بوقان ، ناحیه ای قدیمی در سرزمین سند (در پاکستان امروزی ). در نقشه های جغرافیایی کنونی ، نامی از بوقان دیده نمی شود، ولی وجود آن از اواسط قرن اول هجری تا اواخر قرن سوم هجری در منطقة سجستان (سیستان ) محرز است . این ناحیه در جنوب قندهار و شمال قیقان /کیکان (رجوع کنید به کلات * ) و در مغرب ملتان /مولتان واقع بوده ؛ آنجا که جلگة هموار ناحیة سجستان در قسمت جنوب شرقی تمام می شده و به ارتفاعاتی نسبتاً بلند می رسیده است . بوقان بین ْ30 تا ْ32 عرض شمالی و ْ65 تا ْ67 طول شرقی ، در شمال شرقی دریای عمان بوده (مونس ، ص 118) و جنوبی ترین نقطة آن ، حدود هشت درجه با مدار رأس السرطان فاصله داشته است .

فتوح البلدان بلاذری ، قدیمترین منبعی است که در آن نام بوقان و قیقان ، به مناسبت ذکر فتوحات دوران خلافت معاویه ، آمده است (ص 606). زیاد، والی بصره ، منذِرِبن جارود عَبْدی مکنی به ابوالاشعث را بر سرحدّات هند ولایت داد و او به غزای بوقان و قیقان رفت و در این نبرد پیروز شد. اهالی این ناحیه بعد از این فتح مسلمان شدند (همان ، ص 607؛ یعقوبی ، ج 2، ص 171). بعد از مرگ منذر، عبیدالله ، پسر و جانشین زیاد، سَنان بن سَلَمه را به جای او گماشت (یعقوبی ، همانجا) و حَریّبن حَریّ باهلی ، فرمانده نیروهای جنگی سنان بن سلمه شد (یاقوت حموی ، ج 1، ص 761).

در دورة خلافت معتصم عباسی (223ـ227) عمران بن موسی بن یحیی بن خالد برمکی در ناحیة بوقان شهری ساخت و آن را بیضاء نامید (همان ، ج 1، ص 762). این شهر، در اراضی غربی شاخابة سند نزدیک بوقان ، جهت سرکوبی قبایل شورشی و ایجاد امنیتِ پادگان نظامی آنجا، بنا شد، ولی ظاهراً ترقی نکرد؛ زیرا بعد از این عصر، جهانگردان ، جغرافی نویسان و مورخان دیگر از آن ذکری نکرده اند (حبیبی ، ص 702).

---

منابع :
(1) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، ترجمه و مقدمه از محمد توکل ، تهران 1367 ش ؛
(2) عبدالحی حبیبی ، تاریخ افغانستان بعد از اسلام ، تهران 1363 ش ؛
(3) حسین مونس ، اطلس تاریخ اسلام ، قاهره 1407/1987؛
(4) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(5) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ یعقوبی ، ترجمة محمدابراهیم آیتی ، تهران 1356 ش .

/ سیدجمال حیدری /