بازنشستگی (یا تقاعد) ، دورة کاهش فعالیت تولیدی یا خدماتی فرد، معمولاً به سبب خستگی ناشی از کار یا کهولت . فرد بازنشسته در زمان حیات شخصاً از حقوق بازنشستگی استفاده می کند و بعد از او، بازماندگانش از این حق ، که حقوق وظیفه یا مستمری نام دارد، بهره مند می شوند.

الف . تاریخچة بازنشستگی در ایران .

در تشکیلات اداری و نظامی هخامنشیان ، نوعی از خدمات کشوری وجود داشت که بازنشستگی را نیز شامل می شد؛ به گونه ای که هر فرد درباری ، چون به هفتاد سالگی می رسید، از خدمت کناره گیری می کرد و مبلغی معادل دستمزد ایّام اشتغال به او تعلق می گرفت . در دربار خلفای عباسی ، از وجوهی که در بیت المال به عنوان خمس و زکات جمع آوری می شد، به کسانی که در جنگ ناقص العضو می شدند یا در حین انجام خدمت دولتی درمی گذشتند مقرّری ماهیانه پرداخت می شد (سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ص 265؛ ایران . قوانین و احکام ، 1370 ش ، ص 5).

بازنشستگی به گونه ای که اکنون در ایران معمول است ، پدیدة نسبتاً نوظهوری است که بیش از یک قرن سابقه ندارد. در 1327، قانونی به نام «قانون وظایف » دربارة حقوق وظیفه به تصویب مجلس اوّل رسید که به موجب آن ، تنها بازماندگانِ کارمندانِ رسمی دولت حق تقاعد دریافت می کردند. حقوق وظیفه هم نیمی از مقرری متوفّی بود که از محل درآمد عمومی پرداخت می شد و در ایّام خدمت مستخدم مبلغی از مقرری او کسر نمی شد. هر وزارتخانه ای مسئول پرداخت این وظیفه به ورّاثِ کارمندانِ خود بود و معمولاً از پانصد تومان وجه نقد و ده خروار جنس در سال تجاوز نمی کرد. برای پرداخت مقرریهای بیش از آن ، وزیر مسئول و مجلس شورا تصمیم می گرفتند. این وظیفه تنها به مدت پانزده سال به مستمری بگیران (عیال ، اولاد، پدر، مادر و نوادگان تحت تکفل متوفّی ) پرداخت می شد. سهم وَرَثة اناث ، نصف سهم ذکور بود (ایران . قوانین و احکام ، 1370 ش ، ص 6؛ سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ص 265).

از آنجا که «قانون وظایف » مصوب 1327 قانون جامعی نبود، در 22 قوس (آذر) 1301 ش ، در دورة رییس الوزرایی قوام السلطنه ، اولین قانون استخدامی کشور به تصویب مجلس شورای وقت رسید و بازنشستگی جنبة قانونی پیدا کرد و نخستین احکام آن در فروردین 1302 ش صادر شد. پیش از آن ، سلاطین قاجار تنها به افراد خاصی ، نظیر شاهزادگان ، مقربان شاه و فرزندان بعضی از امنای دولت ، مستمری می پرداختند که شباهتی به حقوق بازنشستگی نداشت . در زمان مظفرالدین شاه (حک : 1313-1324)، عدة مستمری بگیران بیشتر شد، به گونه ای که پس از مشروطیّت ، کمیسیون قوانین و مالیة مجلس برای تعدیل بودجه ، ناگزیر به تقلیل یا حذف بعضی از آنها شد. اما پس از انقراض قاجاریه ، پرداخت این گونه مستمری بکلی قطع شد.

ب . انواع بازنشستگی در قانون استخدام کشوری .

(1) بازنشستگی به مفهوم عام . مستخدمان رسمی با داشتن سی سال سابقة خدمت قابل قبول ، بازنشسته می شوند. ادامة فعالیت این افراد، در صورت نیاز دستگاه و با موافقت خود آنان ، امکان پذیر است (ایران . قوانین و احکام ، 1369 ش ، ص 745-746). (2) بازنشستگی به تقاضای مستخدم و موافقت دستگاه . مستخدمان رسمی مرد با 25 سال سابقة خدمت در پنجاه سالگی و مستخدمان زن با همان مدت خدمت در 45 سالگی بازنشسته می شوند. همچنین به موجب قانون مصوب اول آذر 1367 ش ، وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی می توانند مستخدمان رسمی معلول و کارکنان مشاغل سخت را، براساس درخواست آنان و تصویب شورای امور اداری و استخدامی ، بازنشسته کنند. این کار با افزودن سنوات خدمت ارفاقی ، که مدت آن برحسب نوع و میزان معلولیّت و بیماری مشخص شده (حداقل سه سال ) و نیز بدون پرداخت کسور بازنشستگی ، تنها به لحاظ احتساب حقوق تقاعد، صورت می گیرد (ایران . قوانین و احکام ، 1370 ش ، ص 23). مستخدمان آماده به خدمت می توانند قبل از خاتمة یک سال از زمان آمادگی به خدمت ، تقاضای بازنشستگی کنند. همچنین صاحبان مشاغل سخت که ایفای وظیفة آنان منجر به بروز ناراحتیهای جسمی و روحی می شود می توانند با حداقل بیست سال سابقة خدمت و با حداکثر پنج سال ارفاق بازنشسته شوند. (3) بازنشستگی به تقاضای مستخدم و تکلیف دستگاه . مستخدم رسمی در صورت داشتن حداقل شصت سال ، با هر مقدار سابقة کار، می تواند تقاضای بازنشستگی کند و دولت مکلّف به قبول آن است . در مواردی که سابقة خدمت این گونه افراد کمتر از پانزده سال باشد، سنوات خدمت آنان همان پانزده سال محسوب می شود (ایران . قوانین و احکام ، 1369 ش ، ص 36، 746). (4) بازنشستگی اجباری . الف ـ وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی مکلّف اند کلیة مستخدمان خود را که 65 سال دارند بازنشسته کنند (ایران . قوانین و احکام ، 1371 ش ، ص 76) و در صورتیکه سابقة خدمت آنان از پانزده سال کمتر باشد، سنوات خدمت همان پانزده سال محسوب می شود (همان ، ص 1326). سن بازنشستگی قضاتِ بازنشستة دیوان عالی کشور هفتاد سال تمام است (همان ، ص 1203) و اعضای هیئت علمی دانشگاهها، در 65 سالگی بازنشسته می شوند که در صورت نیاز، تا هفتاد سالگی می توانند به خدمت ادامه دهند (همان ، ص 1246). ب ـ چنانچه از زمان آمادگی به خدمت مستخدم بیش از یک سال بگذرد و در مشاغلی که مستخدم شرایط احراز آن را دارد، به رغم معرفی سازمان امور اداری و استخدامی کشور، جذب دستگاههای دولتی نشود، می تواند با داشتن شرایط تقاعد، بازنشسته شود (همان ، ص 75). (5) بازنشستگی قهری . هیئتهای رسیدگی به تخلفات اداری می توانند مستخدمانی را که بیست سال سابقة خدمت یا بیشتر داشته باشند، به شرط آنکه سن مردان به پنجاه و سن زنان به 45 سال رسیده باشد، با تقلیل یک گروه ، بازنشسته کنند (همان ، ص 693). همچنین اگر مستخدم بیش از ده سال سابقة خدمت داشته باشد و به محرومیت از حقوق اجتماعی محکوم شود، مشروط بر اینکه محکومیت او از انواع جرایم خدمتی نباشد، قهراً بازنشسته می شود، (همان ، ص 45). (6) از کارافتادگی (یا نقص عضو). مستخدم رسمی که در حین انجام کار یا در جای دیگر معلول یا ناقص العضو و در نتیجه از کار افتاده شود و ادامة فعالیت وی میسّر نباشد، از مستمری مقرر استفاده می کند (همان ، ص 40). (7) فوت . از عوامل قهری پایان خدمت دولتی محسوب می شود. (8) بازخرید خدمت . در قوانین و مقررات استخدامی یکی از انواع خاتمة خدمت مستخدم ، خرید سابقة خدمت است که در مقررات استخدامی بعضی مراکز، عبارت «معاف از خدمت »، جایگزین آن شده است (سازمان امور اداری و استخدامی کشور، دفتر حقوقی ، ص 1).

ممکن است بازخرید مستخدمان تحت این شرایط باشد: الف ـ تشکیلات دستگاههای دولتی ، برحسب ضرورت ، محدود و منجر به حذف سمتهای ثابت سازمانی و آمادگی به خدمت متصدیان این مشاغل شود؛ یا به این مستخدمان در دورة آمادگی به خدمت شغلی ارجاع نشود، یا اینکه انتقال آنان به دستگاههای دولتی ممکن نباشد. ب ـ دستگاه دولتی منحل شود و قانوناً امکان انتقال یا بازنشسته کردن مستخدمان میسّر نباشد. ج ـ دستگاههای دولتی نیروی انسانی خود را تعدیل کنند و مستخدمان مازاد فاقد شرایط لازم برای بازنشستگی باشند. د ـ مستخدمِ خاطی محکومیّت داشته باشد، یا مرجع صلاحیت دار رسیدگی به تخلفات اداری حکم به بازخرید او بدهد. ه ـ مستخدمی که شرایط لازم را برای بازنشستگی ندارد، خود تقاضای بازخرید خدمت کند (همان ، ص 1-2).

مستخدمان مرد با 25 سال سابقة خدمت در پنجاه سالگی ، و مستخدمان زن با داشتن کمتر از بیست سال سابقة خدمت قابل قبول می توانند تقاضای بازخرید بدهند. مستخدمان آماده به خدمتی که شرایط لازم را برای بازنشستگی ندارند، پیش از انقضای یک سال از دوران آمادگی به خدمت ، می توانند تقاضای بازخرید کنند. در بعضی از مقررات استخدامی و انضباطی ، در بارة استخدام مجدد افرادی که سنوات خدمتشان بازخرید شده ، پیش بینی لازم شده است . استفاده از خدمت این گروه در دستگاههای مشمول مادة 8 از قانون نحوة تعدیل نیروی انسانی ، که به موجب آن اشتغال به کار مجدد بازنشستگان و افراد بازخرید شده در وزارتخانه ها، سازمانها، مؤسسات ، شرکتهای دولتی و شهرداریها ممنوع شده است ، به صورت غیررسمی و برای مدت معین بنا به پیشنهاد وزیر وتصویب کمیسیون خدمات هیئت وزیران ، امکان پذیر است (همان ، ص 2-3).

ج . حقوق بازنشستگی .

1) حقوق فرد بازنشسته . مقررات بازنشستگی اولین بار در قانون 74 ماده ای استخدام کشوری ، مصوب 22 آذر 1301 ش ، گنجانیده شد که به موجب آن ، تمام وظایف استخدامی ، از جمله بازنشستگی به عهدة سازمانی موسوم به شورای دولتی (بعدها به نام شورای عالی اداری ) واگذار شد. در آنجا پیش بینی شد که تا زمان تشکیل شورای دولتی ، هیئت وزیران به قائم مقامی آن سازمان عمل کند. همچنین پس از تصویب قانون استخدام کشوری ، در وهلة نخست ، دایره ای به نام دایرة تقاعد در ادارة کل حسابداری وزارت دارایی تشکیل یافت که بعدها جزو ادارة کل کارگزینی وزارت دارایی شد. از 1313 ش ، ادارة کل بازنشستگی کشوری مرجع رسیدگی به امور استخدامی کارمندان شد (سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ص 265-266). در 1334 ش ، به موجب تبصرة 20 قانون بودجة آن سال ، کلیة امور استخدامی برعهدة وزارت دارایی گذاشته شد. این قانون ، در 1337 ش ، تغییرات بنیادی کرد تا اینکه در 31 خرداد 1345 ش ، قانون استخدامی کشوری ، در 149 ماده ، جایگزین قانون پیشین شد و براساس مادة 70 قانون مزبور، ادارة کل بازنشستگی با کلیة دارایی و موجودی صندوق بازنشستگی و تعهدات ، تابع سازمان امور اداری و استخدامی کشور شد، که در آن وقت وابسته به نخست وزیری بود (ایران . قوانین و احکام ، 1346 ش ، ج 2، ص 654؛ سازمان بازنشستگی کشوری ، مرکز مطالعات و پژوهشهای اداری ، ص 4-5).

طبق قانون استخدامی مصوب 1301 ش ، حقوق بازنشستگی برابر با 160 متوسط حقوق سه سال آخر خدمتِ مستخدم ضرب در سالهای خدمت او بود. در قانون 22 شهریور 1322 ش تغییراتی در آن ایجاد شد و حقوق بازنشستگی ، معادل 140 متوسط دریافتیِ سه سال آخر ضرب در سالهای خدمت گردید. همچنین در 1328 ش ، به 130 آخرین حقوق و کمکهای دریافتی مستخدم ضرب در سالهای خدمت او رسید، به شرط آنکه از مجموع آخرین حقوق و کمکهای دریافتی تجاوز نکند (کریم سنجابی ، ج 1، ص 150). طبق قانون استخدام کشوری مصوب 31 خرداد 1345 ش ، حقوق بازنشستگی برابر130 معدل حقوق پایه در سه سال آخر خدمت ضرب در سنوات آن تعیین شد، به شرط آنکه مقدار حاصل ، از آخرین حقوق دریافتی پیش از بازنشستگی بیشتر نشود. همچنین براساس مفاد قانون اصلاح مقررات بازنشستگی و وظیفه مصوب 13 اسفند 1368 ش ، حقوق بازنشستگی مستخدم با سی سال سابقة کار، برابر متوسط خالص حقوق وتفاوت حقوق و فوق العادة شغلِ وی ، در سه سال آخر اشتغال به خدمت اوست (ایران . قوانین و احکام ، 1369 ش ، ص 39، 745). میزان حقوق بازنشستگی کسی که با کمتر از سی سال خدمت بازنشسته شود، معادل 130 متوسط خالص حقوق و تفاوت تطـبیق آن و فـوق العـاده شغـل ضرب در سنوات خدمت اوست (همان ، ص 746). با مستخدمی که محکوم و از حقوق اجتماعی محروم شده به دو صورت رفتار می شود: الف ـ اگر در دورة خدمت ، مجرم شناخته شود، با عایلة او همچون ورّاث بازنشستة متوّفی رفتار می شود؛ ب ـ اگر در دورة بازنشستگی محکوم شود، در مدت حیات ، حقوق بازنشستگی به عایله اش پرداخت می شود (همان ، ص 46).

از موارد دیگر زمانی است که مستخدم در حین انجام وظیفه دچار از کارافتادگی شود. در این صورت ، تمام حقوق و فوق العادة شغل به عنوان حقوق بازنشستگی به او پرداخت می شود و حقوق وی معادل 130 متوسط خالص حقوق و تفاوت تطبیق آن و فوق العاده شغل اوست در سه سال آخر، ضرب در سالهای خدمت ، مشروط بر آنکه این مبلغ از متوسط حقوق وی تجاوز نکند. اگر سابقة کار این مستخدم از سه سال کمتر باشد، آخرین حقوق و تفاوت تطبیق حقوق و بالاترین فوق العاده شغل زمان اشتغال ، به او پرداخت خواهد شد (همان ، ص 40، 41، 745، 749).

صندوق بازنشستگی . از اول سال 1354 ش ، مؤسسه ای مستقل ، وابسته به سازمان امور اداری و استخدامی کشور، تأسیس شد و مسئولیت ادارة صندوقهای بازنشستگی را برعهده گرفت (سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ص 267). وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی موظف اند هر ماه 5ر8 درصد از جمع حقوق و مزایای مستمر و فوق العاده های مستخدمان رسمی و آزمایشی را به صندوق بازنشستگی بپردازند. مؤسساتی که مشمول این قانون نمی شوند، اما مستخدمان آنها از صندوق بازنشستگی کشوری استفاده می کنند، باید هر ماه مبلغی معادل کسور پرداختی مستخدمان خود از بودجة مؤسسه به این صندوق بپردازند. وجوه صندوق منحصراً برای پرداخت حقوق بازنشستگی و وظیفه و استرداد کسور بازنشستگی و در مواردی است که مستخدم استعفا دهد یا، به علت محکومیت ، از حقوق اجتماعی محروم شود (ایران .قوانین و احکام ، 1369 ش ، ص 35-36).

2) حقوق ورّاث فرد بازنشسته . علاوه بر مستخدم بازنشسته ، ورّاث قانونی وی (فرزندان ، زوج یا زوجة دایمی ، مادر و پدری که در کفالت متوّفی هستند و همچنین نوادگانی که پدر و مادرشان فوت شده و تحت کفالت متوّفی قرار دارند) حق استفاده از حقوق وظیفة او را دارند. حقوق وظیفه به تساوی بین ورّاث قانونی تقسیم می شود و هرگاه سهم یکی از آنان قطع شود، به طور مساوی ، به سهام بقیة ورّاث اضافه می شود. همچنین ترک تابعیتِ مستخدم یا بازماندة وی موجب قطع حقوق تقاعد و وظیفه خواهد شد (همان ، ص 43، 46؛ ایران . قوانین و احکام ، 1370 ش ، ص 77-85). ورّاث قانونی ، بدین شرح از حقوق وظیفه برخوردارند: الف ـ فرزندان و نوادگانِ ذکور کمتر از بیست سال که در صورت اشتغال به تحصیل ، حقوق وظیفة آنان در پایان بیست و پنجمین سال عمر قطع می شود. ب ـ فرزندان و نوادگان اناث تا بیست سالگی ، با شرط نداشتن همسر، که در صورت ادامة تحصیل ، حقوق وظیفة آنان در پایان 25 سالگی قطع می شود. ج ـ مادر متوّفی به شرط نداشتن همسر. د ـ همسر دایمی متوفی تا زمانی که شوهر اختیار نکرده باشد. ه ـ شوهر در صورتیکه علیل و از کارافتاده باشد. و ـ فرزندان و نوادگان علیل یا ناقص العضو از کار افتادة متوّفی مادام العمر (ایران . قوانین و احکام ، 1369 ش ، ص 42-43؛ سازمان بازنشستگی کشوری ، مرکز مطالعات و پژوهشهای اداری ، ص 7).

در قانون اصلاح مقررات بازنشستگی و وظیفة قانون استخدام کشوری مصوب اسفند 1368 ش ، نحوة محاسبه و تعیین حقوق وظیفة ورّاث ، از فروردین 1369 ش ، بدین صورت مقرر شد (مادة 6 آن قانون ): الف ـ اگر تعداد ورثه یک نفر باشد 45 حقوق بازنشستگی ، که نباید از 12 حداکثر حقوق بازنشستگی تجاوز کند، پرداخت می شود. ب ـ چنانچه تعداد ورّاث دو، سه و یا چهار باشد، به ترتیب 120 ، 220 و 320 حقوق بازنشستگی ، به مقدار آن در بند «الف » اضافه می شود. ج ـ اگر تعداد ورّاث پنج نفر یا بیشتر باشد، تمام حقوق بازنشستگی به آنان پرداخت می شود (ایران . قوانین و احکام ، 1370 ش ، ص 26).

هر گاه مستخدم رسمی در حین خدمت فوت کند، تمام حقوق او، به عنوان حقوق وظیفه ، به ورّاث وی پرداخت می شود (همان ، ص 25). همچنین در جلسة مورخ اسفند 1368 ش هیئت وزیران ، تصویب شد که از ابتدای سال 1369 ش به بعد، حداقل حقوق بازنشستگی و وظیفة از کارافتادگی و مجموع پرداختی به ورّاث برابر سی وشش هزار ریال مقرر شود (ایران . قوانین و احکام ، 1369 ش ، ص 785). در صورت فوت پدر و مادری که هر دو مستخدم رسمی دولت باشند، فرزندان آنها با رعایت قانون ، از هر دو حقوقِ وظیفه استفاده می کنند (ایران . قوانین و احکام ، 1371 ش ، ص 546). غیر از کارمندان رسمی دولت ، کارکنان بعضی سازمانها که تابع مقررات قانون استخدام کشوری نیستند، از جمله نیروهای انتظامی ، قضات ، مدرّسان دانشگاهها، کارکنان شرکت ملی نفت ، سازمان برنامه ، بانک مرکزی و سایر بانکهای دولتی ، براساس قوانین خاص خود، بازنشسته می شوند. کارگران بخشهای دولتی و خصوصی که مشمول قانون بیمه های اجتماعی هستند، طبق موازین مصوب ، حقوق بازنشستگی دریافت می کنند.

د. بازنشستگی در نظام جمهوری اسلامی .

هر نوع تصمیم در امور بازنشستگی منوط به پیشنهاد قوّة مجریه و تصویب قوّة مقنّنه است . در 1358 ش ، آن دسته از کارکنان دولت و سازمانهای دولتی که وابستگی به نظام سلطنتی داشتند و امکان همکاری آنها با نظام اسلامی وجود نداشت ، از طرف دولت بازنشسته شدند و حقوق تقاعدی معادل پنجاه هزار ریال به طور ماهیانه به هر یک پرداخت می شد که بعدها افزایش یافت . همچنین در آن سال امتیازی به کارمندان دولت داده شد و آن افزودن پنج سال به سابقة خدمت آنان بود به طوری که با 25 سال سابقة کار از حقوق بازنشستگی خدمت سی سال بهره مند شدند. در 1370 ش ، با توجه به قانونی که مجلس شورای اسلامی تصویب کرد، کارکنان زن با بیست سال سابقة خدمت ، به شرط داشتن پنجاه سال ، و کارمندان مرد، با بیست سال سابقة کار، در 55 سالگی بازنشسته می شوند.

---

منابع :
(1) ایران . قوانین و احکام ، مجموعه قوانین استخدامی و مقررات مالی ، گردآورنده روح اللّه وهمن ، تهران 1349 ش ؛
(2) همو، مجموعه قوانین و مقررات اداری و استخدامی ، گردآوری و تنظیم دفتر حقوقی سازمان اموراداری و استخدامی کشور، چاپ علی پاشا محمد نوری ، تهران 1369 ش ؛
(3) همو، مجموعه قوانین و مقررات استخدام کشوری ، تهران 1340 ش ؛
(4) همو، مجموعه قوانین و مقررات برقراری حقوق وظیفة ورّاث ، تهیه کننده ادارة کل بازنشستگی و وظیفة سازمان بازنشستگی کشوری ، ( تهران ) 1370 ش ؛
(5) همو، مجموعه قوانین و مقررات وزارت کشور ، ( تهران ) 1346 ش ؛
(6) همو، مجموعه کامل قوانین و مقررات استخدامی ، گردآورنده محمدحسن وطنی ، تهران 1371؛
(7) حسن تقی زاده ، مقالات تقی زاده ، ج 5، تاریخ ، اجتماع ، سیاست ، به انضمام تاریخ مختصر مجلس ملی ایران ، چاپ ایرج افشار، ( تهران ) 1355 ش ؛
(8) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345 ش ، ذیل «حقوق بازنشستگی »؛
(9) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، تهران 1325 ش ، ذیل «بازنشستگی »؛
(10) سازمان امور اداری و استخدامی کشور، اهداف ، وظایف و عملکرد سازمان امور اداری و استخدامی کشور و مؤسسات تابعه ، گردآورنده محمدعلی ساری ، ( تهران ) 1367 ش ؛
(11) سازمان اموراداری و استخدامی کشور، دفتر حقوقی ، مفهوم بازخرید خدمت (نامة مورخ 25/7/71)؛
(12) سازمان بازنشستگی کشوری ، مرکز مطالعات و پژوهشهای اداری ، بررسی نظام بازنشستگی در چند کشور، ( تهران ) 1370 ش ؛
(13) کریم سنجابی ، حقوق اداری ، ج 3، ( بی جا.، بی تا. ) .

/ حسن فقیه عبداللهی /