responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2020

 

بودلیان ، کتابخانة دانشگاه آکسفورد و یکی از قدیمترین و مهمترین کتابخانه های انگلستان . در 1598 بنیانگذاری گردید، و در 1602 درهای آن به روی عموم گشوده شد. تأسیس آن رویدادی بزرگ در روند فرهنگی و نهضت کتابخانه ای قرن هفدهم به شمار می آید (موکهرجی ، ص 115). بنیانگذار این کتابخانه ، سِر توماس بودلی (1545ـ1613)، سیاستمدار و استاد رشتة فلسفة طبیعی آکسفورد بود. او با پایه گذاری کتابخانه به گردآوری منابع خاورشناسی پرداخت . در میان این آثار، باید به مجموعة نسخه های خطی بسیار نفیس عربی ، شماری نسخه های خطی فارسی که بیشترین و مهمترین آنها مزیّن به نگارگریهای ایرانی و هندی است ، و شماری متون خطی ترکی ، اردو، مالایایی و چند زبان شرقی دیگر اشاره کرد.

کتابخانة بودلیان همزمان با گسترش علاقه به خاورشناسی در قرن یازدهم / هفدهم ایجاد شد، و حاصل آن وجود مجموعة بزرگی از آثار چاپی خاورشناسان انگلیسی و اروپایی در کتابخانه است . امروزه کتابها و نشریاتی که به زبانهای اروپایی در اغلب زمینه های تاریخی و فرهنگی جهان اسلام انتشار می یابد، مرتباً به کتابخانه افزوده می شود. کتابخانة بودلیان ، همچون کتابخانة بریتانیا، قانوناً یک کتابخانة واسِپاری به حساب می آید و از امتیاز ویژة دریافت نسخ رایگان برخوردار است (تامپسون ، ص 32)؛
و این ، باعث توسعة دائمی آن شده است . بعلاوه ، بر شمار کتابهای چاپی عربی ، فارسی و ترکی آن نیز دائماً افزوده می شود؛
و با اینکه در این زمینه ، تأکید بیشتر بر رشته های علوم قدیم ـ به منزلة مکملی بر مجموعة متون خطی ـ است ، آثار نویسندگان جدید سرشناس نیز از نظر دور نمی ماند.

گنجینة عظیم این کتابخانه که غنی ترین مجموعة کتابخانه های دانشگاهی انگلستان محسوب می شود و در مقام مقایسه با مجموعة سایر کتابخانه های این کشور، در مرتبة دوم ، یعنی پس از کتابخانة بریتانیا قرار دارد ( > دایرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی < ، ذیل "Bodleian Library" )، در طول قریب به چهار قرن رشد چشمگیری داشته است . این مجموعه که در بدو تأسیس در 1602 بالغ بر 000 ، 2 جلد بود (موکهرجی ، همانجا) در 1620، 000 ، 16 جلد و در 1700، تقریباً 000 ، 30 جلد کتاب داشت (تامپسون ، ص 33). در قرن نوزدهم با بهره گرفتن از حق دریافت نسخ رایگان و هدایا و وقفهای بزرگ ، رشدی بسیار یافت و تعداد کتابهای چاپی آن به 000 ، 260 جلد و نسخ خطی اش به 000 ، 22 جلد رسید (موکهرجی ، ص 126). این مجموعه در اواسط دهة 1990 مشتمل بر شش میلیون جلد کتاب چاپی و 300 ، 144 جلد نسخة خطی بود ( > جهان دانش 1995 < ، ص 1575).

نخستین متن خطی فارسی که در 1011/ 1602 به این کتابخانه اهدا شد، تواریخ گیلان میرظهیرالدین (تألیف 880 ـ 894) بود. از دهة 1630 به بعد (1635ـ1713)، گروهی از دانشمندان برجستة دانشگاه آکسفورد: اسقف اعظم لاد ، جان سلدن ، تامس گریوز ، ادوارد پوکوک ، رابرت هانتینگتن ، توماس هاید و نارسیسوس مارش ، با خرید یا اهدای متون خطی ، از جمله نسخه های خطی فارسی ، تدریجاً این مجموعه را گسترش دادند. بخش اعظم آنها را که عربی بود، شرکت لوانت یا افراد یاد شده ، بخصوص ادوارد پوکوک و جان گریوز، استادان زبان عربی ، از خاورنزدیک خریده بودند.

کتابهای اهدایی مارش نیز از کتابخانة یاکوبس گلیوس (1596ـ1667)، محقق برجستة هلندی ، تهیه شده بود. در میان این مجموعه ها، تعدادی نسخة خطی فارسی مذهَّب بسیار نفیس نیز به کتابخانه راه یافت ، مانند یوسف و زلیخا ی جامی دارای تاریخ ربیع الثانی 977، حاوی شش نگارة مذهّب به سبک اواخر دورة شاه طهماسب ؛
و همچنین یکی از قدیمترین و معتبرترین نسخ تاریخ طبری ترجمة بلعمی با تاریخ 944.

تا اواخر قرن دوازدهم / هجدهم ، تنها 177 نسخة خطی فارسی در برابر تقریباً 500 ، 1 دستنویس عربی وجود داشت ، اما این نسبت ، از طریق مناسبات بریتانیا و هند، بتدریج دگرگون شد، به گونه ای که بودلیان به یکی از مجموعه های بزرگ فرهنگ ، زبان ، تاریخ و ادبیات ایران مبدّل گردید. در 1845، سرویلیام واکر نزدیک به صد نسخة خطی فارسی و در همین حدود، متون سانسکریت را که پدرش ژنرال الکساندر واکر هنگام مأموریت سیاسی در بروده * گردآورده بود، به کتابخانه اهدا کرد. با مرگ سرگور اوزلی در 1844 کتابخانة برادرش ، سر ویلیام (1767ـ1842)، با بیش از چهارصد نسخة خطی ، به این کتابخانه سپرده شد، اما دستیابی به مجموعة سر گور در سالهای 1858ـ1859 ممکن شد.

سر گور که یکی از مؤسسان انجمن سلطنتی آسیایی بود، کتابخانة خود را در لکهنو پایه گذاری کرد و افزایش ذخیرة آن را در شرایطی حتی مطلوبتر از هنگامی که سفیر فوق العاده در دربار ایران بود (1225ـ1229/1810ـ1814)، ادامه داد. در 1858، 35 نسخة خطی برگزیده از مجموعة سر گور به مبلغ پانصد پوند از پسر وی ، معروف به سر فردریک گور اوزلی ، آهنگساز و موسیقیدان معروف ، برای بودلیان خریداری شد. ج . ب . الیوت ، کارمند بخش اداری بودلیان نیز بخشی از کتابخانة سرگور اوزلی را در اختیار داشت و می خواست آنها را برای موزة بریتانیا به ارث بگذارد، اما آنها را به آکسفورد اهدا کرد و بدینسان مجموعه های سرگور دوباره گرد آمد.

مجموعة اوزلی ـ الیوت مشتمل بر ششصد جلد از جمله نسخ متعدد مذهّب هندی و ایرانی است . در میان این نسخ ، متون خطی فارسی ارزنده ای یافت می شود، از جمله نسخة زیبایی از رباعیات عمرخیام که در صفر 865 در شیراز کتابت شده است و نسخه ای از این دستنویس که ادوارد کاول در 1855ـ1856 کتابت کرده بود، منجر به ترجمة فناناپذیر ادوارد فیتز جرالد از این رباعیات شد؛
نسخه ای مصوّر از سمک عیار در سه جلد، استنساخِ حدود 730ـ740؛
یک نسخة خطی شاهنامه که برای ابراهیم سلطان بن شاهرخ کتابت شده است ، با 47 نگاره با تاریخ کتابت حدود 834 ـ 835، که نمونة نقاشی فارسی مکتب تیموری اوایل قرن پانزدهم است . مجالس العشاق سلطان حسین میرزا، مورخ ذیقعدة 959 و حاوی 74 نگاره از سه نقاش مختلف ، که از نسخه های خطی بسیار نفیس دورة صفویه است ؛
و از دیگر متون خطی مهم این مجموعه ، شرف نامة بدلیسی * است .

عالی ترین نمونه از کتابهای هند، نسخه ای از بهارستان جامی از کتابخانة شاهجهان ، فرمانروای مغول ، است (نسخة خطی مجموعة الیوت ، ش 254). کتابهای مصور زیبایی که برای دربار جهانگیر و شاهجهان کتابت شده و نمونه هایی از مکتب مغول و مکتب راجپوت * است ، از دیگر آثار برجستة مجموعه محسوب می شود.

حتی پیش از فراهم آمدن مجموعة سرگور اوزلی ، برای طبقه بندی مجدد نسخ خطی فارسی اقداماتی صورت گرفت و ادوارد کاول برای این مهم درنظر گرفته شد. او در 1866 به بودلیان آمد، اما انتصاب او به استادی سانسکریت در کمبریج موجب شد که پژوهشگر دیگری به نام ادوارد زاخائو * جایگزین او شود. لیکن زاخائو نیز به استادی زبانهای سامی در وین برگزیده شد و اجرای طرح طبقه بندی کند شد تا اینکه آلمانی جوانی از مونیخ به نام هرمان اِته * (1844ـ1917)، این وظیفه را به عهده گرفت . شورای حکومت هند نیز او را به فهرست نگاری کتب فارسی کتابخانة دیوان هند برگماشت . هر چند دکتر اته سه سال بعد به استادی در ابریستویث برگزیده شد، اما سرانجام در 1889، فهرست نسخ خطی فارسی را بدون نمایه تهیه کرد.

فهرست اته مشتمل بر 245نسخة خطی فارسی از مجموعة فریزر (متوفی 1754) بود. فریزر نسخ خطی شرقی خود را هنگامی که در استخدام کمپانی هند شرقی بود، جمع آوری کرد. گفته می شود که بیشتر آنها به کتابخانة سلطنتی اصفهان تعلق داشته است . در 1758، بیوة او آنها را در ازای پانصد پوند، توسط رادکلیف تراستس ، به رادکلیف کمرا فروخت ، و آن دو نیز آنها را در 1872، به بودلیان واگذار کردند.

مجموعة بودلیان در قرن سیزدهم /نوزدهم ، نسبت به دوره های قبل و بعد، توسعة بیشتری یافت . پیروی از سیاست خرید خردمندانه ، به مجموعة عناوین باارزش کتابخانه افزود؛
برای نمونه ، در 1950، کتاب هدایة المتعلمین فی الطب ، اثر اخوینیِ * بخاری شاگرد رازی ، خریداری شد که مورخ ربیع الاول 478، و قدیمترین نسخة خطی فارسی در کتابخانه است . اکنون نسخ خطی فارسی به 530 ، 2 نسخه ، یعنی به کمی بیش از شمار نسخ خطی عربی ، می رسد. حدود هفت هزار کتاب چاپی فارسی نیز در بودلیان نگهداری می شود.


منابع :
(1) جیمز تامپسون ، تاریخ اصول کتابداری ، ترجمة محمود حقیقی ، تهران 1366 ش ؛
(2) ا. ک . موکهرجی ، تاریخ و فلسفة کتابداری ، ترجمة اسدالله آزاد، مشهد 1368 ش ؛


(3) Encyclopedia of library and information science , ed. Allen Kent and Harold Lancour, vol.2, New York 1969, s.v. "Bodleian Library" (by I. G. Philip);
(4) The World of learning 1995 , 45th ed., London 1995.

/ جان گرنی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2020
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست