بهرام (2) ، سردار ارمنیِ مسیحی که در خدمت فاطمیان مصر و از 529 تا 531 وزیر جنگ خلیفه الحافظ لدین اللّه (حک : 525 ـ544) بود. از چگونگی و تاریخ ورودش به خدمت فاطمیان اطلاعی در دست نیست . در قرن پنجم ، بسیاری از ارامنه با استفاده از این فرصت که وزارت بارها در دست افرادی ارمنی تبار مثل بدرالجمالی * (466ـ487)، پسرش افضل (487ـ515)، پسر افضل (525ـ526)، و یانِس (526) بود به مصر آمده بودند. آمدن بهرام به مصر نیز شاید با استفاده از این اوضاع و احوال صورت گرفته باشد. به موجب روایتی ، خاستگاه وی منطقة تَل باشِر در شمال شرقی حلب بوده است که گروه بزرگی از مهاجران ارمنی در آنجا مستقر شده بودند. وی از بزرگان تل باشر بود و احتمالاً بر اثر انقلابی از آنجا رانده و مجبور به ترک وطن شده بود. او ظاهراً از خاندان بزرگی از ارامنه بوده است که نسبت خود را به پهلوونیها و به گرگوآر ، برادر جاثلیق ارمنی مصر، می رساندند که در 470 به مصر آمده و در آنجا به مقام بطریقی رسیده بود. به هر حال بهرام مراتب سپاهیگری را پیمود و به فرماندهی فوجی از سپاه ارامنه رسید و سپس حکمران ولایت غربی دلتا، یعنی الغربیه ، شد.

در پی رقابتی که میان دو پسر خلیفه ، حیدره و حسن ، درگرفته و در نتیجه حسن با عنوان وزیر به قدرت رسیده بود، شورشی نظامی برخاست و حسن که قادر به مقابله نبود، بهرام را به یاری خواند؛ و زمانی که وی با افواج خود که از ارامنه بودند فرارسید، حسن کشته شده بود. اگر چه بهرام مسیحی بود، خلیفه وزارت را در جمادی الا´خرة 529 به او سپرد، و در آن زمان بسیار شگفت آور بود که فردی مسیحی وزیر جنگ و صاحب اقتدار مطلق مصر، و صاحب القاب «سیف الاسلام » و «تاج الدوله » باشد. سیاست بهرام در هواداری از ارامنه که به مهاجرت هموطنان وی و نیز به جایگزین شدن آنان در مناصب مهم کمک کرد، سبب واکنش عامة مردم شد و شورشی نظامی به سرکردگی رضوان ، حاکم الغربیه ، پدید آورد. بهرام ، که سربازان مسلمان سپاهش وی را تنها گذاشتند، مجبور به ترک قاهره شد (جمادی الاولی 531) و به جانب قُوص که برادرش ، وَسَک ، حاکم آنجا بود روانه گردید. اما چون وسک به دست مردم به قتل رسیده بود، بهرام پس از گرفتن انتقامی خونین قوص را ترک گفت . رضوان که به وزارت منصوب شده بود، سپاهی به مقابله با وی گسیل داشت ، اما به دنبال توافقی که خلیفه نیز بی گمان با آن بیگانه نبود، بهرام اجازه یافت که در صومعه ای نزدیک اِخْمیم انزوا گزیند. او تا 535 در آنجا بود. از آنجا که خلیفه از رضوان ناخشنود بود، بهرام را که در این ایام بیمار بود به قاهره فراخواند و در قصر خود منزل داد و غالب اوقات ، او را طرف مشورت قرار می داد، اما دیگر به وی عنوان وزیر نداد. رضوان هم ناگزیر به فرار شد.

بهرام در 24 ربیع الثانی 535، در کاخ خلیفه درگذشت . خلیفه الحافظ در سوگ وی گریست و جنازة وی را تا صومعة خندق در بیرون قاهره ، که مدفن وی شد، مشایعت کرد.

---

منابع :
(1) ( ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/ 1965ـ 1966، ج 11، ص 22ـ24، 48 ) ؛
(2) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) ، ج 5، ص 239ـ242؛
ابن خلدون ، کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخبر ، بولاق



(3) 1284، ج 4، ص 72ـ73؛
(4) ابن قلانسی ، تاریخ دمشق ، ص 262؛
(5) ابن میسر، اخبار مصر ، قاهره 1919، ص 78ـ80 ، 82 ـ84؛
(6) حسن ابراهیم حسن ، الفاطمیون فی مصر ، بولاق 1932، ص 214ـ217، 293؛
(7) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهرة ، قاهره 1321، ج 2، ص 131؛
(8) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) ، ج 6، ص 457ـ463، ج 8، ص 260ـ262، ج 13، ص 325ـ326؛
(9) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة ، بولاق 1270، چاپ افست قاهره ( بی تا. ) ، ج 1، ص 205، 357، ج 2، ص 502؛


(10) Abu ¦Sa ¦lih, Churches and monasteries , ed. and trans. Evetts, 6a, 84a;
(11) M. Canard, Une lettre du calife fa ¦timite al-H ¤a ¦fiz ¤... ب Roger II, Atti del Convegno Internazionale di Studi Ruggeriani , Palermo 1955, 136f.;
(12) idem, "Notes sur les Armإniens en Egypte ب l'إpoque fa ¦t ¤imit ¤e", AIEO Alger , XIII (1955), 143-157;
(13) idem, "Un Vizir chrإtien ؤ l'إpoque fat ¤imite, l'Armإnien Bahra ¦m", AIEO Alger , XII (1954), 84-113;
(14) S. Lane-Poole, A history of Egypt in the Middle Ages , 168-169;
(15) Michael the Syrian, French, trans., Chabot, III, 240;
(16) De Lacy O'Leary, A short history of the Fatimid khalifate , 224;
(17) Renaudot, Histoire des patriarches d'Alexandrie , 505-507, 509;
(18) G. Wiet , l'Egypte arabe (Hist. de la nation إgyptienne, IV) , 273-275;
(19) idem, Prإcis de l'hist. d'Egypte , 192-193, 327;
(20) Wدstenfeld, Geschichte der Fatimiden-Chalifen , 307.

/ م . کانار ( د.اسلام ) /