بنیاد فرهنگ ایران ، نهادی تحقیقاتی و انتشاراتی که در 25 مهر 1343 تأسیس شد. بودجة آن در آغاز یک میلیون تومان بود و در 1357 ش به ده میلیون تومان رسید. بنابر اساسنامة 25 ماده ای آن ، بنیاد دارای هیئت مؤسسان (مرکب از پنج تن )، هیئت امنای تشریفاتی (شانزده تن ) و دبیرکل (و مدیرعامل ) بود. از جهت تشریفاتی ، هیئت مؤسسان دبیرکل را نامزد می کرد و رئیس افتخاری بنیاد (فرح پهلوی ) او را به این سمت منصوب می داشت (مادة 16 اساسنامه ). دکتر پرویز ناتل خانلری * در آبان 1343 بدین سمت منصوب شد و تا 1357 ش همچنان در این مقام باقی ماند.

در اساسنامة بنیاد (مادة 1) هدف از تشکیل آن چنین ذکر شده است : «خدمت به فرهنگ و سعی در حفظ و ترویج میراث معنوی ایران و کوشش در راه تهذیب و تکمیل و ترویج زبان فارسی و شناسانیدن فرهنگ ایران به ملتهای دیگر». برای رسیدن به این هدف ، چهار شعبة اصلی در بنیاد تشکیل یافت که هر شعبه زیر نظر یک یا دو دانشمند با تعدادی پژوهنده ، اداره می شد. این شعبه ها عبارت بودند از: 1) شعبة نشر فرهنگهای فارسی ؛ 2) شعبة تحقیقات دستوری ؛ 3) شعبة فرهنگهای علمی و فنی ؛ 4) شعبة تحقیقات در زبان پهلوی . مهمترین برنامة شعبة نخست ، تدوین یک فرهنگ تاریخی برای زبان فارسی بود. بدین منظور پیش از همه ، تدوین چنین فرهنگی برای قدیمترین دورة فارسی (سدة چهارم هجری ) در نظر گرفته شد. همة متون این دوره به شیوه ای علمی مطالعه شد و لغات آنها استخراج گردید. حاصل این کار فرهنگ تاریخی زبان فارسی (ج 1، آـ ب ، 1357 ش ) بود. شعبة دوم بنیاد، کتاب تاریخ زبان فارسی (تألیف پرویز ناتل خانلری ، چهار ج در 5 بخش ، 1348ـ1357 ش ) را منتشر ساخت . شعبة سوم بنیاد، به منظور بر آوردن نیاز پژوهشگران در تألیف یا ترجمة کتابهای علمی ، فرهنگهایی دربارة اصطلاحات نفت ، پزشکی ، حسابداری ، حقوق و منطق منتشر کرد و حاصل تحقیقات شعبة چهارم چندین واژه نامة پهلوی بود. همچنین بُنْدَهِشْن ایرانی ( TD1 ) و مجموعة DH مشتمل بر بُنْدَهِشْن ، زند وَهْمَن یَسْن و بخشهایی از دینکرد در 1349 ش منتشر شد.

انتشارات بنیاد در حدود سیصد عنوان کتاب اعم از تألیفات پژوهندگان بنیاد یا دانشمندان دیگر را در برمی گیرد. این آثار از جمله در این زمینه هاست : چاپ عکسی نسخه های خطی مهم فارسی ؛ علم در ایران ؛ منابع تاریخ و جغرافیای ایران ؛
فلسفه و تصوف ؛
متون و واژه نامه های پهلوی ؛
فرهنگهای زبان ؛
فرهنگهای علمی و فنی ؛
فرهنگ عامه ؛
هنرهای ایرانی ؛
دستور زبان فارسی و کتابشناسی (برای آگاهی از نام آثار رجوع کنید به فهرست انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ).

بنیاد مجله ای به نام نشریة بنیاد فرهنگ ایران را نیز با مقالاتی به فارسی و انگلیسی و فرانسوی و آلمانی در زمینة پژوهشهای ایرانی زیرنظر احمد تفضلی در دو شماره منتشر کرد (1347 ش و 1352 ش ).

یکی دیگر از اقدامات بنیاد فرهنگ ، اهدای کتابهای فارسی به مؤسسات فرهنگی و ایران شناسان خارجی یا اهدای کمک مالی به این مؤسسات و اشخاص برای نشر آثارشان بود. در 1352 ش به تعدادی از دانشجویان کشورهای همسایه و علاقه مند به زبان فارسی مانند هندوستان ، پاکستان ، ترکیه و مصر، برای گذراندن دوره های زبان فارسی در ایران ، بورس تحصیلی اعطا گردید. علاوه بر آن ، سمینارهایی دربارة زبان و ادبیات فارسی در شبه قارة هند برگزار شد.

برای تربیت پژوهندگانی در زمینه های گوناگون مطالعات ایرانی ، بنیاد در 1351 ش مؤسسه ای به نام پژوهشکدة فرهنگ ایران تأسیس کرد که دارای چهار رشته بود: ادبیات فارسی ، زبانهای باستانی ایران ، زبان شناسی عمومی و تاریخ .

پس از انقلاب اسلامی ، بنیاد فرهنگ ایران و یازده مؤسسة فرهنگی و علمی دیگر با هم ادغام شد و از مجموع آنها مؤسسه ای به نام «مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی » («پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی * » کنونی ) تشکیل گردید. در این زمان پژوهشکدة فرهنگ ایران نیز منحل شد و دانشجویان آن به دانشکده ها و مؤسسات مشابه منتقل شدند.

---

منابع :
(1) بنیاد فرهنگ ایران ، اساسنامة بنیاد فرهنگ ایران ، تهران 1343 ش ؛
(2) همو، فهرست انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران 1359 ش ؛
(3) مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، فهرست عمومی ، تهران 1365 ش .

/ احمد تفضلی /