بهرام میرزا ، فرزند شاه اسماعیل صفوی و برادر تنی شاه طهماسب . وی ، که مادرش تاجلو بیگم دختر یکی از امرای موصلوی بود، در شعبان 923 در مراغه به دنیا آمد (منشی قمی ، ج 1، ص 176، ج 2، ص 954؛ اسکندر منشی ، ج 1، ص 44؛ غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 556). در 936، در نوجوانی ، به فرمان شاه طهماسب حاکم خراسان شد و به همراه لله اش غازی خان تکلو به هرات رفت (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 58؛ غفاری قزوینی ص 285؛ روملو، ج 12، ص 305). در این مأموریت خواجه شجاع الدین محمود شیرازی وزیر او بود (طهماسب صفوی اول ، ص 14). چندی بعد، عبیدخان ازبک ، هرات را محاصره کرد. مقاومت سپاه صفوی و بهرام میرزا، که بیش از یک سال به درازا کشید، به سبب داد و ستد پنهانی گروهی از ازبکهای مخالف عبیدخان با اهالی شهر بود (روملو، ج 12، ص 318؛ منشی قمی ، ج 1، ص 222)؛ تا اینکه سرانجام در 939 با حرکت شاه طهماسب به سوی هرات عبیدخان گریخت (روملو، ج 12، ص 319) و شاه حکومت هرات را به برادر دیگرش سام میرزا سپرد (محمود خواندمیر، ص 284). با حملة سلطان سلیمان قانونی به آذربایجان ، بهرام میرزا همراه با برادرش القاص میرزا و چند تن از امرای قزلباش به آن سو رفت (روملو، ج 12، ص 326) و تا 943 درگیر جنگ با سپاهیان عثمانی بود (غفاری قزوینی ، ص 290ـ291). او در همین سال ، به حکومت گیلان برگزیده شد. ناتوانی بهرام میرزا در حل اختلافات محلی ، ادارة امور و دستگیری کیاخور کیاطالقانی ، وکیل کارکیا سلطان حسن که نزد مردم اعتبار داشت ، به شورش اهالی منجر شد و او ناگزیر به قزوین گریخت (اسکندر منشی ، ج 1، ص 110؛ روملو، ج 12، ص 361ـ362). در 955، سلطان سلیمان عثمانی همراه با القاص میرزا که یاغی شده بود، حملة دیگری به ایران آغاز کرد. بهرام میرزا در این هنگام حاکم همدان بود (اسکندر منشی ، ج 1، ص 72). القاص میرزا با جنگهای نامنظم به داخل ایران نفوذ کرد و در همدان زنان و فرزندان بهرام میرزا را به اسارت گرفت و با خود به بغداد برد، امّا در آنجا آنان را آزاد کرد و به نزد شاه طهماسب فرستاد ( عالم آرای شاه طهماسب ، ص 108ـ110؛ غفاری قزوینی ، ص 298). بهرام میرزا در نوزدهم رمضان 956 در ییلاق جغتو (در کردستان ) درگذشت و در مشهد به خاک سپرده شد. او سه پسر داشت : سلطان حسین میرزا حاکم قندهار، سلطان ابراهیم میرزا و بدیع الزمان میرزا حاکم سیستان که این دو به دستور شاه اسماعیل دوم (حک : 984ـ 985) کشته شدند (روملو، ج 12، ص 442ـ 443؛ ایرانیکا ، ذیل مادّه ).

بهرام میرزا شعر می سرود، «بهرامی » و «بهرام » تخلص می کرد و معما می دانست . او در نقاشی ، خوشنویسی و موسیقی مهارت داشت و هنرمندان و دانشمندان را حمایت می کرد (هدایت ، ج 1، ص 19؛ بیانی ، ج 1، ص 103). یحیی بن عبداللطیف قزوینی ، کتاب لب التواریخ را به نام او نگاشت (رجوع کنید به ص 4). نمونه هایی از خط و نقاشی بهرام میرزا در کتابخانة طوپقاپی سرای استانبول نگهداری می شود ( ایرانیکا ، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به بیانی ، ج 1، ص 103ـ104).

همایون پادشاه ، دومین شاه بابریان هند، پس از درگذشت بهرام میرزا سوگنامه ای به همراهِ وزیرش ، قاضی شیخ علی ، برای شاه طهماسب فرستاد (ریاض الاسلام ، ص 64، 69، 82).

---

منابع :
(1) اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350 ش ؛
(2) مهدی بیانی ، احوال و آثار خوشنویسان و نستعلیق نویسان ، تهران 1345 ش ؛
(3) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1362 ش ؛
(4) محمودبن غیاث الدین خواندمیر، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی ، چاپ غلامرضا طباطبایی ، تهران 1370 ش ؛
(5) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی ، ج 12، تهران 1357 ش ؛
(6) ریاض الاسلام ، تاریخ روابط ایران و هند ( در دورة صفویه و افشاریه )، ترجمة محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران 1373 ش ؛
(7) طهماسب صفوی اول ، شاه ایران ، تذکرة شاه طهماسب ، با مقدمه و فهرست اعلام امرالله صفری ، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(8) عالم آرای شاه طهماسب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1370 ش ؛
(9) احمدبن محمد غفاری قزوینی ، تاریخ جهان آرا ، تهران 1343 ش ؛
(10) یحیی بن عبداللطیف قزوینی ، کتاب لب التواریخ ، تهران 1363 ش ؛
(11) احمدبن حسین منشی قمی ، خلاصه التواریخ ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1359ـ1363 ش ؛
(12) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش ؛


(13) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bahra ¦m M ¦ârza ¦" (by p. Soucek).

/ مهین فهیمی /