بنی خالد ، نام چند طایفه و خاندان بزرگ عرب و عرب تبار ایران و عثمانی و بعضی از کشورهای عربی . قدیمترین آنان بنی خالدبن مالک است که خالد نخع نامیده می شد و نیای بزرگ طوایف نخعی است (ابن عنبه ، ص 56). دو طایفة دیگر به نام بنی خالدِ ساکن شام و عربستان از جملة طوایف قدیم آن نواحی به شمار می آیند.

طوایف بنی خالد شام ، مرکب از چادرنشینان و یکجانشینانی هستند که در اراضی شرقی حِمْص و حَماة در کشور سوریه به سر می برند. گروهی از این طایفه در اردن سکونت دارند و تابستان را در وادی یَرموک و کنار رودخانة یرموک ، قسمتی از مرز اردن و سوریه ، می گذرانند (کحاله ، ج 1، ص 325ـ326).

طوایف بنی خالد عربستان ، در سواحل جنوبی خلیج فارس و در ناحیة اَحساء سکونت داشتند. ریاست و حکومت اَحساء پیش از تسلط ملک عبدالعزیزبن محمدبن سعود (حک : 1179ـ 1218) بر آن سرزمین ، با مشایخ بنی خالد بود. از مراکز اصلی بنی خالد، بندر قَطیف در احساء بود (همان ، ج 1، ص 327، پانویس ؛ ویلسون ، ص 287؛ سدیدالسلطنه ، ص 488). طوایف بنی خالد دهها سال پیش از آنکه احساء به تصرف ابن سعود درآید، در سمت شمال انتشار یافته و از بادیه های قطیف تا حوالی بصره پیش رفته بودند (غفاری کاشانی ، ص 346). چنین به نظر می رسد که گروههایی از این طایفة بزرگ پیش از حکومت زندیان و احتمالاً در طول سدة یازدهم به خوزستان وارد شدند و در اطراف شط العرب استقرار یافتند. شیخ سعدون بنی خالد در 1107 از شاه سلطان حسین اجازه خواست که از راه احساء به سفر حج رود (نصیری ، ص 143). همو در 1108 دعوت شیخ مانع مُنْتَفِق ، حاکم آن طوایف را برای حمله به بصره پذیرفت و حدود هزار نفر از جنگجویان خود را به محاصرة بصره فرستاد. این جنگ بی نتیجه بود و جنگجویان بنی خالد ناگزیر به مساکن خود بازگشتند (همان ، ص 179ـ 180).

در 1190، صادق خان زند که مأمور تصرف شهر بصره شده بود، به محاصرة آن شهر پرداخت . طوایف بنی خالد که در همسایگی بصره سکونت داشتند، به حمایت از مردم برخاستند (غفاری کاشانی ، ص 346ـ347؛ پری ، ص 263ـ265). نسبت این مردم با طوایف بنی خالد اطراف بصره قطعی نیست ، ازینرو بعضی پژوهشگران معاصر دربارة طایفة بنی خالد، از طوایف باوی به گونه ای یاد می کنند که گویی بازماندة همان طایفة بزرگ و قدیمی بنی خالد است (عزیزی بنی طرف ، ص 50، 73). در فهرستی که در اواسط سدة سیزدهم از طوایف باوی فراهم شده است ، طایفه ای به نام بنی خالد وجود دارد که به اتفاق طوایف زرقان از اطاعت شیخ عقیل ، حاکم طوایف باوی ، و همکاری با منوچهرخان معتمدالدوله خودداری کرده و به شیخ ثامر کعبی ، متحد محمدتقی خان چهارلنگ ، پیوستند ( سیری در قلمرو بختیاری ، ص 83، 86).

ظاهراً طایفة بنی خالد، از طوایف منطقة جراحی خوزستان که مرکزشان قصبة خلف آباد است ، از همین طوایف اند. جمعیت این طایفه در 1336 ش بالغ بر دویست خانوار بود که در اطراف رودخانة جراحی به چادرنشینی و روستانشینی اشتغال داشتند. ریاست این مردم در همان سالها با شیخ محمودبن جاسم بود که ظاهراً مورداعتماد مقامات اداری و نظامی خوزستان بود (ستارمنش ، ص 20).

یکی دیگر از گروههای معروف ، خاندان بنی خالدبن ولید است که در ایران و عثمانی و بعضی از کشورهای عربی خاورمیانه سکونت داشتند. از جملة آنان خالدیان قزوین است که یک شاخة آنان از فومن بدانجا آمده بودند. سعدالدین قتلغ خواجه و جَدّ او شیخ نورالدین گیل که هر دو از بزرگان صوفیه به شمار می آمدند اصلاً از خالدیان قزوین بودند (حمدالله مستوفی ، ص 797، 801 ـ802).

شاخة دیگر خالدیان قزوین از زنجان به قزوین مهاجرت کرده بودند. خواجه صدرالدین احمد خالدی زنجانی مشهور به صدرجهان (مقتول در 697)، وزیر معروف ایلخانان مغول ، از این خاندان بود. برادر او، قطب الدین حمد، ملقب به قطب جهان قاضی القضات ایران بود و فرزندانش منصب قضاوت قزوین را داشتند (همان ، ص 802). برخی دیگر از خاندانهای معروف و حکومتگر که به خالدبن ولید نسب می رساندند، به نامهای دیگر شهرت داشتند، از جمله خاندان حکومتگر قزل احمدلو که از 690 تا 866 امارت نواحی قَسْطَمُونی و سینوپ و بُرغلو واقع در شمال ترکیه و کنارة دریای سیاه را بر عهده داشتند و به اسفندیاریان و اسفندیار اوغلی مشهور بودند (هامر ـ پورگشتال ، ج 2، ص 1297، 1448ـ 1449؛ زامباور، ص 224ـ225؛ روملو، ج 1، ص 398ـ399، 574). مصطفی پاشا سرعسکر عثمانی در جنگ با شهسواران مالت در 973 و برادرش شمسی پاشا، شاعر عثمانی و از ندیمان سلطان مراد سوم ، بازماندگان این خاندان بودند (رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال ، ج 2، ص 1296ـ1299، 1448).

---

منابع :
(1) ابن عنبه ، الفصول الفخریّة ، چاپ جلال الدین محدث اُرموی ، تهران 1363 ش ؛
(2) جان ر. پری ، کریم خان زند ، ترجمة علی محمد ساکی ، تهران 1365 ش ؛
(3) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛
(4) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی ، ج 11، تهران 1349 ش ؛
(5) ادوارد ریترفون زامباور، نسب نامة خلفا و شهریاران و سیر تاریخی حوادث اسلام ، ترجمه و تحشیة محمدجواد مشکور، تهران 1356 ش ؛
(6) محسن ستارمنش ، «جغرافیای عشایری منطقة خوزستان »، نامة ماهانة ژاندارمری ، سال 10، ش 2 (فروردین 1337)؛
(7) محمدعلی بن احمد سدیدالسلطنه ، تاریخ مسقط و عمان ، بحرین و قطر و روابط آنها با ایران ، چاپ احمد اقتداری ، تهران 1370 ش ؛
سیری در قلمرو بختیاری و عشایر بومی

(8) خوزستان ، گزارشات منتشر نشده ای از سر اوستن هنری لایارد... ( و دیگران ) ، ترجمه و حواشی از مهراب امیری ، تهران 1371 ش ؛
(9) یوسف عزیزی بنی طرف ، قبایل و عشایر عرب خوزستان ، تهران 1372 ش ؛
(10) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران 1369 ش ؛
(11) عمررضا کحاله ، معجم قبائل العرب القدیمة و الحدیثة ، بیروت 1402/ 1982؛
(12) محمدابراهیم بن زین العابدین نصیری ، دستور شهریاران : سالهای 1105 تا 1110 ه .ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی ، چاپ محمدنادر نصیری مقدم ، تهران 1373ش ؛
(13) آرنولد تالبوت ویلسون ، خلیج فارس ، ترجمة محمد سعیدی ، تهران 1366 ش ؛
(14) یوزف فون هامر ـ پورگشتال ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی علی آبادی ، چاپ جمشید کیانفر، تهران 1367ـ 1369 ش .

/ علی پورصفر قصابی نژاد /