responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2174

 

بِهار (بیهار؛ در سانسکریت : وِهاره ) ، ایالتی در هند. از مغرب به اوتارپِرادِش ، از شمال به نپال ، از مشرق به بنگال و بنگلادش ، و از جنوب به اُریسه * محدود است ( وسعت آن 877 ، 173 کیلومتر مربع است . جمعیت آن در 1370 ش / 1991، 853 ، 338 ، 86 تن بوده ، که 14% آنان مسلمان بوده اند ( > دایرة المعارف ورلد بوک < ، ذیل مادّه ). ) . لهجه های اکثریت هندو مذهب آن بهج پوری و میتهیلی و ماگهی است که آنها را لهجه های بِهاری می نامند و به بنگالی * بیشتر شبیه اند تا به هندی ؛ اما هندی ، زبان رسمی اداری و آموزشی است . این ناحیه به سبب صنایع سنگین آهن و معادن زغال سنگش ، اهمیت اقتصادی بسیاری دارد.

نام ایالت بهار از شهر بِهار، محصور در میان صومعه های بودایی ، گرفته شده است . در دورة سلطة بریتانیا، از 1179/ 1765 جزو فرمانداری بنگال * بود. بعدها از لحاظ اداری به اریسه پیوست . بهار از اوایل استیلای اسلام در هند، غیرمستقل بود تا اینکه در دهة 1329ـ1339 ش / 1950، مرزهایش تعیین شد.

در 589 اختیارالدین محمدبن بختیار خَلجی به بِهار حمله و شهر مونگیر را تصرف کرد، و به دستور سلطان دهلی ، قطب الدین اَیبک ، شهر در دست او باقی ماند. در سدة هفتم ، قسمتهایی از بهار واحد اداری جداگانه ای را تشکیل می داد (شمس الدین ایلتِمش در 622 در بهار حکمرانی منصوب کرد). در 730، محمدبن تُغلق ، بهار را ضمیمة دهلی کرد و از 799 به جَوْنپور تعلق گرفت و در 893 هنگام یورش سکندر لودی بار دیگر جزو دهلی شد، و بعدها، پیش از سلطة مغولان بر آن ، در قلمرو پادشاهان بنگال قرار گرفت . پایتخت همچنان شهر بهار بود تا اینکه در سدة دهم شیرشاه سوری (متوفی 952)، پتنه را پایتخت اعلام کرد. در 990، در عهد اکبرشاه (963ـ1014)، این ناحیه «صوبه »ای ( = عنوان رسمی ایالت بزرگ هند از دورة اکبرشاه ) تشکیل می داد مرکب از هشت «سَرکار» که از صوبة بنگال تبعیت می کرد. این منطقه تا دورة مغولان هند، از آن روی اهمیت داشت که میان اَوَدْه * و بنگال منطقه ای بیطرف بود و از آن پس به عنوان راهی مواصلاتی میان آنها اهمیت یافت ، و پلهای خوبی که فرمانروایان مغول در آنجا ساخته اند، از این امر حکایت می کند.

نفوذ زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در بهار سابقه ای کهن دارد. هخامنشیان بر امپراتوری باستانی ماوریا در بهار (322ـ185ق م ) تأثیر داشتند. رولند (ص 39) ویرانه های به جای مانده از قصر پاتَلیپوتْره را نخستین نشانة تأثیر هنر پادشاهی هخامنشی بر ماوریاییهای هند دانسته و گفته است که «اقتباس آگاهانة ماوریاها از نقشة کاخهای ایرانی فقط جزئی از اسباب و شکوه شاهنشاهی بود که آنان از غرب وارد کردند».

موج بعدی نفوذ فرهنگ ایرانی در بهار، که تاکنون نیز ادامه دارد، آنگاه آغاز شد که بختیار خَلْجی ، در 596، به بهار تاخت و حکومت ترکان را در آنجا تثبیت کرد. فارسی ، زبان مادری بختیار خلجی و سربازانش نبود، او و لشکریانش اصلاً از عشایر صحراگرد بودند اما سنن حکومت ایران و زبان فارسی در بخش شرقی جهان اسلام پذیرفته شده بود. ازینرو در دورة سلطنت حکّام دهلی و بنگال بر بهار (مجموعاً از 602 تا 932)، فارسی ، زبان دیوانی و زبان نوشته های تاریخی این خطه گردید. فارسی ، زبان صوفیان بهاری نیز بود. برجسته ترین آنان در علو مقام روحانی و نیز از حیث انشای آثار ادبی به زبان فارسی ، شیخ شرف الدین مَنیری (متوفی 783) است . مجموعه های متعدد نامه های او، بویژه مکتوبات صدی ، حاکی از استادی او در بیان صریح و عمیق طریقت صوفیه به زبان فارسی است . نثر او فارغ از هر گونه تکلّف است و ابیات مناسبی که به آن افزوده ، لطف آن را بیشتر کرده است . احمد چرم پوش ، عموزادة شیخ ، نیز دیوانی دارد. همچنین مرید برجستة شیخ ، مظفر شمس بلخی ، و نیز خواهرزادة شیخ ، حسین مُعزّ بلخی هر یک مجموعة مکتوباتِ درخور توجهی از خود باقی گذاشته اند. زین بدر عربی «ملفوظات » متعددی از منیری فراهم کرده است ، از جمله معدن المعانی ، خوانِ پُرنعمت ، وفاتنامه که شرح مؤثری از درگذشت اوست . دربارة حسین معزّ بلخی نیز «ملفوظی » با عنوان گنج لایخفی گرد آورده است . مجموعه ای از نوشته ها دربارة فردوسی نقطة اوج آثار ادبی فارسی است که در این دوره در بهار تقریر شده است . زبان فارسی در خانقاهها نیز حکمفرما بوده است . منیری تفسیر قرآنی به فارسی منسوب به امام زاهدی را ترجیح می داد و دیگران نیز با او هم عقیده بودند (جکسن ، ص 84، 130، 137ـ139، 141). بررسی گورنوشته های این دوره نشان می دهد که ، گرچه به طور معمول به زبان عربی شروع می شده اند، بخش اصلی نوشته ها را غالباً ابیات فارسی تشکیل می داده است .

در دورة مغول ، استفاده از زبان فارسی برای امور دیوانی ، از جمله صدور «فرمان »، «حکمنامه »، «پروانه » و «نشان »، بیشتر شد. بعلاوه ، برای ترویج زبان فارسی آگاهانه کوشش می شد. زبان فارسی علاوه بر خانقاهها، در مدارس نیز جا افتاده بود؛ از جمله در مدرسة زینبیه در «پهلواری شریف » نزدیک پتنه ، در مدرسه سیف خان در پتنه و در مدارس دیگری در بهار شریف ، گایا و بره . در این مدارس علاوه بر اینکه زبان فارسی را به محصلان می آموختند، اصولاً فارسی ، زبان آموزش بود. بعلاوه پهول واری شریف ، از مراکز قادریه به شمار می آمد و سلسلة بزرگی از اولیا در آنجا تربیت شدند که به سبب آثاری که به فارسی نوشته اند مقامی والا دارند. وحیدالحقّ اَبدالی (متوفی 1199) از آن جمله است .

نخستین معلم اورنگ زیب ، ملاصالح از اهالی چپرا ، بود. سپس اورنگ زیب دوازده سال نزد مُهن بهاری درس خواند. در هیئتی نیز که اورنگ زیب مأمور کرد تا فتاوای عالمگیری را تألیف کنند، چند تن به نمایندگی از بهار شرکت داشتند که عبارت بودند از: ملاشفیع ، برادر زن وی ملافائق ، مولانا رضی الدین و مولانا حفیظ الله .

به دلیل شهرت پتنه که کانون مطالعات فارسی و عربی شده بود، در حدود 1186/1772، راجه رام مهن روی را از بنگال به آن شهر فرستادند. او چنان در زبان فارسی مهارت پیدا کرد که به خدمت کمپانی هندشرقی در آمد، همچنین توانست تحفة الموحدین را نیز به فارسی تألیف کند و بر آن مقدمه ای به عربی بنویسد.

پیروان طریقة شَطّاریه نیز آثار عرفانی بسیاری تألیف کرده اند، مانند مُقتبَس الانوار و ملفوظ رکنی که شرح زندگی و تعالیم قاسم الله شطاری به قلم دامادش خواجه علی از اهالی راجگیر است . آثار صوفی برجسته ، محمد منعم پاک (متوفی 1185) را نیز نباید از نظر دور داشت : الهامات منعمی ، مکاشفات منعمی و مشاهدات منعمی (نیز رجوع کنید به مارشال ، ص 353). تألیفات فارسی در زمینة تاریخ عبارت است از: تاریخ مظفری و بحرالمواج از محمد علی انصاری ، سِیَرالمتأخرین تألیف غلام حسین و همچنین نشتر عشق از حسینقلی خان که تذکره ای در شرح احوال شعرای ایرانی است . علی ابراهیم خان نیز علاوه بر تاریخ مراتهه ، چندین گلچین از اشعار فارسی گردآورد، از جمله گلزار ابراهیم ، خلاصة الکلام و صحف ابراهیم .

نام همة شخصیتهای برجسته ای را که در زمینة ادبیات فارسی در این دوره به مقام شامخی رسیدند، نمی توان در این مقاله برشمرد، اما ذکر نام بعضی از نویسندگان هندو که به مقامی والا دست یافتند، ضروری است . راجه رام نارایَن متخلّص به «موزون »، و برادرش دهیرج از آن جمله اند. مکاتبات ناراین با معلم سابقش شیخ علی حزین ، بویژه درخور ذکر است . راجه پیاری لال متخلّص به «اُلفَتی »، به سبب غزلیاتش و نیز مثنوی نیرنگ تقدیر ، شهرت دارد. از جدّ مادری او، راجه اوجگرچند متخلّص به «الفت »، در مجموعة عالی از نامه هایی که به سبکی متکلف نوشته شده به نامهای انشای غریب و انشای الفت و نیز یک دیوان به جای مانده است .

ابیات فارسی همچنان زینت بخش کتیبه های بناهای عظیم نیز بوده است . در کاشیهای منقور نیز فارسی به کار می رفت ، از جمله در مسجدی که به همت یکی از مریدان شایسته خان ساخته شده بود، و نیز در آرامگاه سید محمد سیستانی واقع در بهار شریف ، متعلق به قرن هشتم (دوران تُغلُقیان ).

پتنه یکی از مراکزِ مشهور نقاشی بر روی عاج بود. نقش پرندگان ، حیوانات و آدمها در این نقاشیها، نفوذ هنر ایرانی را نشان می دهد. خوشنویسی به خط فارسی نیز مرسوم و بسیار مورد توجه بود و عزّالدین ، یکی از خوشنویسان بزرگ این خطه ، اثری به وجود آورد که در آن نمونه های گوناگون خط را نوشته بود.

در زمان حکومت انگلیسیها نیز فارسی به کار می رفت . برای مثال ، نقشة بیوکانان از پتنه (مورخ 1227/1812) ـ که بی تردید دیگران آن را برای او تهیه کرده بودند ـ به فارسی است . در اوایل سدة حاضر، هنوز بعضی وکلای هندو، مانند سینگ بَیجناته ، آن قدر فارسی می دانستند که بتوانند برخی از آثار منیری را به انگلیسی ترجمه کنند. هنوز هم در پتنه ادبایی با زبان فارسی مأنوس اند، مانند عطاءالرحمان عطاء کاکُوی و سیدحسن .

در بهار، هیچگونه معماری هندی ـ اسلامی با ویژگیهای بهاری وجود ندارد. زیباترین مجموعة بناها در سَهسَرام قرار دارد، از جمله : مقبرة شیرشاه (تاریخ کتیبة آن : 952) که در ارتفاع پنجاه متری یک دریاچة مصنوعی بزرگ قرار گرفته ، و دارای شهرت بسیار است . معمار آن ، علی وال خان ، استادکاری بود که در دستگاه لودیهای دهلی خدمت می کرد، اما شیوة کارش در ساختن این مقبرة هشت ضلعی از معیارهای عهد لودیان فراتر می رود. شیرشاه ، قلعة رُهتاسگره را در 946 از راجة هندوی آن گرفت ، و بنای «جامع مسجد» نیز به او منسوب است . از بناهای دیگر، باروها و استحکامات بازسازی شده و چند قصر و آرامگاه و مسجد حَبَش خان است که تاریخشان به زمان راجه مان سنگه (988ـ 1008) در عهد سلطنت اکبرشاه می رسد. مسجدی در ناحیة هَدَف ، نزدیک راج محل ، نیز به مان سنگه منسوب است . مشهور است که قلعة شهر مونگیر را پادشاهان نخستین بنگال بنا کرده اند، اما سبک آن مغولی به نظر می رسد. به روایتی ، راجه تودر مال در 988 استحکامات را تعمیر کرده است . دو قلعة پَلَماو که به فرمان راجه های محلی چِرو در قرن یازدهم ساخته شده بود، به دست داوودخان قریشی ، فرمانروای مغول ، که به ساختمان یک مسجد (1070) و بناهای دیگر همت گماشت ، تسخیر شد. «ناگپوری دروازه »، که به سبک معماری دوران جهانگیر بنا شده است ، از بناهای زیبا و پرشکوه «نَیاقلعه » است . مقبرة مخدوم شاه دولت (چهوتی درگاه ) در مَنیر ، که در 1017ـ1026 به دستور ابراهیم خان حکمران ساخته شده ، ارزش ویژه ای دارد (برای آگاهی دربارة بناهای دیگر رجوع کنید به محمد حمید قریشی ).


منابع :


(1) ASI annual report , 1922-1923, 34-41;
(2) Bihar and Orissa district gazetteers , Patna c. 1930 ) برای تاریخهای محلی );
(3) Percy Brown, Indian architecture: Islamic period , Bombay n.d., chap. XVI;
(4) Cambridge history of India , vol. III, Cambridge 1928, IV (1937) ) برای رویدادهای تاریخی مربوط به بهار );
(5) A Cunningham, ASI report , XI, 1880;
(6) H. Goetz, The mausoleum of Sher Shah at Sasaram , in Ars Islamica , V/I, 97;
(7) Imperial gazetteer of India , vol. VIII, Oxford 1908 ) برای رویدادهای تاریخی مربوط به بهار );
(8) P. Jackson, Khwa ¦n-i pur ni ـ mat , Delhi 1986;
(9) Muh ¤ammad H ¤am ¦âd K ¤uraish ¦â, List of ancient monuments... in Bihar and Orissa , ASI, NIS , vol. l â, Calcutta 1931, 54-66, 139-141, 146-191, 197-202, 207- 219;
(10) D. N. Marshall, Mughals in India: a bibliographic survey , vol. I: Manuscripts , Bombay 1967;
(11) B. Rowland, The art and architecture of India , Harmondsworth, 3rd ed., 1967;
(12) [ The World book encyclopedia , London 1995, s.v. "Bihar"].

(13) / ج . برتن ـ پیج ( د.اسلام ) ؛
سیدحسن عسکری ( ایرانیکا ) /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2174
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست