (آذر 1347)؛
(6) «کارنامة قلمی صمد بهرنگی »، آرش ، دورة دوم ، ش 5 (آذر 1347)؛
(7) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355 ش ؛
(8) منوچهر هزارخانی ، «جهان بینی ماهی سیاه کوچولو»، آرش ، دورة دوم ، ش 5 (آذر 1347).

/ محمود عبادیان /