بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، وزارت ، وزارتخانة عهده دار تنظیم و اجرای سیاستهای بهداشتی ، درمانی و آموزش پزشکی کشور. تا پیش از 1283 ش ، برای امور بهداشتی ، درمانی و پزشکی ایران ، قانون و تشکیلاتی وجود نداشت . در آن سال ، «مجلس حفظ الصحة دولتی » زیر نظر وزارت معارف تأسیس شد. زیربنای خدمات این مجلس را 21 بیمارستان با 906 تخت تشکیل می داد که از این تعداد، 10 بیمارستان با 650 تخت را مبلغان مسیحی (میسیونرها) اداره می کردند. آموزش پزشکی در کشور، با تربیت پزشک در رشتة پزشکیِ مدرسة دارالفنون * آغاز شد ( ایرانیکا ، ذیل «بهداری »). در 1290 ش ، قانون طبابت در مجلس شورای ملی تصویب شد که به موجب آن ، تنها گروههای خاصی از مردم ، مانند افسران ارتش و پلیس و کارمندان شرکت نفت ایران و انگلیس ، از مراقبتهای بهداشتی و درمانی برخوردار بودند (ایران . قوانین و احکام ، 1375 ش ، ص 13).

در 13 آبان 1305، براساس قانون تمرکز مؤسسات صحّی مملکتی ، که به تصویب مجلس شورای ملی رسید، کلیة مؤسسات صحّی مملکتی و بلدی و صحیة نظمیه و مؤسسة پاستور در ادارة کل صحیه متمرکز شدند. همچنین ، مقرر شد که کلیة واحدهای وابسته به امر بهداشت ، درمان و دارو در سطح کشور، بایستی در ادارة کل صحیه ، واقع در وزارت داخله ، متمرکز شوند. رئیس کل این اداره مسئولیت کلیة امور بهداشتی ـ درمانی و وظیفة تهیة بودجة تفصیلی و تدوین تشکیلات آن را به عهده گرفت (همان ، ص 15). در 14 اسفند 1306، سعیدخان لقمان الملک به ریاست ادارة صحیة کل مملکتی منصوب شد. البته ادارة صحیة ارتش به ریاست کریم آتابای ، به طور مستقل ، به کار خود ادامه می داد (عاقلی ، ج 1، ص 162ـ163). در 1314 ش ، با تصویب فرهنگستان ، نام این ادارة به «اداره کل بهداری ایران » تغییر یافت (سعادت ، ص 119). در 30 شهریور 1320، ذکاءالملک فروغی لایحة تشکیل وزارت بهداری را به مجلس تقدیم کرد. سرانجام در 8 آبان ، در قانون اصلاح بودجة کل کشور، این اداره به «وزارت بهداری » تبدیل شد (عاقلی ، ج 1، ص 236؛ ایرانشهر ، ج 2، ص 1406). در کابینة جدید، اسماعیل مرآت به عنوان وزیر بهداری به مجلس معرفی گردید (عاقلی ، ج 1، ص 236ـ237). در 13 آذر همان سال ، باقر کاظمی وزیر بهداری شد (همان ، ج 1، ص 241). قانون وزارت بهداری در 22 آذر 1324، به تصویب مجلس شورای ملی رسید. به موجب مادة اول این قانون ، سازمان وزارت بهداری بدین شرح بود: حوزة وزارتی ، شورای عالی بهداشت ، بنگاه پاستور، ادارة کل امور اداری ، ادارة کل فنی ، و ادارة کل امور مالی . مواد دیگر این قانون ، به شرح وظایف ادارات و تشکیلات این وزارت می پرداخت (ایران . قوانین و احکام ، 1324 ش ، ص 78ـ87).

با تصویب قانون واگذاری امور بهداری به مردم در 1337 ش و اصلاحیة آن در 1343 ش ، در مراکز شهرستانهایی که به تشخیص وزارت بهداری امکانات اجرایی لازم موجود بود انجمنی به نام انجمن بهداری برای ادارة امور بهداری تشکیل شد. اعضای این انجمن از این قرار بودند: رئیس انجمن شهر، شهردار، رئیس بهداری ، رئیس دانشکدة پزشکی ، یک نفر از پزشکان ، سه نفر از معتمدین بخشهای شهرستان ، مدیرعامل شیر و خورشید سرخ ، و مدیرعامل سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی . دورة این انجمنها چهار سال بود. کلیة اعتبارات امور بهداری شهرستانها، از محل بودجة مصوب وزارت بهداری برای هر شهرستان ، کمک شهرداریها و عواید وقفی ، که به بهداری محل اختصاص داده شده بود، تأمین می گردید (ایران . قوانین و احکام ، 1337 ش ، ص 56ـ57).

با تصویب قانون تمرکز و هماهنگی امور درمانی کارمندان دولت ، مصوب خرداد 1344، کلیة تأسیسات و تجهیزات و نیز اعتبارات درمانی و بهداشتی وزارتخانه ها و ادارات دولتی و نیمه دولتی در اختیار وزارت بهداری قرار گرفت (ایران . قوانین و احکام ، 1344 ش ، ص 35ـ37). بدین ترتیب ، مدیریت و ادارة مراکز درمانی کشور سازمان یافت و زیر نظارت وزارت بهداری متمرکز شد.

تبصرة 56 قانون بودجة 1344 ش کل کشور، به وزارت بهداری این امکان را داد که امکانات و تجهیزات واحدهای درمانی خود را به مؤسسات شیر و خورشید سرخ ایران ، سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی ، یا بنگاه حمایت از مادران و نوزادان واگذار کند (همان ، ص 425). در اسفند 1347، ساختار جدید وزارت بهداری با پنج معاونت تصویب شد: معاونت طرح ، معاونت پارلمانی ، معاونت فنی ، معاونت اداری و مالی ، و معاونت بهداشت و تنظیم خانواده .

در 1355 ش ، برای تأمین بهداشت و درمان و رفاه اجتماعی ، خدمات درمانی و توانبخشی و تأمین اجتماعی ، تنظیم خانواده و امور جمعیت ، وزارت «بهداری » به وزارت «بهداری و بهزیستی » تبدیل شد. در ضمن ، کلیة داراییها و اعتبارات و تعهدات کارکنان سازمان خدمات درمانی و سازمان تأمین خدمات رفاهی و انجمن توانبخشی به وزارت بهداری و بهزیستی منتقل گردید (ایران . قوانین و احکام ، 1375 ش ، ص 219).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، در 1358 ش ، دکتر موسی زرگر، وزیر بهداری و بهزیستی ، ساختار جدید وزارتخانه را با هفت معاونت ارائه کرد: برنامه ریزی و تشکیلات ، بهداشت ، درمان ، دارویی و غذایی و آزمایشگاهی ، بهزیستی ، اداری مالی و هماهنگی آموزشی و پژوهشی . این نمودار در 1358 ش ، پس از گذراندن مرحلة آزمایشی ، به تأیید سازمان امور اداری و استخدامی کشور رسید.

پس از تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی ، مسئولان برنامه ریزی گروه پزشکی ، بازنگری برنامه های آموزشی گروه پزشکی را آغاز کردند. در 1359ـ1360 ش امور بهداشتی ، درمانی و پزشکی کشور با مشکلاتی از قبیل کمبود شدید نیروی انسانی و ناهمگونی کمّی و کیفی برنامه های دانشکده های گروه پزشکی روبرو بود. ازینرو برای رفع این نارساییها «وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی » با اهداف تربیت نیروی انسانی مطابق با نیازهای جامعه و استفادة هرچه بیشتر از مؤسسات درمانی برای آموزش پزشکی ، تشکیل شد.

این وزارتخانه از ادغام دانشکده ها و مؤسسات آموزش عالی پزشکی با وزارت بهداری وقت به وجود آمد (عزیزی ، ص 44). براساس قانون تشکیل وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، مصوب 9 مهر 1364، استفادة مطلوب و هماهنگ از امکانات پزشکی کشور در جهت تأمین و تعمیم بهداشت و درمان و بهزیستی و آموزش و پژوهش پزشکی و تحقق اصول قانون اساسی دربارة خدمات بهداشت و بهزیستی از اهداف این وزارتخانه است (ایران . قوانین و احکام ، 1375 ش ، ص 3). در تیر 1367، نمودار سازمانی وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی با ده معاونت به تصویب رسید. در 1370 و 1372 ش نیز تغییراتی در سازمان اداری این وزارتخانه صورت گرفت . در 1377 ش براساس نیازها و مشکلات موجود ساختار تشکیلاتی جدید این وزارتخانه با هشت معاونت به تصویب رسید: معاونت پشتیبانی ، معاونت درمان ، معاونت غذا و دارو، معاونت بهداشتی ، معاونت پژوهشی ، معاونت آموزشی ، معاونت دانشجویی ، فرهنگی ، و معاونت برنامه ریزی حقوقی و امور مجلس (ایران . وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی . دفتر تشکیلات و بهبود روشها، ص 48، 52).

نظام کنونی خدمات بهداشتی و درمانی کشور، با استفاده از تجارب حاصل از طرح تحقیقاتی که در 1353 ش با همکاری وزارت بهداری ، «سازمان جهانی بهداشت »، دانشکدة بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی دانشگاه تهران ، در آذربایجان غربی به اجرا درآمد. و نیز بر پایة تحقیق گسترده ای که در 1363 ش بر روی 10% از جمعیت کل کشور انجام گرفته بود، سازمان یافته است . بر این اساس ، وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی برای توزیع عادلانه تر منابع بهداشتی ، به ایجاد و گسترش شبکه های بهداشتی و درمانی کشور

اقدام کرده است . نظام خدمات بهداشتی و درمانی فعلی ، در سه سطح شهرستان ، استان و کشور سازمان یافته است (ایران . وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی . ادارة کل روابط عمومی و امور بین الملل ، ص 4ـ 5). اهم فعالیتهای این وزارتخانه در سه بخش بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی صورت می گیرد.

بهداشت . با تشکیل ستاد گسترش شبکه های بهداشتی و درمانی در وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی در 1364ش ، گسترش نظام شبکه های بهداشتی ـ درمانی جنبة راهبردی پیدا کرد. عملکرد این نظام در طول بیش از یک دهه ، به بهبود شاخصهای بهداشتی کشور منجر شده است (رجوع کنید به جدول 1 و 2).

طرحهای بهداشتی شامل طرح بهداشتِ دهان و دندان ، بهداشت محیط و حرفه ای ، بهداشت مدارس ، بهداشت خانواده ، پیشگیری و مراقبت از بیماریها در این مدت به اجرا در آمده است و نتایج آن بویژه در پیشگیری از بیماریها در خور توجه است . از 1369 ش ، ایران در مرحلة حذف بیماری کزاز نوزادی قرار گرفت . از 1373 ش ، بروز بیماری سرخک بشدت کاهش یافت و در همین سال به یک مورد در صد هزار نفر رسید، و در 1374 و 1375 ش هیچ مورد مرگ ناشی از سرخک گزارش نشد. طرح ریشه کنی فلج اطفال که از 1373 ش آغاز شده است ، میزان بروز این بیماری را بشدت کاهش داده است (همان ، ص 7ـ12). در نتیجة اجرای طرحهای بهداشتی ، بویژه در دهة اخیر، به رغم افزایش جمعیت زنان ، شاخصهای بهداشتی آنان بهبود یافته و میزان مرگ و میر مادران کاهش یافته است (همان ، ص 31).

درمان . استفادة بهینه از امکانات و نیروی انسانی موجود، همراه با افزایش پوشش درمانی اقشار جامعه با بهره گیری از نظام بیمه ، اصلاح الگوی مصرف مواد دارویی ، بازنگری در نظام دارویی و خودکفایی در امور تجهیزات و ملزومات پزشکی ، از جمله سیاستهایی است که وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، در دو دهة اخیر در بخش درمان پیگیری کرده است . وضع درمانی کشور، از مطالعة شاخصهای درمانی تعداد بیمارستانها، تعداد تختهای بیمارستانی ، تعداد کارکنان گروه پزشکی و نسبت آن به جمعیت ، تجهیزات پزشکی و تعداد کارخانجات داروسازی قابل تشخیص است (همان ، ص 13ـ14؛
نیز رجوع کنید به جدولهای 3ـ 5).

آموزش و تحقیقات . از 1364 ش ، با ادغام دانشکده های گروه پزشکی در نظام ارائة خدمات و تشکیل «وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی »، تربیت نیروی انسانی و آموزش پزشکی ، بویژه با تشکیل «شورای آموزش پزشکی جامعه نگر»، به شکل سیاستی راهبردی درآمد. در پی اجرای این سیاست ، شاخصهای آموزش و پزشکی به سرعت رشد یافت (ایران . وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی . ادارة کل روابط عمومی و امور بین الملل ، ص 17ـ 18؛
نیز رجوع کنید به جدولهای 6 و 7؛
نمودار 1). با وجود این ، آموزش پزشکی در ایران در دو دهة اخیر با چالشهایی مواجه بوده است (عزیزی ، ص 53). برنامه های آموزش گروه پزشکی از هنگام تشکیل وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، تا زمان نگارش این مقاله ، از نظر کمّی به هدفهای خود رسیده است ؛
و برنامه ریزیهای آینده باید در جهت تعدیل ظرفیتها و تغییرات کیفی در آموزش پزشکی باشد. آموزش عملی در عرصة خدمات بهداشتی ـ درمانی در جامعه مورد توجه قرار گرفته است و با گسترش

مراکز آموزش پزشکی در دانشگاهها، به نحو مطلوب درخواهد آمد (همان ، ص 54).

معاونت پژوهشی وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی در اجرای سیاستهای پژوهشی برنامة دوم توسعه (1372ـ 1377 ش )، پنجاه کمیتة سیاست گذاری پژوهشی با اهداف زیر تشکیل داد: سیاست گذاری متمرکز در امر تحقیقات علوم پزشکی کشور با دیدگاه جامعه نگر و جامع نگر و راهبردهای توسعة پایدار، فقرزدایی و عدالت اجتماعی ؛
جهت دهی مناسب به تحقیقات کاربردی ـ توسعه ای علوم پزشکی ؛
حمایت علمی و اعتباری از طرحهای ملی ؛
تهیة پیش نویس برنامة سیاست گذاری طولانی مدت این وزارتخانه در زمینة اقتصاد بدون نفت ایرانِ سال 1400؛
ایجاد ارتباط با سازمان بهداشت جهانی و برنامة توسعة سازمان ملل متحد ؛
تقویت شبکة گزارش دهی و ثبت آماری اطلاعات ، با راه اندازی نظام نوین آماری کشور. در 1375 ش ، از میان 550 طرح تحقیقاتی ارائه شده از دانشگاههای علوم پزشکی کشور، 183 طرح به تصویب رسید. آمار نشان می دهد که سطح تحقیقات علوم دارویی ارتقا یافته است . در 1375 ش ، بخشی از اعتبارات تحقیقاتی به ساخت تجهیزات پزشکی و طرحهای مشترک با صنعت اختصاص داده شد. در 1376 ش ، برای تحقّق اهداف کلان برنامة دوم توسعة کشور، مراکز تحقیقاتی بهداشت باروری ، تشخیص میکروسکپی و علوم پزشکی در اسلام ، داروهای گیاهی و فراورده های طبیعی راه اندازی شد (ایران . وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی . ادارة کل روابط عمومی و امور بین الملل ، ص 19ـ20).

بررسی مقالات گروه پزشکی در 1358ـ1372ش ، نشان دهندة افزایش تعداد مقالات منتشر شده در داخل کشور است (رجوع کنید به نمودار 2). تعداد اعضای هیئت علمی دانشگاهها نیز در سالهای اخیر افزایش قابل ملاحظه ای داشته است . با وجود این ، پژوهش در آموزش پزشکی هنوز به جایگاه اصلی خود دست نیافته است . در زمینة افزایش جامعه گرایی (= در آوردن پزشکی به خدمت جامعه ) در دانشکده های مختلف تلاشهایی به عمل آمده ، هرچند جامعه گرایی به عنوان اساسی ترین خط مشی دانشکده های گروه پزشکی به طور کامل مورد توجه قرار نگرفته است (عزیزی ، ص 52 ـ 53). مطالعات و تحقیقات در زمینة اخلاق پزشکی و انطباق امور پزشکی با موازین شرعی در وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، به صورت یک سیاست دنبال می شود. بدین منظور، مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاق پزشکی ایجاد شده است که هدف آن رفع مشکلات ناشی از پیشرفتهای علوم پزشکی با توجه به ارزشهای اسلامی است (ایران . وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی . ادارة کل روابط عمومی و امور بین الملل ، ص 21).

---

منابع :
(1) علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛
(2) ایرانشهر ، تهران : کمیسیون ملی یونسکو در ایران ، 1342ـ1343 ش ؛
(3) ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین سال 1324 ش ، تهران ( بی تا. ) ؛
(4) همو، مجموعة قوانین سال 1337 ش ، تهران ( بی تا. ) ؛
(5) همو، مجموعة قوانین سال 1344 ش ، تهران ( بی تا. ) ؛
همو، مجموعة قوانین و مقررات وزارت بهداشت

و درمان و آموزش پزشکی ، ج 1، تهران : معاونت دانشجویی ،

(6) فرهنگی ، حقوقی و مجلس وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، 1375 ش ؛
ایران . وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی . ادارة

(7) کل روابط عمومی و امور بین الملل ، بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی در جمهوری اسلامی ایران ، ( تهران 1377 ش ) ؛
(8) ایران .

وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی . دفتر تشکیلات و بهبود

(9) روشها. گروه تحقیق و توسعه ، تحلیل وضعیت موجود در برنامه سوم ، تهران 1377 ش ؛
ابراهیم سعادت ، تاریخ پیشرفتهای پزشکی

(10) در هفتاد سال اخیر: 1300 الی 1370 شمسی ، ( تهران ، بی تا. ) ؛


(11) باقر عاقلی ، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران 1369ـ1370 ش ؛
(12) فریدون عزیزی ، «سیر آموزش پزشکی در ایران : ارتقای کمّی و کیفی آموزشی پزشکی کشور»، رهیافت ، ش 18 (بهار و تابستان 1377)؛


(13) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Behda ¦r ¦â" (by Mohammad Ali Faghih).

/ داریوش ضرابی /