responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2214

 

بهبهانی ، آقامحمدعلی ، معروف به کرمانشاهی ، فقیه ، اصولی و رجالی متنفّذ شیعه در قرن دوازدهم و سیزدهم . در 1144 در کربلا به دنیا آمد. پدرش آقامحمدباقر بهبهانی * ، مشهور به وحید و مادرش دختر فقیه بزرگ آقاسیدمحمد طباطبایی (متوفی قبل از 1168)، جدّ علاّ مة بحرالعلوم * (متوفی 1212)، بود (احمد بهبهانی ، ج 1، ص 131، 133؛ خوانساری ، ج 2، ص 95؛ مازندرانی حائری ، ج 6، ص 179). او که فرزند ارشد وحید بهبهانی بود، عمدة تحصیلات خود را نزد پدرش ، در بهبهان به پایان برد و از محضر او استفادة شایانی نمود تا جایی که او را افضل و اعلم شاگردان وحید دانسته اند (احمد بهبهانی ، ج 1، ص 133؛ خوانساری ؛ مازندرانی حائری ، همانجاها؛ حرزالدین ، ج 2، ص 309). در 1159 به همراه پدر به عتبات رفت (احمد بهبهانی ، ج 1، ص 134؛ دوانی ، ص 122). دیگر اساتید وی عبارت اند از: سیدحسین بن ابوالقاسم موسوی خوانساری (متوفی 1191)، جدّ صاحب روضات الجنّات ، که از مشایخ اجازة آقامحمدعلی است ؛ شیخ یوسف بحرانی (متوفی 1186)؛ آقاحسین خوانساری (متوفی 1191)، فرزند آقاجمال خوانساری (متوفی 1121 یا 1125؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 566؛ خوانساری ، ج 2، ص 367، ج 7، ص 107، 152، 207؛ آقابزرگ طهرانی ، 1372 ش ، ص 203). آقامحمدعلی در اوان بلوغ به درجة اجتهاد نائل آمد و، به گفتة خود، هرگز از کسی تقلید نکرد (احمد بهبهانی ، ج 1، ص 133). آقااحمد بهبهانی * فرزند آقامحمدعلی شرح حال او را بتفصیل در مرآت الاحوال ، که سفرنامة او و تذکرة خاندان بهبهانی است ، نگاشته است . به گزارش آقااحمد (ج 1، ص 136)، حوزة درسی آقامحمدعلی در کربلا بود و او با شیوع طاعون در کربلا و نجف و اطراف آن ، به کاظمین و از آنجا به دستور مؤکد پدرش به کرمانشاه رفت و مورد استقبال گرم مردم و حاکم آنجا الله قلی خان زنگنه (حک : 1176ـ1199) قرار گرفت . خوانساری (ج 7، ص 152) نامة وحید به آقامحمدعلی را که در آن او را به مهاجرت به کرمانشاه امر کرده است ، ناشی از تقاضای مکرّر مردم کرمانشاه از وحید برای اعزام فرزندش به آن دیار دانسته است (نیز رجوع کنید به حبیب آبادی ، ج 2، ص 562). پس از مدتی تدریس در کرمانشاه ، عازم رشت شد و مورد توجه قرار گرفت به طوری که مرجعی علمی برای دانشمندان و فضلای شهر به شمار می آمد. آقامحمدعلی در رشت مهمترین و بزرگترین اثر خود مقامع الفضل را که شامل پاسخ به سؤالات علمای رشت و نوادر علمی و ادبی است ، تألیف و چنانکه خود در مقدمه آورده به هدایت الله خان ، حاکم آن شهر، هدیه کرد (1192، مطابق عدد ابجدی لفظ «مقامع الفضل » و «هدایت خان گیلانی »؛ مقامع الفضل ، مقدمه و پایان کتاب ؛ احمد بهبهانی ، ج 1، ص 136ـ 137، 139؛ نیز رجوع کنید به حبیب آبادی ، ج 2، ص 562 ـ563، 565). سپس به قم رفت و سه سال در آن سامان اقامت گزید تا آنکه ، به تقاضای مکرّر الله قلی خان زنگنه ، به کرمانشاه بازگشت . آقامحمدعلی ، همواره مورد احترام و تعظیم الله قلی خان و پس از او حاج علی خان زنگنه (حک : 1199ـ1209) و مصطفی قلی خان زنگنه (حک : 1209ـ1212)، حاکمان کرمانشاه ، بود. مقام علمی و روحانی وی مورد احترام آقامحمدخان قاجار (متوفی 1211) بود، به طوری که هنگام اقامت در تهران ، در 1205، بهبهانی را به پیش خود فرامی خواند تا نزدش درس بخواند (سپهر، ج 1، ص 60؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 563؛ هدایت ، 1339 ش ، ج 9، ص 241). هنگامی که محمدعلی خان شام بیاتی قاجار به حکومت کرمانشاه رسید (1212) بد سلوکی و اعتراض به آقامحمدعلی و اقدامات او را آغاز کرد، ازینرو فتحعلی شاه (حک : 1212ـ1250) که به آقامحمدعلی ارادت داشت و نفوذ او را محترم می شمرد، محمدعلی خان را عزل و فتحعلی خان قاجار، پسر میرزامحمدخان ، بیگلربیگی تهران را به جای او منصوب کرد که آقامحمدعلی تا پایان عمر مورد احترام و تعظیم او بود (احمد بهبهانی ، ج 1، ص 139ـ 140، 146ـ147). وی در عید مبعث 1216، در کرمانشاه از دنیا رفت . مزار وی در کرمانشاه و بنا به وصیتش بر سر راه زوّار عتبات واقع و معروف به «سر قبر آقا» است (همان ، ج 1، ص 147؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 566؛ برای اقوال دیگر در کیفیت مرگ آقامحمدعلی رجوع کنید به پورجوادی و لامبورن ویلسون ، ص 131؛ ایرانیکا ، ذیل مادّه ).

آقامحمدعلی در بیشتر علوم و فنون تبحّر داشت به طوری که به نقل آقااحمد (ج 1، ص 133)، وحید بهبهانی دربارة او می گفت : «محمدعلی ما شیخ بهاءالدین این عصر است » (نیز رجوع کنید به حبیب آبادی ، ج 2، ص 562؛ نوری ، ص 127). شهرت علمی آقامحمدعلی به اندازه ای بود که صبغة الله افندی ، از علمای عامّه در بغداد که آوازة دانش او را شنیده بود، از او درخواست ملاقات و مذاکرة علمی کرد (مازندرانی حائری ، ج 6، ص 178ـ179؛ دوانی ، ص 276؛ تنکابنی ، ص 199). همچنین میرزامحمد اخباری (مقتول 1232) که خود در بسیاری از دانشها متبحّر بود و با نظریّة اجتهاد و مدافعان آن و در رأس همه وحید بهبهانی ، اختلاف و عنادی شدید داشت ، از آقامحمد علی به عنوان یکی از برترین اساتید خود یاد کرده و او را محققی بی بدیل و عالمی بی نظیر خوانده و خلق و خوی پسندیده اش را ستوده است . وی حتی پس از مرگ آقامحمدعلی ، در زمانی که با مجتهدین سخت درافتاده و از سوی شاگردان وحید بهبهانی مورد طعن بود، در عباراتی دیگر باز هم از آقامحمدعلی به نیکی یاد کرده و گمان داشته که وی علی رغم مخالفت با صوفیان ، با اخباریان بر سر مهر بوده است (خوانساری ، ج 7، ص 138، 152؛ دوانی ، ص 277؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 566).

شیخ یوسف بحرانی نیز پس از ملاحظة اولین اثر فقهی وی به نام رسالة قطع القال و القیل فی انفعال الماءالقلیل برای او اجازة مبسوط روایی فرستاد (احمد بهبهانی ، ج 1، ص 134ـ 135). سایر تذکره نویسان و دانشمندان نیز آقامحمدعلی را به وفور دانش بلکه نبوغ ، مهارت در فقه و رجال ، سرعت انتقال ، حافظة شگفت و احاطة بر علوم غیرمتعارف ستوده اند (مازندرانی حائری ، ج 6، ص 178؛ خوانساری ، ج 7، ص 150). وی به فقه چهار مذهب احاطه داشت و در سفر خود به مکه (1186)، دو سال در آن دیار اقامت گزید و به روش بعضی از علمای متقدّم به تدریس فقه عامّه پرداخت به طوری که علمای آن دیار در معقول و منقول از درس او بهره می بردند. در همین ایام رسالتین فی تاریخ الحرمین را در جغرافیای مکه و مدینه نگاشت و در آن مواقف و مقامات بلاد مزبور را تعیین کرد. اثر مزبور را از نشانه های دقت و تتبّع او دانسته اند (حبیب آبادی ، ج 2، ص 565؛ شوشتری ، ص 177؛ احمد بهبهانی ، ج 1، ص 135).

معروفترین شاگردان آقامحمدعلی عبارت اند از: علاّ مة بحرالعلوم ؛ سیدعلی طباطبایی (متوفی 1231)، صاحب ریاض المسائل ؛ شیخ تقی ملاّ کتاب (متوفی 1250)؛ ملاعباسعلی کزازی کرمانشاهی (حبیب آبادی ، ج 2، ص 566؛ احمد بهبهانی ، همانجا؛ دوانی ، ص 279، 284؛ حرزالدین ، ج 2، ص 310).

آقامحمدعلی از دانشمندان پرکار و موفقی بود که در ضمن حضور در صحنة اجتماع و اجرای احکام و حدود شرع ، 37 اثر علمی از خود به جا گذاشت . وی در ادبیات فارسی و عربی

به غایت استاد بود. نثر فارسی او، که تا حدودی مصنوع و متکلّفانه است ، نشان از احاطه اش بدین زبان دارد. قریحة وقّاد شعری او نیز از خلال اشعاری که در خیراتیّه (ج 1، ص 147ـ 151، ج 2، ص 506) و سایر آثارش در معارضه با صوفیه آمده و چاشنی طنز و هجو دارد به خوبی آشکار است . برجسته ترین تألیفات او عبارت اند از: مقامع الفضل ، مجموعه ای شامل 1192 مسئله . در این کتاب ـ که به عقیدة دانشمندان (خوانساری ، ج 7، ص 150؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 565؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 175)، گواه صادقی بر تتبّع و عظمت مقام علمی و فقهی مؤلف آن است ـ بعضی فروع فقهی بتفصیل طرح و بحث شده به طوری که هر کدام رسالة مستقلی تشکیل می دهد. مقامع به صورت سؤال و جواب و براساس حساب ابجدی تدوین شده و، مؤلف فهرست مبسوطی برای آن تنظیم کرده است (حبیب آبادی ، ج 2، ص 565 ـ566). مقامع در 1275 و 1316 چاپ سنگی شده است (مشار، ج 4، ستون 137؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 22، ص 14)؛ خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه ، از مهمترین و مفصلترین ردّیّه های تصوف است که آقامحمدعلی آن را در 1211 (مطابق با عدد ابجدی « خیرات »)، در اوج مبارزات خود با صوفیان (رجوع کنید به ادامة مقاله ) تألیف کرد. وی پیش از این در رسالة عربی قطع المقال فی ردّ اهل الضّلال ، مقامع الفضل (ش تصا، غقفح ، شفد)، سنّة الهدایة (ص 140ـ146)، فتّاح المجامع (که شرح ناتمامی بر مفاتیح الشّرایع فیض کاشانی است )، شرح دیباچة مفاتیح الشّرایع ، و مُعترک المقال فی احوال الرّجال به ردّ طریقة صوفیه پرداخته بود ولی لحن او در خیراتیـّه با موارد قبل بکلّی تفاوت دارد و از بالا گرفتن حرکت صوفیان در آن زمان حکایت می کند ( خیراتیـّه ، ج 1، ص 36، 66). وی در این اثر با لحنی خطابی و جدلی تصوف را از ابعاد نظری ، تاریخی ، مشاهیر، مکاتب ، آیینها و سلوک نقد و رد کرده و گذشته از آن ، حکمت و فلسفه را نیز، از آن رو که با ریشه های تصوف پیوند دارد به نقد کشیده است (دربارة موضوع اخیر رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 217ـ236). خیراتیـّه

در دو جلد با فهارس و تعلیقات چاپ شده است . سنّة الهدایة لهدایة السّنّة ، اثری کلامی به فارسی است که در 1227 (مطابق با عدد ابجدی نام کتاب ) تألیف شده است . موضوع این کتاب ، اثبات حقانیت مذهب امامیه و نقض سایر مذاهب از نظر مسئلة خلافت و امامت است . این کتاب را آقامحمدعلی در پی گفتگوهایی که با برخی علمای عامه در کرمانشاه داشت و به شیعه شدن جمعی از ایشان انجامید، و به تقاضای یکی از آنان نگاشت . این اثر با عنوان جدید راهبرد اهل سنّت به مسألة امامت به چاپ رسیده است ؛ الظرائف یا الرغائد و الغرائد در ردّ یهود و نصاری (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 15، ص 198).

آقامحمد علی آثار قابل ملاحظه ای نیز در رجال داشته که مورد تحسین و استفادة رجال پژوهانی چون ابوعلی حائری و میرزاحسین نوری (متوفی 1320) بوده است (مازندرانی حائری ، ج 6، ص 179؛ آقابزرگ طهرانی ، 1337 ش ، ستون 311ـ312؛ همو، 1403، ج 10، ص 134؛ برای بقیة آثار آقامحمد علی کرمانشاهی رجوع کنید به ج 1، مقدمة خیراتیّه ، ص 18ـ20؛ دوانی ، ص 287ـ288).

آقامحمد علی و صوفیه . عمدة شهرت آقامحمدعلی ، مبارزة جدّی و گستردة او با صوفیه است . پیش از او نیز فقها و محدثان با صوفیان معارضاتی داشته اند، از آنان باید از علامة حلی ، محمدطاهر قمی ، و محمدباقر مجلسی را نام برد. پس از آنکه معصوم علیشاه * دکنی به نمایندگی از شاه علیرضای دکنی قطب سلسلة نعمة اللهیه (متوفی 1214)، در عصر کریمخان زند، از هندوستان به ایران آمد، دعوت مردم به صوفیگری را وجهة همت خود قرار داد و در پی این دعوت مردم بسیاری به او پیوستند. بارزترین مریدان وی فیض علیشاه (به اختلاف ، متوفی 1194 تا 1200) و سپس پسرش نورعلیشاه (متوفی 1212) بودند. پس از چندی مشتاق علیشاه (مقتول 1206، در کرمان ) نیز به جرگة مریدان پیوست ، و امر تبلیغ و دعوت مردم به صوفیگری از سوی معصوم علیشاه به آنان واگذار شد. با بالا گرفتن کار این صوفیان و جذب شدن مردم زیادی به آنان که با حرکتهای دسته جمعی از شهری به شهر دیگر همراه بود، علما نسبت به حفظ عقاید و آداب دینی مردم نگران شدند و حکام را از عواقب امر تحذیر کردند؛ به تبع آن ، برخی از حکام به اخراج صوفیان از شهرها، و در برخی موارد قتل و آزار ایشان ، دست یازیدند (رجوع کنید به ملکم ، ج 2، ص 213ـ216؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 172ـ 173؛ شیروانی ، 1361 ش ، ص 656؛ همو، 1315، ص 87 ـ 88، 91ـ92). در این هنگام کرمانشاه ، به دلیل وجود آقامحمدعلی که حاکم شرع آنجا بود، از نظر اجرای احکام دینی و امنیت اجتماعی از بهترین شهرهای ایران به شمار می رفت (شوشتری ، همانجا؛ ملکم ، ج 2، ص 225). وقتی صوفیان ، در مسیر حرکت خود، در شهرهای مختلف ، به کرمانشاه رسیدند، مجتهد کرمانشاه که این جریان را نوعی گمراهی و مخالفت با شرع می دانست ، به سرکوبی آنان همت گماشت .

منابع صوفیه (معصوم علیشاه ، ج 3، ص 175؛
شیروانی ، 1361 ش ، ص 547؛
نیز رجوع کنید به ایرانیکا ، همانجا)، علت این مخالفت آقامحمدعلی را غالباً حسادت او به دانش معصوم علیشاه و اغراض شخصی ذکر کرده اند و برخی نیز عمل او را نوعی خطای در اجتهاد دانسته اند. این نکته در خور دقت است که پیش از ظهور معصوم علیشاه ، آقامحمدعلی نسبت به تصوف برخوردی جدی نداشت و حتی در مقامع الفضل (ش غقمج ) لعن بر صوفیه را به طور مطلق جایز نمی دانست . از نظر وی ، صوفیگری انحرافی اعتقادی بود و به این سبب پس از فراگیر شدن آن در قالب جریانی اجتماعی ، با آن مقابله کرد. وی تأکیدی جدی به برقراری آداب و سنن دینی در کرمانشاه داشت (دوانی ، ص 284) ازینرو حرکت فراگیر متصوّفه ، که گزارش بهبهانی نوعاً التزام اعتقادی و عملی به شرع نداشتند، از سوی مجتهد کرمانشاه نمی توانست نادیده گرفته شود.

در 1211، آقامحمد علی بعد از ورود معصوم علیشاه به دعوت صوفیان به کرمانشاه ، وی را دستگیر و در منزل خود محبوس کرد. خبر دستگیری وی به حاجی ابراهیم خان شیرازی ، صدراعظم وقت ، رسید و در پی آن برای روشن شدن سبب دستگیری معصوم علیشاه بین ابراهیم خان و آقامحمدعلی نامه هایی ردّ و بدل شد. آقامحمدعلی در این نامه ها بتفصیل عقاید و اعمال صوفیه را گزارش داده و احوال معصوم علیشاه

و مریدانش را وصف کرده و به شرح چگونگی محاکمة معصوم علیشاه و عدم آگاهی وی بر احکام سادة شرعی و فساد عقیده اش پرداخته است . او با اینکه خود مرجع و حاکم شرع کرمانشاه بود، در این خصوص از علما و مراجع عتبات استشهاد نمود و فتاوا و اظهارات آنان را به همراه آخرین نامه اش برای صدراعظم وقت ارسال داشت . بنابراین استشهادات ، علاّ مة بحرالعلوم ، آقاسیدعلی طباطبایی و سیدمحمد مهدی شهرستانی کفر و فساد معصوم علیشاه و نورعلیشاه و اتباع ایشان را قطعی دانسته اند. غیر از ایشان علمایی چون ملاّ عبدالصمد همدانی (متوفی 1216) صاحب بحرالمعارف ، که خود ابتدا از شاگردان نورعلیشاه و معصوم علیشاه بود، و آقاسیدحسین نهاوندی که دانشمندی عرفان مسلک به شمار می آمد نیز بی اعتنایی آشکار فرقة مزبور را به احکام شرع اعلام کرده و در این میان نهاوندی حکم به حبس ابد معصوم علیشاه داده است ( خیراتیّه ، ج 1، ص 89 ـ 93؛
دوانی ، ص 305ـ307؛
حبیب آبادی ، ج 2، ص 601؛
معصوم علیشاه ، ج 3، ص 179). پس از ملاحظة نامة آقامحمدعلی و استشهادات مزبور، حاجی ابراهیم شیرازی از طریقة صوفیه تبری جست و با احترام و تعظیم بسیار به مجتهد کرمانشاه ، رأی او را در حبس و تکفیر معصوم علیشاه تأیید کرد ( خیراتیّه ، ج 1، ص 134ـ136؛
دوانی ، ص 307ـ308). در همین اوان بود که آقامحمدعلی خیراتیّه را در ردّ صوفیه نگاشت و با فرستادن آن به نزد فتحعلی شاه و حاجی ابراهیم خان شیرازی بار دیگر نظر موافق ایشان را در قلع و قمع صوفیه جلب کرد (برای مراسلات آقامحمدعلی و فتحعلی شاه و صدراعظم او رجوع کنید به خیراتیّه ، ج 1، ص 143ـ145، 152، 153، ج 2، ص 501ـ505، 509ـ510؛
معصوم علیشاه ، ج 3، ص 176ـ179).

پس از آنکه آقامحمدعلی ، معصوم علیشاه را توبه داد و وی نپذیرفت ، او را به قتل رساند و جسدش را در رودخانة قره سو انداخت (برای اقوال مختلف دربارة قتل معصوم علیشاه به امر آقامحمدعلی بهبهانی رجوع کنید به معصوم علیشاه ، 0ج 3، ص 174ـ175؛
ملکم ، ج 2، ص 215؛
حبیب آبادی ، ج 2، ص 406؛
هدایت ، 1344 ش ، ص 561؛
شیروانی ، 1361 ش ، ص 834؛
همو، 1315، ص 224؛
پورجوادی و لامبورن ویلسون ، ص 128ـ 129). در 1213، فتحعلی شاه به صوابدید آقامحمدعلی و کمک حاجی ابراهیم خان شیرازی ، مظفّر علیشاه ، مرید نورعلیشاه را با بعضی صوفیان دیگر دستگیر کرد و به کرمانشاه فرستاد. مظفّر علیشاه مدتی در منزل آقامحمدعلی محبوس بود تا آنکه در 1215 مرموزانه از دنیا رفت (حبیب آبادی ، ج 2، ص 558؛
معصوم علیشاه ، ج 3، ص 207ـ208؛
شیروانی ، 1315، ص 484، همو، 1361 ش ، ص 547 ـ 548). بعضی منابع (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 9، قسم 3، ص 1061؛
شیروانی ، 1315، همانجا) مرگ مظفّر علیشاه را نیز به آقامحمدعلی نسبت داده و منشأ آن را نامة کفرآمیز وی به مرشد خود نور علیشاه در 1211 دانسته اند که در آن وی را به صفات خدایی خوانده بود (برای نامة مزبور رجوع کنید به خیراتیّه ، ج 1، ص 96ـ 103). آقامحمدعلی همچنین نمونة دیگری از مکاتبات غلوآمیز صوفیه به مرشد خود را در خیراتیّه (ج 1، ص 93ـ94، 103ـ 133) آورده است و اشعار ایشان را در طعن خودش ، با اشعاری به همان سبک ، پاسخ داده است . اگرچه ، تنها قتل معصوم علیشاه به دست آقامحمدعلی کرمانشاهی مسلم است ، ولی از آنجا که از قتل معصوم علیشاه در تاریخ و منابع صوفیه به شهادت و نیز فاجعه ای دردناک تعبیر شده ، و غالباً آقامحمدعلی را مسبّب دستگیری و قتل شماری از صوفیان در تهران و شهرهای دیگر دانسته اند، او را «صوفی کش » لقب داده و از او به زشتی یاد کرده اند. نیز همکاری و ارادت فتحعلی شاه و صدراعظم او نسبت به آقامحمدعلی را نشانة دنیاپرستی و جاه طلبی وی دانسته اند (تنکابنی ، ص 199؛
نفیسی ، ج 2، ص 43 به بعد؛
شیروانی ، 1361 ش ، ص 657، 834؛
همو، 1315، ص 88، 462؛
ایرانیکا ، همانجا؛
پورجوادی و لامبورن ویلسون ، همانجا).

فرزندان آقامحمدعلی . اولاد و نوادگان آقامحمدعلی کرمانشاهی بهبهانی که شماری از آنها از علما و فقهای امامیّه اند به «آل آقا» شهرت یافته اند. شاخص ترین علمای این خاندان عبارت اند از: 1) آقامحمد جعفربن محمدعلی بهبهانی (متوفی 1259)، فرزند ارشد آقامحمدعلی . در 1178 در کربلا به دنیا آمد و همراه پدرش به ایران مهاجرت کرد. وی نزد پدرش و نیز میرزای قمی ، در قم ، میرسید علی طباطبایی و شیخ جعفر کبیر، در عراق ، به تحصیل پرداخت . سپس به کرمانشاه رفت و پس از مرگ پدر عهده دار شئون دینی و اجتماعی وی در کرمانشاه شد. وی در کرمانشاه درگذشت و در مقبرة خانوادگی آل آقا دفن شد.

آقامحمدجعفر را به زهد و گوشه گیری و محاسن اخلاق ستوده اند. در 1352 قسمتی از آثار او، در حریقی از میان رفت . از وی حدود سی اثر خطی موجود است که برخی از آنها عبارت اند از: فضایح الصّوفیة (قم 1413)؛
انیس الطلاّ ب (تألیف 1235)، در شرح بعضی احادیث و مسائل فقهی ؛
الجواهر البهیّة فی ترجمة الاحکام الالهیّة به فارسی ؛
تحفة الابرار به فارسی ، در تاریخ ، از رحلت پیامبر تا سلطنت شاه اسماعیل صفوی ؛
التکملة فی شرح التبصرة (10 ج )؛
المصابیح المُنیفة ، شرح مَزجی بر دیباچة مفاتیح الشّرایع فیض کاشانی (احمد بهبهانی ، ج 1، ص 151ـ 154؛
دوانی ، ص 336؛
محمد جعفر بهبهانی ، مقدمه ، ص 7ـ 12؛
برای فهرست آثار رجوع کنید به محمدجعفر بهبهانی ، مقدمه ، ص 10ـ 11). 2) آقااحمد بهبهانی . 3) آقامحمد اسماعیل بن محمدعلی بهبهانی (متوفی ح 1280). در 1192 در رشت به دنیا آمد. مقدمات علوم را نزد پدرش فرا گرفت و برای ادامة تحصیل به عتبات رفت و از محضر پدر همسرش ، صاحبِ ریاض ، استفاده کرد. وی دو اثر در فقه و اصول داشته که اتمام آنها معلوم نیست (احمد بهبهانی ، ج 1، ص 154ـ155). 4) آقامحمودبن محمد علی بهبهانی (به اختلاف ، متوفی 1269 تا 1271). در 1200 در کرمانشاه به دنیا آمد. مقدمات علوم را نزد پدر و برادرانش آقامحمد جعفر و آقااحمد فرا گرفت . سپس برای ادامة تحصیل به عتبات رفت و از محضر صاحب ریاض و شیخ جعفر کبیر بهره جست . به سبب ذوق شعری و علاقة وی به حاج میرزاآقاسی ، وزیر صوفی مشرب محمدشاه ، آقامحمود را از هواداران تصوف قلمداد می کنند. در این زمینه آورده اند که در مدت محبوس بودن مظفرعلیشاه در خانة آقامحمد علی کرمانشاهی ، آقامحمود مریض شد و مظفّرعلیشاه که دستی در طبابت داشت او را معالجه کرد و از آن پس آقامحمود به تصوف تمایل و ارادت پیدا کرد (معصوم علیشاه ، ج 1، ص 185، ج 3، ص 208، 469، 471؛
هدایت ، 1336ـ1340 ش ، ج 2، بخش 2، ص 946؛
اعتمادالسلطنه ، ص 205؛
حبیب آبادی ، همانجا؛
مدرسة عالی سپهسالار، ج 1، ص 544؛
قمی ، ص 575، پانویس 1؛
ایرانیکا ، همانجا). قطع نظر از مستند نبودن این داستان (پورجوادی و لامبورن ویلسون ، ص 130ـ131) از ملاحظة آثار و اشعار آقامحمود این نکته روشن می گردد که وی نیز مانند پدرش از تصوف و درویشی رایج در عصر خود انتقاد کرده و بر آنان طعن زده است (دوانی ، ص 350ـ352؛
معصوم علیشاه ، ج 3، ص 470ـ 471). وی در تنبیه الغافلین و ایقاظ الراقدین (ص 33ـ 43)، عقاید متصوّفه را برگرفته از عقاید کفّار هند و جوکیان ایشان دانسته و آنها را با یکدیگر مقایسه کرده و در فصول دیگر مانند پدرش آقامحمدعلی در خیراتیّه ، ردّی همه جانبه از افکار و آداب صوفیان به دست داده است . وی در دزاشیب تهران درگذشت و در کربلا دفن شد (قمی ؛
اعتمادالسلطنه ، همانجاها؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 447). از آقامحمودکرمانشاهی بجز تنبیه الغافلین ، سی اثر در فقه ، اصول ، کلام ، رجال ، اخلاق ، عرفان و شعر به جای مانده است که برخی از آنها عبارت اند از: الجنّة الواقیة ، در ردّ اخباریان ؛
مفتاح النّجاة فی شرح دعاء السّمات به فارسی در عرفان ؛
معجون الهی یا مهیّج الاشواق ، در اخلاق ؛
النّخبة الوجیزة (فقه منظوم )؛
تحفة السّلاطین یا تحفة الملوک ، در تاریخ ائمة معصومین علیهم السلام ؛
دیوان غزلیّات ؛
انموذج الرّجال ؛
عکوس الشمّوس ، در فقه (برای بقیة آثار رجوع کنید به دوانی ، ص 352؛
مدرسة عالی سپهسالار، ج 1، ص 544 ـ 545). 5) آقاعبدالله بن محمدجعفربن محمدعلی بهبهانی (متوفی 1289)، از علمای ساکن کرمانشاه که به امور دینی و اجتماعی مردم می پرداخت . صاحب روضات الجنّات (خوانساری ، ج 7، ص 152ـ153) از مقام علمی و عملی وی تجلیل بلیغی نموده است . آثار او عبارت است از التحفة الجعفریّة که در ده علم نگاشته و یکی از آثار باقیمانده از اوست که به نام پدرش تصنیف کرده ، و چند رسالة فقهی (دوانی ، ص 337). 6) آقامحمدتقی بن محمدجعفربن محمدعلی بهبهانی (متوفی 1299). دارای تألیفاتی است در فقه و اصول ، از جمله شرح زبدة الاصول ؛
تعلیقه بر مبادی الاصول ؛
حاشیه بر حاشیة ملاّ عبدالله در منطق (همانجا).


منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعدالعشرة ، چاپ علینقی منزوی ، تهران 1372 ش ؛
(3) همو، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال ، چاپ احمد منزوی ، تهران 1337 ش ؛
(4) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(5) آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی )، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه ، قم ( بی تا. ) ؛
(6) همو، راهبرد اهل سنّت به مسألة امامت = سنة الهدایة لهدایة السنة ، قم 1373 ش ؛
(7) همو، مقامع الفضل ، چاپ سنگی تهران 1275؛
(8) احمدبن محمدعلی بهبهانی ، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه ، قم 1373 ش ؛
(9) محمدجعفربن محمدعلی بهبهانی ، فضایح الصوفیّة ، قم 1413؛
(10) محمودبن محمدعلی بهبهانی ، تنبیه الغافلین و ایقاظ الراقدین در رد صوفیه ، در محمدجعفربن محمدعلی بهبهانی ، فضایح الصوفیّة ، قم 1413؛
(11) محمدبن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء ، تهران ( بی تا. ) ؛
(12) محمدعلی حبیب آبادی ، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار ، ج 2، اصفهان 1342 ش ؛
(13) محمدبن علی حرزالدین ، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء ، قم 1405؛
(14) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم 1390ـ1392؛
(15) علی دوانی ، آقامحمد باقربن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی ، تهران 1362 ش ؛
(16) محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ : سلاطین قاجاریه ، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران 1344ـ1345 ش ؛
(17) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری ، تحفة العالم ؛
(18) و، ذیل التحفه ، چاپ صمد موحد، تهران 1363 ش ؛
(19) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران 1315؛
(20) همو، ریاض السیاحه ، چاپ اصغر حامد ربانی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1361 ش ) ؛
(21) عباس قمی ، فوائد الرضویّه : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ( تاریخ مقدمه 1327 ش ) ؛
(22) محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری ، منتهی المقال فی احوال الرجال ، قم 1416؛
(23) مدرسة عالی سپهسالار. کتابخانه ، فهرست کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار ، ج 1: کتب خطی فارسی و عربی ، تألیف ابن یوسف شیرازی ، تهران 1315 ش ؛
(24) خانبابامشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش ؛
(25) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمد جعفر محجوب ، تهران 1339ـ1345 ش ؛
(26) جان ملکم ، تاریخ ایران ، ترجمة اسماعیل حیرت ، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(27) سعید نفیسی ، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر ، تهران 1361 ش ؛
(28) حسین بن محمدتقی نوری ، الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی ، در مجلسی ، بحارالانوار ، ج 102، بیروت 1403/1983؛
(29) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرگانی ، تهران ( 1344 ش ) ؛
(30) همو، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفّا، تهران 1336ـ1340 ش ؛
(31) همو، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش ؛


(32) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Behbaha ¦n ¦â, A ¦qa ¦Moh ¤ammad- ـ Ali" (by Hamid Algar);
(33) Nasrollah Pourjavady and Peter Lamborn Wilson, Kings of love: the poetry and history of the Ni ـ matulla ¦h i ¦Sufi order , preface by Seyyed Hossein Nasr, Tehran 1978.

/ محمدهانی ملازاده /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2214
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست