responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2226

 

بَهجَت الرّوح ، رساله ای در موسیقی به زبان فارسی تألیف عبدالمؤمن بن صفی الدین . زمان تألیف این رساله دانسته نیست . مؤلف از یک سو خودش را خَلَف پنجم قابوس بن وشمگیر (متوفی 433) نامیده (ص 18) و از دیگر سو مدعی است که کتابش را برای محمود غزنوی (متوفی 421) نوشته است (ص 19)، اما هیچیک از این دو ادعا پذیرفتنی نیست ؛ زیرا نه نسل پنجم قابوس می تواند معاصر سلطان محمود غزنوی باشد و نه عبارات رساله شباهت و مناسبتی با انشای فارسی قرن چهارم و اوایل قرن پنجم دارد (همان ، یادداشت خانلری ، ص 4)؛ ازینرو مصحح این کتاب ، نام محمود غزنوی را اشتباهِ احتمالی کاتب دانسته که آن را به جای محمد غوری ، حاکم فیروزکوه در غور (متوفی 1212)، آورده است (همان ، مقدمة رابینو، ص 11، پانویس 1). حتی اگر کاتب را نیز خطاکار ندانیم ، باز هم نمی توان محمود غزنوی را همان سلطان محمود معروف دانست . زیرا اولاً مؤلف هیچکدام از القاب معروف و رایج سلطان محمود غزنوی مانند یمین الدوله و ابوالقاسم را نام نبرده است . ثانیاً جانبداری سرسختانه و متعصبانة محمود غزنوی از مذهب تسنّن علی القاعده نبایست این جرئت را به مؤلف داده باشد که آشکارا از امام علی علیه السلام با تعابیر و واژگانی کاملاً شیعی یاد کند و از خلفای دیگر حتی نامی به میان نیاورد (ص 18). نام مؤلف نیز شائبة جعل دارد و این گمانِ نادرست را به وجود می آورد که وی پسر صفی الدین اُرموی * ، موسیقیدان معروف سدة هشتم ، است (همان ، یادداشت خانلری ، همانجا). گذشته از اینها ذکر سخنانی از کسانی که در دوره های مختلف می زیسته اند، مانند ابن سینا (متوفی 428؛ ص 29، 40)، عطار (متوفی 618؛ ص 27)، سعدی (متوفی 691 یا 694؛ ص 24) و عبدالقادر غیبی مراغی * (متوفی 838؛ ص 73)، تعیین زمان دقیق تألیف کتاب را کاملاً ناممکن کرده است . با اینهمه ، باید زمان آن نسبتاً جدید (ولی نه پس از اوایل قرن دهم ) باشد (همان ، مقدمة رابینو، ص 12، به نقل از قزوینی ).

عبدالمؤمن ، به تصریح خویش ، این رساله را با استفاده از منابع عربی و یونانی نوشته است (ص 19). ابواب دهگانة کتاب مشتمل است بر: مبدأ علم موسیقی ، گفتار حکما دربارة این علم ، نسبت موسیقی با انسان ، نسبت موسیقی با کواکب سبعه ، بحور اصول و حرکات هر یک ، علم الادوار موسیقی به نظم ، ترکیب پرده به حسب سیر عطارد و زهره ، نغمة مناسب حال هرکس ، شمار بانگ هر پرده ، سلوک صاحب این هنر و منشأ مقامها و نسبت پرده ها به کواکب و عناصر و فصول اربعه (ص 19ـ20).

مندرجات بهجت الرّوح ـ به رغم شباهتهایی که با آثار صفی الدین ارموی و عبدالقادر غیبی مراغی دارد ـ حاوی نکاتی افسانه ای ، غیرعلمی ، مبالغه آمیز و گاه بدیع است ، از جمله : حلول روح به جسم آدم در پی آواز خواندن جبرئیل در مقام راست (ص 22)؛
الهام پذیری آهنگها از صدای حیوانات مثلاً بوسلیک از موش ، دوگاه از گربه ، چهارگاه از حمار و نیریز صغیر از ماهی (ص 78ـ80)؛
انتساب اختراع آلات موسیقی به برخی از حکما که گاه نامهای غریب دارند (ص 90)؛
تقطیع ایقاعی با حروف و علائم غیرمعمول ، مانند «تن دره دیم دیم » (ص 66) و «تن تنه دره دیم تله تن » (ص 67)؛
در حالی که در کتب مشابه از «تن تنن تننن » استفاده می شده است . در این کتاب ، از فواصل و نحوة استخراج آنها از وَتَر، که بخش مهم رساله های موسیقی بوده ، ذکری نرفته است . با اینهمه ، ایجاز این اثر و کمی آثاری از این دست در چند قرن گذشته ، اهمیت آن را در نظر صاحبنظران دو چندان کرده است (همان ، یادداشت خانلری ، ص 5 ـ 6، نیز رجوع کنید به مقدمة رابینو، ص 12، به نقل از براون ). احتمالاً در دوره ای که این رساله تألیف شده ، جنبة عملی موسیقی بر جنبة نظری آن برتری داشته است .

بهجت الروح را نخستین بار، در 1322 ش /1943، یاسنت لویی رابینو تصحیح ، و از فارسی به انگلیسی ترجمه و چاپ کرده است .


منابع :
عبدالمؤمن بن صفی الدین ، رسالة موسیقی بهجت الروح ، با

(1) مقابله و مقدمه و تعلیقات یاسنت لویی رابینو، تهران 1346 ش .

/ وحید بصّام /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2226
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست