responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2210

 

بهبودی ، محمود خواجه ، مبارز سیاسی ، روزنامه نگار و یکی از رهبران نهضت جدیدها * در ماوراءالنّهر (فرارود). در 1292/1875 در روستای «بخشی تپة » سمرقند به دنیا آمد ( د. ازبکستان ، ج 2، ص 202؛ د. تاجیکی ، ج 1، ص 439؛ عبدالمنان ، ص 127). معلومات ابتدایی را نزد دایی خود، ملاعادل که مفتی بود، فراگرفت . در 1312/1894 پدرش درگذشت و او از ادامة تحصیل محروم ماند و نزد دایی دیگرش ، محمد صدیق که قاضی بود، میرزا(منشی ) شد. وی بزودی کسب کمال کرد؛ ابتدا در سمرقند میرزای مفتی شد و بعد خود به عنوان مفتی تعیین گردید (عبدالمنان ، همانجا). در 1318/1900 از راه عثمانی به مکّه ، و از آنجا به مصر رفت و در این سفر با اوضاع و احوال مدارس و معارف این کشورها آشنا شد. بین سالهای 1321 تا 1322/1903 تا 1904 به روسیه سفر کرد و از شهرهای قازان ، اُرون بورگ ، مسکو، سن پطرزبورگ دیدن کرد و از زندگی مردم ، ادبیات ، معارف و مطبوعات آنجا آگاهی یافت ( د.ازبکستان ؛ د.تاجیکی ، همانجاها؛ عبدالمنان ، ص 128).

فعالیت علمی و ادبی بهبودی از 1321/1903 آغاز شد. وی دریافت که پیشرفت جامعه ریشه در مکتب و معارف دارد، و اما این را نیز به روشنی دید که نه کتابهای درسی پاسخگوی نیازها هستند و نه اصول تعلیم و تدریس . ازینرو به تألیف و نشر کتابهای درسی پرداخت ، از جمله مختصر تاریخ اسلام ، عملیات اسلام ، مدخل جغرافیای عمرانی ، کتاب الاطفال ، منتخب جغرافیای عمومی و مختصر جغرافیای روسیه ( د.ازبکستان ، ج 2، ص 203؛ د.تاجیکی ؛ عبدالمنان ، همانجاها). عبدالقادر شکوری سمرقندی (1254ـ1322 ش / 1875ـ 1943)، از معارف پروران برجستة تاجیک ، برای نخستین بار مکتبی به سبک جدید در سمرقند تأسیس کرد و بهبودی در 1326/1908 خانة خود را محل این مکتب قرار داد و از لحاظ مادّی و معنوی به آن یاری رساند ( د.ازبکستان ، همانجا).

وی در سمرقند «انتشارات بهبودی » را بنیاد نهاد و بیشتر، کتابهای درسی به چاپ می رساند، از جمله کتاب نقشة ترکستان و بخارا و خیوه به زبان ترکی ازبکی که امروز هم از اهمیت بسیار برخوردار است و ثابت می کند که منطقة ترکستان غیر از قلمرو خانات بخارا و خوقند و خیوه بوده است (همانجا؛ د.تاجیکی ، همانجا؛ > دایرة المعارف ادبیات و هنر تاجیک < ، ج 1، ص 272).

بهبودی در 1330/1911 نخستین نمایشنامة ملی تاجیکی را به نام پدرکُش نوشت که موضوع آن رقابت میان بازرگانی به شیوة سنتی و بازرگانی نوین بود، اما حکومتداران اجازة چاپ و نمایش آن را ندادند، ولی سرانجام با تدابیری توانست از دفتر ممیزی تزاری روسیه در تفلیس اجازه بگیرد و در 1332/1913 نمایشنامه را در سمرقند به فارسی تاجیکی و ترکی ازبکی چاپ کند و نیز آن را در سمرقند، بخارا، تاشکند و چند شهر دیگر به اجرا درآورد (عبدالمنان ، ص 131).

بهبودی در مطبوعات تاجیک و شکل گیری انواع روزنامه نگاری خدمات بسیاری کرد. وی در 1331/ از آوریل تا سپتامبر 1913، نشریة سمرقند را هفته ای دو بار و در ششصد نسخه به چاپ می رساند که برای آن روزگار شایان توجه بود. سمرقند در مجموع 45 شماره به چاپ رسید. سپس بهبودی به چاپ و نشر مجلّة آیینه پرداخت که از 17 رمضان 1331 تا 2 شعبان 1333/ 20 اوت 1913تا 15 ژوئن 1915، 68 شماره از آن به چاپ رسید (عینی ، ص 551؛ د.تاجیکی ، ج 5، ص 309، ج 6، ص 528؛ ایرانیکا ، ذیل مادّه ؛ عبدالمنان ، ص 128). سردبیر این نشریه ها خودِ بهبودی بود، وی مقاله هم می نوشت یا از زبانهای دیگر ترجمه می کرد. بهبودی از روشنفکران به هر شیوه ای پشتیبانی می کرد و از شهرت و اعتبار خود که حاجی و مفتی هم بود، استفاده می کرد، چنانکه در 1333/1914 از عجزی در برابر تهمت کفری که صوفی عباس به وی زده بود، دفاع کرد و او را نجات داد (عبدالمنان ، همانجا). تجددگرایان معروف آن زمان ، سیدرضا علیزادة سمرقندی ، عبدالرّئوف فطرت بخارایی ، میرزاسراج حکیم بخارایی ، صدیقی عجزی سمرقندی ، صدرالدین عینی بخارایی ، محمود طرزی و دیگران برای تنویر افکار، مقالات خود را در این دو نشریه نیز به چاپ می رساندند (همانجا؛ نبی یوف ، ص 77ـ 78). در این نشریه ها بیشتر به مسائل اجتماعی ، اصلاح مکتبها و مدارس ، اهمیت دانش و حرفة آموزش علم و زبانها، آبادی وطن و بیداری ملت توجه می شد (نبی یوف ، ص 74). سمرقند و آیینه به افغانستان ، ایران ، قفقاز، ترکیه ، و تاتارستان نیز فرستاده می شد (عبدالمنان ، ص 129). بهبودی با نشریه های دیگر نیز همکاری داشت ، چنانکه در ترقّی ، خورشید ، تجّار ، شورا ، وقت ، و روزنامة ولایتِ ترکستان ، خبر و مقاله های او چاپ شده است . وی در این مقالات مردم را به سوادآموزی ، دانش اندوزی و آموزش علوم دینی و دنیوی دعوت ، و از حق بانوان در تحصیل ، کار و جامعه دفاع می کرد. بهبودی در تعدادی از نوشته های خود به مذمت عقاید خرافی پرداخته و به حقایق علمی اشاره کرده است . او، مانند دیگر تجددگرایان ، بر این باور بود که مردم باید قوانین کشورداری ملل دیگر را بدانند، و در ادارة دولت روسیه ، از جمله در دومای دولتی ، شرکت کنند. اندیشه های روشنگرانة بهبودی با اعتراض سخت بعضی از افراد روحانی روبرو شد و آنها او را به انحراف از مسیر اسلام راستین متهم کردند ( د.ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها؛ شکوروف ، ص 110؛ عثمان ، ص 60؛ عبدالمنان ، ص 129).

بهبودی می پنداشت که نظام امارت بخارا را می توان با رشد علم ، فرهنگ ، صنعت و اقتصاد، و ترویج معارف اسلامی ، تصحیح و تکمیل کرد. وی از امیرعالم خان مَنغیت (حک : 1328ـ1339/ 1910ـ1920) دعوت کرد که رهبری عادل و عاقل باشد و از مردم نیز خواست که ضمن تلاش در عرصه های کار و معارف از حکومت امیر پشتیبانی کنند ( د.ازبکستان ، همانجا؛ د.تاجیکی ، ج 1، ص 439؛ عبدالمنان ، ص 130). اما امیر عالم خان به توصیة روشنفکران توجه نکرد و به تحریک بعضی از افراد متعصب ، پاکسازی جدیدها را به راه انداخت . این امر موجب دگرگونی اندیشه های سیاسی بهبودی شد، به طوری که نجات کشور را تنها در سرنگونی نظام امارت می دید ( د.ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به «بخاراییان جوان * »).

بهبودی در 1335/ آوریل 1917 در سخنرانی خود در «انجمن مسلمانان عموم ترکستان »، که عضو آن بود، بر هم خوردن نظام تزاری روسیه را تبریک گفت و ابراز امیدواری کرد که آسیای مرکزی هم استقلال خود را از روسیه تزاری به دست آورد. اما رویدادهای بعدی در بهار و تابستان 1917 در روسیه ، ترکستان و بخارا، از جمله فاجعة کشتار جدیدها، بهبودی را متقاعد ساخت که به عنوان دولت خودمختار، جزو روسیه شدن ـ که از فوریه تا اکتبر 1917 دارای حکومت موقت دموکراسی بود ـ بهتر از امارت بخارای مستقل ولی دارای امیر مستبد است (عبدالمنان ، ص 129؛ د.ازبکستان ، همانجا).

بهبودی در اظهارنظرهای اولیه ضمن رد حکومت بولشویکها * ، آن را ظهور زورگویی دانسته بود ( د.ازبکستان ، همانجا). حتی بعضی مدعی اند که وی در 1336/1918 با چند تن از دوستانش در سمرقند تلاش کرد تا با منشویکها و بریتانیاییها در عشق آباد مناسباتی ایجاد کند. طبق این ادعا او عضو سازمانی نظامی بود که سرهنگ کورنیلوف آن را در 1918 تشکیل داده بود تا بر ضد بولشویکها در تاشکند توطئه کند ( ایرانیکا ، همانجا). او بتدریج به بولشویکها نزدیک شد و وقتی در مه 1918 در سمرقند «شورای کارگران و دهقانان مسلمان » تشکیل شد، ریاست بخش معارف (آموزش و پرورش ) به عهدة بهبودی گذاشته شد. وی در همان سال کتاب درسی حساب نو را تألیف و چاپ کرد ( د.ازبکستان ، همانجا).

بهبودی به سبب تبلیغاتش بر ضد استبداد نظام امارت وقتی در 1338/ مارس 1919 عازم سفر در قلمرو بخارا شد، در شهرسبز به دست عوامل امیر به اتهام جاسوسی به نفع بولشویکها دستگیر شد و در زندان نَسَف (قَرْشی کنونی ) به دستور امیر عالم خان ، همراه چهار تن از یارانش ، به قتل رسید. این حادثه ضربة سخت دیگری بود به نهضت روشنگری در سراسر ماوراءالنهر و اقدامی دیگر در شکست هویت بخارای شریف . ادیبان این فاجعه را سخت محکوم کردند، و برخی از آنان از جمله عینی و فطرت در حق آن مرثیه های جانسوز سرودند ( د.ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها؛ عبدالمنان ، ص 130؛ عثمان ، ص 65، 70، 72ـ73؛ رجبی ، ص 55). سیدرضا علیزاده ، ایمان و ارادة راسخ بهبودی را ستوده و از جمله نوشته است که تکفیر و ملامتهای پی درپی سوء، و تعقیبات و مقابله های گوناگون حکّامِ مستبد، نتوانست بهبودی را از مسلک حق و مقصد مقدّسش که ترویج معارف و ترقّی مسلمانان بود، ذرّه ای منحرف سازد (عثمان ، ص 60).


منابع :
(1) محمدجان شکوروف ، خراسان است اینجا: معنویت ، زبان و احیای ملی تاجیکان ، دوشنبه 1996؛
(2) صدرالدین عینی ، نمونة ادبیات تاجیک ، مسکو 1926؛


(3) Abd A l-Rahma ¦n Abd A l-Mannan, "Mahmu ¦d Kh w a ¦dja Behbu ¦d ¦âd ¦â", S ¤ada ¦yi Shark ¤, no. 1-4 (1996);
(4) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Behbu ¦d ¦â" (by Yuri Bregel);
(5) Ensiklopediya ¦yi adabiya ¦t va san ـ ati Ta ¦jik , vol. I. Dushanbe 1988;
(6) Ensiklopediya ¦yi Sa ¦vetii Ta ¦jik , vol.I, Dushanbe 1978;
(7) Abd A l-Khalik ¤Nabiev, "Nak ¤d-e adab ¦âdar Nashriyaha ¦-ye Mahmu ¦d Kh w adja Behbu ¦d ¦â", Justujo ¦ha ¦-ye adab i ¦, vol.2, Dushanbe 1996;
(8) Ibra ¦h ¦âm ـ Othma ¦n, Mulk be siya ¦sat pa ¦yda ¦r nama ¦nad , Dushanbe 1996;
(9) Ma ـ ru ¦f Rajabi ¦â, Isla ¦m: Jad i ¦diya va ink ¤ila ¦b , Dushanbe 1997;
(10) Uzbek Savet Ensiklopediyasi , Tashkent 1971-1980.

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2210
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست