بوصیری ، شرف الدین محمدبن سعیدبن حَمّاد صَنهاجی ، شاعر و صوفی نامبردار مصری در سدة هفتم . در اول شوّال 608 به دنیا آمد (صفدی ، ج 3، ص 111؛ سیوطی ، ج 1، ص 570؛ ابن عماد، ج 5، ص 432). زادگاهش را دَلاص (سیوطی ؛ ابن عماد، همانجاها) یا بَهشیم (صفدی ، همانجا) دو ناحیه از منطقة بَهنَسای مصر دانسته اند (یاقوت حموی ، ج 2، ص 581). چون پدر و مادرش اهل دلاص و بوصیر بودند، او نام ترکیبی «دَلاصیری » را برای خود برگزید ولی به بوصیری شهرت یافت (صفدی ، ج 3، ص 105ـ106؛ ابن شاکر کُتبی ، ج 3، ص 362).

بوصیری در درسهای صوفی بزرگ ، ابوالعباس احمد مُرسی (متوفی 686) جانشین ابوالحسن شاذلی (متوفی 656) شرکت می کرد و در تشکیل سلسلة شاذِلیّه نیز سهمی داشت ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ضمیمه ، ذیل مادّه ؛ بوصیری ، مقدمة سیدکیلانی ، ص 20). وی قصیدة بلندی در 142 بیت در مدح ابوالعبّاس مُرسی سرود و او را در وفات شیخ و مرادش ابوالحسن شاذلی تعزیت گفت (بوصیری ، ص 69ـ 78).

به گفتة بروکلمان ، او ده سال در بیت المقدس زیست و سپس به مدینه رفت . سیزده سال نیز در مکّه به تعلیم قرآن اشتغال داشت و در همانجا قصیدة معروفِ بُرده * را سرود (ج 5، ص 81). سپس به مصر بازگشت و شغل دیوانی برگزید و مباشرت و حسابداری شهر شرقیّه ، از توابع بِلبَیس ، را عهده دار گشت (صفدی ، ج 3، ص 106؛ ابن شاکر کتبی ، همانجا). از دوران تصدی او به این سمت ، قصاید و اشعار فراوانی در دیوانش باقی مانده (رجوع کنید به بوصیری ، ص 89، 92، 113، 122و 124) و قصیدة طولانی و مشهور «نونیّه » را نیز در شکایت از مستخدمان دولتی و مباشران حکومتی سروده است (رجوع کنید به بوصیری ، ص 218ـ223). او از 659 تا 663 این شغل را برعهده داشت ، سپس به قاهره و اسکندریه رفت و مکتبخانه ای برای تعلیم قرآن کریم باز کرد، و به شعر و شاعری نیز پرداخت (فروخ ، 1989، ج 3، ص 674).

بوصیری عمری دراز یافت ، سال درگذشت او را از 694 تا 697 در قاهره یا اسکندریه ذکر کرده اند (صفدی ؛ سیوطی ؛ بروکلمان ؛ فروخ ، 1989، همانجاها). او را در پایین گورستان مُقَطَّم و نزدیک قبر امام شافعی به خاک سپردند ( د.اسلام ؛ بروکلمان ، همانجاها).

در پاره ای از منابع برای او کراماتی نیز نقل شده است (ابن اَیاس ، ج 1، ص 124). مسجدی نیز به نام بوصیری در شهر اسکندریّه وجود دارد که سعید پاشا آن را تجدید بنا کرد و محل درس طالبان دانش قرار داد (مبارک ، ج 7، ص 191).

هرچند بوصیری خطاطی ماهر، محدّث ، فقیه و قاری قرآن نیز بوده ( د.اسلام ، چاپ دوم ؛
فروخ ، 1989، همانجاها) ولی مقام شاعری و بویژه سروده هایش در مدح پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم سبب شهرت وی شده است . اشعارش را به جهت نکویی ، لطافت ، انسجام و زیبایی الفاظ ستوده اند (صفدی ، ج 3، ص 107؛
ابن شاکر کتبی ، ج 3، ص 364).

بررسی دیوان اشعارش نشان می دهد که از جهت مادی در تنگنا بوده و خانواده ای پر اولاد داشته و به سختی روزگار می گذرانده است (بوصیری ، ص 118ـ119، 206ـ207) و به سبب جثة کوچک و جسم نحیفش (رجوع کنید به صفدی ، ج 3، ص 111) گاه مورد تمسخر و طعن دیگران واقع می شده است (بوصیری ، ص 100).

یکی از عمده ترین موضوعات شعر بوصیری ، مدح نبوی است . مشهورترین قصیدة او در مدح پیامبر اکرم «الکواکبُ الدُّرّیةُ فی مدحِ خَیرالبَریّة » معروف به بُرده است (بوصیری ، ص 190ـ201) که شهرت او را جهانی کرده است . این قصیده در میان مردم جایگاه خاصی یافت تا بدانجا که برای خواندن آن مجالس مخصوصی ترتیب می دادند، و آن را با آداب ویژه ای می خواندند (زکی مبارک ، ص 215) و حتی برای آن به آثار خاص نیز معتقد بودند (همان ، ص 216). بعلاوه این قصیده آموزگار ادب ، اخلاق و تاریخ است و مردم را با بخشهایی از سیرة نبوی آشنا می سازد. ازینرو در بسیاری از کشورها، متن درسی است (همان ، ص 218ـ219). قصیدة برده در پیدایش قصاید بدیعیّه * نیز مؤثر بوده (رجوع کنید به همان ، ص 224ـ226) و به زبانهای گوناگون ترجمه و شرح شده است (رجوع کنید به بُرده ) و بسیاری از شاعران نیز از این قصیده استقبال کرده و مضامین آن را در شعر خود گنجانده اند (فروخ ، 1985، ج 1، ص 139، 206، 433، 490، ج 2، ص 122، 523، 556). علاوه بر اهل سنت ، ادیبان شیعه نیز این قصیده را شرح ، و از آن استقبال کرده اند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 14، ص 6؛
محسن امین ، ج 9، ص 303ـ 310؛
امینی ، ج 11، ص 229، 348).

دیگر قصیدة معروف بوصیری در مدح پیامبر اکرم «هَمزیّه »ای است (بوصیری ، ص 1ـ29) به نامِ «القصیدةُ الهَمزیّةُ فی المَدائحِ النبویّة » یا «امّ القُری فی مدحِ خیر الوَری » (بروکلمان ، ج 5، ص 98) که شاعران از آن استقبال کرده اند. شروح متعددی نیز بر آن نگاشته شده (رجوع کنید به ون دایک ، ص 280؛
بروکلمان ، ج 5، ص 98ـ102؛
فروخ ، 1989، ج 3، ص 679) که مشهورترین آنها شرح احمدبن حجر هَیتَمی (متوفی 974) با نام المِنَح المکیّةُ فی شرح الهَمزیّة (چاپ بولاق ) است (ون دایک ، همانجا؛
مدرس تبریزی ، ج 1، ص 286؛
فروخ ، 1985، ج 1، ص 404ـ405).

بوصیری قصیدة «لامیّه »ای نیز به نام «ذُخرالمعاد» در وزن «بانَت سُعاد * » سروده (بوصیری ، ص 172ـ185) که به طور جداگانه و با شروح متعدد به چاپ رسیده است (رجوع کنید به سرکیس ، ج 1، ستون 604ـ605؛
بروکلمان ، ج 5، ص 102، 104؛
فروخ ، 1989، همانجا).

قصیدة دیگر او «رائیّه »ای است با عنوان «القصیدةُ المُضَریّةُ فی الصلاة علی خَیر البَریّة » (بوصیری ، ص 224ـ226) که بارها چاپ و شرح شده است (رجوع کنید به بروکلمان ، ج 5، ص 102ـ103؛
فروخ ، 1989، ج 3، ص 680) و از مشهورترین شرحهای آن شرح عبدالغنی نابلسی (متوفی 1143)، چاپ قاهره ، است (فروخ ، همانجا).

از دیگر قصاید وی میمیّة «القصیدة المحمدیّة » است که تمام مصراعهای آن با نام مبارک محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم آغاز می شود (بوصیری ، ص 226ـ227).

علاوه بر مدایح نبوی ، مدح اهل بیت علیهم السّلام نیز از موضوعاتی است که در دیوان بوصیری فراوان آمده است (بوصیری ، ص 22، 58، 63، 109، 185).

از دیگر قصاید مشهور وی لامیّة «المُخرَج و المَردود علی النّصاری و الیهود» است که با تعلیقات خود بوصیری به نثری مرسل و بی تکلّف در دیوان وی درج شده است (ص 127ـ 171) و مطالعات فراوان او را در تورات و انجیل نشان می دهد. این قصیده و تعلیقات آن جداگانه چندین بار به چاپ رسیده است (بروکلمان ، ج 5، ص 104؛
فروخ ، 1989، ج 3، ص 679). این قصیده را شیخ عثمان موصلی به صورت مخمس درآورده که با عنوان «الهدیّةُ الحمیدیّة » در مصر به چاپ رسیده است (سرکیس ، ج 2، ستون 1309؛
بروکلمان ، همانجا؛
فروخ ، 1989، ج 3، ص 680).

در برخی منابع قصیدة خمریّه ای بدو نسبت داده و شرحهای آن را نیز نام برده اند (بروکلمان ، ج 5، ص 102؛
د. اسلام ، همانجا؛
فروخ ، 1989، ج 3، ص 679) ولی در دیوان وی این قصیده وجود ندارد و احتمالاً این قصیده ، همان «خمریّه * » ابن فارض مصری (متوفی 632) است .

از دیگر موضوعهای دیوان بوصیری تصوّف و عرفان (ص 88، 186)، مدح (ص 87)، تغزّل (ص 201)، هجا (ص 232)، شکایت از روزگار (ص 117) و طنز (ص 127) است .

از معدود کسانی که شاعر برای آنان مرثیه سروده ، بهاءالدین بن حِنّای وزیر (متوفی 677) است (مقریزی ، ج 4، ص 90ـ91؛
بوصیری ، ص 232).

---

منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) ابن ایاس ، تاریخ مصر ، ج 1، مصر 1311؛
(3) ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1973ـ1974؛
(4) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1399/1979؛
(5) محسن امین ، اعیان الشیعة ، چاپ حسن امین ، بیروت 1403/1983؛
(6) عبدالحسین امینی ، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب ، ج 11، بیروت 1387/1967؛
(7) کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج 5، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب ، قاهره 1975؛
(8) محمدبن سعید بوصیری ، دیوان البوصیری ، چاپ محمد سیدکیلانی ، مصر 1374/1955؛
(9) محمد زکی مبارک ، المدائح النبویّة فی الادب العربی ، قاهره 1391/ 1971؛
(10) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة ، قاهره 1346/1928؛
(11) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج 1، ( قاهره ) 1387/1967؛
(12) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 3، چاپ س . دیدرینغ ، ویسبادن 1394/1974؛
(13) عمر فروخ ، تاریخ الادب العربی ، ج 3، بیروت 1989؛
(14) همو، معالم الادب العربی فی العصر الحدیث ، بیروت 1985؛
(15) علی پاشا مبارک ، الخطط التوفیقیّة الجدیدة لمصر القاهرة ، بولاق 1305 ( چاپ افست مصر 1987 ) ؛
(16) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
احمدبن علی مقریزی ، کتاب الخطط

(17) المقریزیّة ، ج 4، مصر 1326؛
(18) ادوارد ون دایک ، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409؛
(19) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(20) EI 2 , Supplement , fascs. 3-4, Leiden 1981, s.v. "Al-Bu ¦s ¦â¤r ¦â".

/ باقر قربانی زرّین /