responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2256

 

بَهُرَسیر (بِه اردشیر ، وه ارتشیر، ویه اردشیر)، شهری کهن در کرانة غربی دجله و روبروی ایوان مدائن . دربارة زمان ساخت ، ضبط نام ، تاریخ فتح آن به دست مسلمانان و تغییرات پدید آمده در تقسیمات آن ، اختلافات چشمگیری در منابع دیده می شود. به نوشتة طبری (ج 1، جزء 2، ص 338)، اردشیر بابکان ، بنیانگذار پادشاهی ساسانی ، در برابر تیسفون ، شهری به نام بِه اردشیر ساخت و آن را کوره (=استان ) کرد و پنج شهر دیگر با نامهای بهرسیر، رومگان (=رومقان ، رومیة )، نَهَردَرقیت ، کوثا و نَهَرْگوْبَر بر آن افزود. ابن خرداذبه (ص 7) و قدامة بن جعفر (ص 55 ـ56) نیز ضمن برشمردن نام این پنج شهر، آنها را در شمار «طسّوج »هایِ (رجوع کنید به سطور بعد) «استان اردشیر بابکان » آورده اند. نولدکه (ص 54، 66) هر کدام از این شهرها را مطابق تقسیم بندی ساسانیان یک رُستاک (=تسوک ، به عربی طسوّج ) و از اجزای استان اردشیر بابکان یا به اردشیر شمرده ، اما زمان این تقسیم بندی را به درستی تا اواخر دورة ساسانیان به جلو

آورده است . وی ضبط درست بهرسیر را «بِهْرَسیر» می داند. کولسنیکف (ص 29) معتقد است که ساخت شهرِ به اردشیر که در مدت حکومت سه تن از فرمانروایان پیش از اردشیر به طول انجامیده بود، در روزگار این پادشاه به پایان رسید. به عقیدة برخی از خاورشناسان ، اردشیر شهرِ به اردشیر را ایجاد نکرده ، بلکه به تجدید ساختمان سلوکیّه و تغییر نام آن پرداخته است (نولدکه ، ص 66؛
پیگولوسکایا، ص 224؛
کریستن سن ، ص 508). بعدها واژه های بهرسیر و به اردشیر به جای یکدیگر به کار رفته اند و حتی بسیاری از نویسندگان ، بهرسیر را معرّب به اردشیر شمرده اند (یاقوت حموی ، ج 4، ص 446ـ447؛
حمزة اصفهانی ، ص 43؛
نولدکه ، همانجا). حتی طبری در شرح حوادث دوران خسروپرویز، بهرسیر را «طسوّج » نامیده و در جای دیگر، در ذکر حوادث سال 43 از آن به عنوان استان یاد کرده است (ج 1، جزء 2، ص 425، ج 3، جزء 5، ص 104).

به دلیل همین آشفتگیها تشخیص مراد این نامها، بویژه در اخبارِ پیش از اسلام ، بسیار دشوار است ؛
گرچه در دورة اسلامی ، می توان کمابیش اطمینان یافت که منظور از بهرسیر یا به اردشیر همان شهری است که در مقابل ایوان کسری بوده است . البته این احتمال کاملاً بجا را نباید از نظر دور داشت که به اردشیر در آغاز نام مجموع شهرهای پنجگانة مذکور از جمله بهرسیر بوده ، اما رفته رفته تنها به بهرسیر اطلاق شده است . برپایة بسیاری از منابع ، در دورة اسلامی ، بهرسیر مانند رومگان و تیسفون از جملة شهرهای هفتگانة واقع

در دو جانب دجله بوده که «مدائن » را تشکیل می داده اند (یاقوت حموی ، ج 1، ص 768؛
لسترنج ، ص 36؛
تاریخ ایران ...، ج 4، ص 18). بنابر نوشتة حمیری در الروض المعطار (ص 70، 114، 276)، در مقابل مدائن شرقی که به العتیقة یا کهن موسوم بوده ، به مدائن غربی بهرسیر می گفته اند. از برخی روایات مربوط به فتوحات اسلامی می توان دانست که اعراب گاهی به بهرسیر، مدائن نیز می گفته اند. طبری بهرسیر را «المدینة الدنیا» (شهر نزدیکتر) نامیده ، چنانکه شهر مقابلِ آن را در ساحل شرقی دجله (تیسفون ) «المدینة القصوی » (شهر دورتر) خوانده است (ج 2، جزء4، ص 314). بی گمان ، وی در این نامگذاری ، وضع و جهت جغرافیایی مجاهدان مسلمان را که از قادسیه به سمت مدائن پیش تاخته بودند، در نظر داشته است .

امروزه ، در غرب دجله حصاری آجری دیده می شود که مساحتی حدود 286 هکتار را احاطه کرده است . این محدوده به عقیدة برخی از محقّقان ، همان شهر سلوکیّه است که اردشیر پس از تجدید بنا آن را ویه اردشیر نامیده است (کریستن سن ، ص 511).

به نوشتة کریستن سن (ص 512) ویه اردشیر شهری بزرگ با کوچه های سنگفرش بود که در کنار خانه هایش محوّطه ای برای چارپایان داشت . بازار بسیار بزرگ و پررونق آن بویژه در اختیار یهودیان بود. بعدها این شهر مرکز عیسویان ایران و مقرّ جاثلیق محسوب می شد. سلوکیان کلیسای بزرگی در آن ساخته بودند که هنگام تعقیب نصاری ' در زمان شاپور دوم (309ـ379) ویران شد و پس از مرگ این پادشاه آن را از نو ساختند. این پادشاه در سنین کودکی برای جلوگیری از ازدحام عابران بر روی پلی که تیسفون و به اردشیر را به هم می پیوست ، دستور داد تا پل دیگری در کنار آن بسازند (دمشقی ، ص 186؛
کریستن سن ، ص 515). شاید دشمن این پادشاه ، لُلیانوس (یولیانوس ) رومی که در همین روزگار بر تیسفون و خزائن سلطنتی دست یافته بود، از همین پل گذشته باشد. للیانوس پس از آنکه از برابر سپاه شاپور عقب نشینی کرد، به به اردشیر آمد و از همانجا فرستادگانی به دربار ساسانیان فرستاد (طبری ، ج 1، جزء2، ص 347). به اردشیر بعدها اهمیت خود را به عنوان یکی از دو شهر پادشاه نشین در عراق حفظ کرد، چنانکه بهرام پنجم (حک : 421ـ 438) فرزند یزدگرد پس از آگاهی از همداستانی درباریان برای محروم کردن او از جانشینی پدر، با سی هزار سپاهی عرب وارد به اردشیر و تیسفون شد و بر تخت نشست . در دورة حکومت پیروز اول (459ـ484) نیز این شهر پادشاه نشین بوده است (همان ، ج 1، جزء2، ص 353، 360). در دورة پادشاهی انوشیروان (531 ـ 579) به اردشیر به همراه چند شهر دیگر در شمار توابع کوره کوچک کَسْکَر درآمد (دینوری ، ص 73). به نوشتة طبری ج 1،، جزء2، ص 425ـ426 شیرویه در 628، پیش از تصرّف کاخ خسرو پرویز، ابتدا زندانیانی را که در به اردشیر دربند بودند، آزاد کرد.

پس از شکست ایرانیان در جنگ قادسیه ، نخستین اقدام سعدبن ابی وقّاص ، فرمانده سپاه مسلمانان ، محاصرة بخشهای غربی دجله بود. بر اساس روایتی از طبری (ج 2، جزء4، ص 312، 314) در نتیجة این اقدام ، مردم بهرسیر شهر را رها کردند و مسلمانان بی تحمّل خسارتی و بدون برخورد به مانع جدّی آن را تصرّف کردند (رجوع کنید به اشپولر، ج 1، ص 12). اما بنابر روایتی دیگر، مسلمانان چندان هم آسان بر بهرسیر دست نیافتند و مدافعان ایرانی با منجنیق و عرّاده آنان را زمین گیر کردند، تا آنجا که به درخواست سعد، شیرزاد بیست منجنیق ساخت و در مقابل بهرسیر نصب کرد و مسلمانان مدت دو ماه استحکامات ایرانیان را فروکوبیدند (طبری ، ج 2، جزء4، ص 313). به گفتة ابوالبختری ، سلمان فارسی از جانب مسلمانان مردم بهرسیر را بین اسلام و جزیه و جنگ مخیّر کرد و چون پاسخ مناسبی نشنید، مسلمانان با آنان جنگیدند (همان ، ج 2، جزء 4، ص 317). اگر این قبیل روایات را درست بدانیم ، دیگر نباید سخن بلاذری (ص 338) را که از گشوده شدن بهرسیر به صلح ، خبر داده بپذیریم . فتح بهرسیر بویژه از آن جهت اهمیت دارد که راه گشودن تیسفون و در پی آن گریز و سقوط یزدگرد ساسانی فراهم گردید. شاید با نظر به همین اهمیت بود که پادشاه ساسانی به مسلمانان پیشنهاد کرده بود که در ازای به اختیار گرفتن بخشهای باختری دجله ، از هجوم به خاور آن چشم بپوشند (طبری ، ج 2، جزء4، ص 314؛
حمیری ، ص 47، 527). یعقوبی (ص 321) تاریخ فتح بهرسیر را سال 14 دانسته ، اما طبری (ج 2، جزء 4، ص 313) آن را در شمار حوادث سال 16 آورده است .

به نوشتة بلاذری (ص 332)، علی علیه السلام در روزگار خلافت خود، یزید انصاری را برای اخذ مالیات شهرها و روستاهایی که از فرات مشروب می شدند، از قبیل بهرسیر

و رومگان ، فرستاد. در همین زمان ، عدی بن حارث نیز به حکومت بهرسیر فرستاده شد. به گزارش طبری ، در سال 43 دست کم دوبار بهرسیر به دست خوارج افتاد. در سال 65 مثنّی بن مُخرّبة عبدی ، که از قیام توّابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی حمایت می کرد، مدتها بر بهرسیر دست یافت . در سال 77، همزمان با حکومت عبدالملک بن مروان شبیب بن یزید خارجی ، که ادعای خلافت داشت ، مدتی در بهرسیر اردو زد (طبری ، ج 3، جزء 5، ص 97، 104، 302، جزء6، ص 442، 455).

به نوشتة جغرافی نویسان ، در قرن سوم ، مقدار مالیات بهرسیر 700 ، 1 کُر گندم (هرکُر، تقریباً برابر با 825 کیلوگرم ) و همین اندازه جو و 000 ، 150 درهم پول نقد بوده است (ابن خرداذبه ، ص 236ـ237؛
قدامة بن جعفر، ص 57). دربارة سرگذشت بهرسیر در سده های بعد، اطلاعی در دست نیست . در قرن هفتم یاقوت حموی (ج 1، ص 768، ج 4، ص 447) که چند بار از بهرسیر دیدن کرده و آن را «بهرسیر الرومقان » نیز نامیده ، نوشته است که از میان شهرهای مدائن تنها بهرسیر باقی مانده است . همچنین وی در ذیل واژة مدائن می نویسد: شهری که در روزگار ما به نام مدائن شناخته است ، به روستا شباهت دارد و مردمانش کشاورز و بر مذهب شیعة امامی اند. از جمع این دو سخن می توان فهمید که منظور او از مدائن همین بهرسیر بوده است . در قرن بعد، حمدالله مستوفی در کتاب نزهة القلوب (ص 44) ضمن ذکر نام شهرهای هفتگانة مدائن از ویرانی همة آنها خبر داده است . وی با اینکه در این کتاب نام بهرسیر را در شمار این شهرها نیاورده ، در تاریخ گزیده (ص 104) به «شهری از مدائن سبعه به عراق عرب ( بغربیّ دجله ) » به عنوان یکی از آثار اردشیر اول اشاره کرده و افزوده است که اینک اثری از آن نمانده است .


منابع :
(1) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(2) برتولد اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، ج 1، ترجمة جواد فلاطوری ، تهران 1369 ش ؛
(3) احمدبن یحیی بلاذری ، کتاب فتوح البلدان ، صلاح الدین منجد، قاهره ( 1957 ) ؛
(4) نینا ویکتوروونا پیگولوسکایا، شهرهای ایران : در روزگار پارتیان و ساسانیان ، ترجمة عنایت الله رضا، تهران 1367 ش ؛
(5) تاریخ ایران : از اسلام تا سلاجقه ، چاپ ر.ن . فرای ، ترجمة حسن انوشه ، تهران 1363 ش ؛
(6) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛
(7) همو، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، لیدن 1915، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(8) حمزة بن حسن حمزة اصفهانی ، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1961 ) ؛
(9) محمدبن عبدالله حمیری ، کتاب الرّوض المعطار فی خبر الاقطار ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1980؛
(10) محمدبن ابی طالب دمشقی ، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البرّ و البحر ، چاپ مرن ، لایپزیگ 1923، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(11) احمدبن داوود دینوری ، الاخبار الطّوال ، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر ( 1379/1959 ) ، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(12) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک ، بیروت 1413/1992؛
(13) قدامة بن جعفر، نبذمن کتاب الخراج و صنعة الکتابة ، چاپ محمد مخزوم ، بیروت 1408/1988؛
(14) آرتور امانوئل کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة رشید یاسمی ، تهران 1372 ش ؛
(15) آلی ایوانوویچ کولسنیکف ، ایران در آستانة یورش تازیان ، ترجمة م . ر. یحیائی ، تهران 1357 ش ؛
(16) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران 1373 ش ؛
(17) تئودور نولدکه ، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان ، ترجمة عباس زریاب خوئی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1358 ش ) ؛
(18) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(19) احمدبن اسحاق یعقوبی ، کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967.

/ قنبرعلی رودگر /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2256
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست