بُنه ، از «بُن » فارسی ، در فارسی میانه Bonag ، به معنای اسباب و اثاث ، اصطلاحی در کشاورزی به معنای نوعی تعاونی تولید کشاورزی ، براساس اشکال سنتی زراعت دسته جمعی یا متأثر از آن . محور اصلیِ آن «یاریگری » و «خودیاری » سازمان یافته با حضور گروه خودیار، در بخشی از کارهای کشاورزی ، مانند خودیاری در زمینة آب («هم آبی ») یا خودیاری در کشت («هم کِشتی »)، حداقل در یک دورة کشت است . بنه ، یکی از کهنترین و کارآمدترین تعاونیهای سنتی در ایران بوده و در مناطق و شرایط بسیار گوناگون ادامه یافته و با تمام دگرگونیها و افت و خیزها هنوز یکی از راهکارهای زنده و پویای کشاورزی ایران است .

زایش و افزایش بنه های «خودانگیختة » غالباً «مهاجرکار» و «صیفی کار» در چهار دهة گذشته ، در مناطق گرمسیری و جنوب خط خرما و بویژه در کنار راههای مواصلاتی این مناطق ، تأییدی بر این مدعا است .

نخستین کسی که از وجود بنه در ایران سخن گفته و آن را تعریف کرده تیت است که بین سالهای 1320ـ1323/ 1902ـ1905، به عنوان نقشه بردار کمیسیون حل اختلافات مرزی ایران و افغانستان ، در سیستان به سر برده و ضمن بر شمردن انواع «پاگو» ( پا گاو ) (بنه های سیستان و افغانستان )، آن را سازمانی در زراعت جمعی شمرده است (ص 273ـ276). نخستین ایرانی که از بنه سخن گفته ، تقی بهرامی صاحب فرهنگ روستایی ( دایرة المعارف فلاحتی ) است که برخلاف تیت ، بنه را واحد کشاورزی دانسته است ، و نه نظام و سازمان تعاونی ( ارزیابی کشاورزی ، ص 150). سالها بعد، بنه را بدین گونه تعریف کرده اند: «بنه در اصطلاح کشاورزی مقداری از زمین زراعتی ( است ) که عمل رعیتی در آن با چهار یا شش ، (یا در بعضی دهات هشت ) گاو انجام می گیرد. در ایران ، غالبا چند نفر زارع گاودار در کشت یک بنه با یکدیگر شرکت می کنند». ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل واژه ).

لمتون بنه را در قالب «جفت » (واحد کشاورزی ) دانسته و در مالک و زارع از وجود بنه ها در اسدآباد همدان ، و بروجرد، وَزَقان آذربایجان ، جهرم ، داراب ، باشت و ممسنی در فارس و در مناطقی از سیستان و بلوچستان ، کرمان ، خراسان و ... سخن می گوید (ص 38، 522، 525، 526، 640، 644، 646، 648). او بیشتر از طریق مشاهده و مصاحبه (همان ، مقدمة امیری ، ص 10) به درک بنه ها ـ هرچند غیرمستقیم ـ توفیق یافته ، اما پطروشفسکی وجود بنه ها را از مطالعات تاریخی خود بازیافته است (ص 546 ـ 549، 564 ـ 565).

آل احمد در تات نشینهای بلوک زهرا برای نخستین بار به معرفی نسبتاً دقیقی از نوعی بنه ـ بنة فرسایش یافته ـ در دو روستای سگزآباد و ابراهیم آباد بوئین قزوین پرداخته است . وی «بنه » را نوعی سازماندهی کار کشاورزی دانسته و روابط بنه ها را با مسئلة تقسیم آب و آبیاری مطرح می سازد (ص 24ـ25). هوشنگ ساعدلو در 1347 ش ، بنه ها را «منطقی ترین سازمانهای تولیدی اکثر روستاهای ایران در انطباق با شرایط طبیعی » دانسته و معتقد است که بنه ها و صحراها می توانند به بهترین سازمانهای تعاونی روستایی ایران تبدیل گردند (ص 98). عظیمترین کار در توصیف بنه ها، از صفی نژاد است در بنه ( نظام های تولید زراعی جمعی قبل و بعد از اصلاحات ارضی ) که در 1351 ش نشر یافته ، و وی در آن به معرفی نمونه هایی از بنه های جنوب تهران و خراسان و سیستان و بردسیر کرمان پرداخته است . چهارمین تعریف از بنه ، از خسروی است که بنه را واحد کار زراعی سنتی در نظام ارباب ـ رعیّتی سابق دانسته که مشتمل است بر یک یا چند قطعه زمین زراعی (آبی و دیمی ) که در آن تعدادی زارع به کار تولید زراعی اشتغال دارند. وسعت هر بنه در روستاها متفاوت است و از یک جفت گاو تا چهار جفت تغییر می کند (ص 13).

در بنه ها، زارعان اغلب دسته جمعی کار می کنند و با در نظر گرفتن عوامل پنجگانه ، محصول را، پس از دادن سهم ارباب ، بین خود تقسیم می کنند. از این لحاظ ، در بنه ها همکاری نزدیکی بین زارعان وجود دارد و نوعی اشتراک مساعی متقابل در امر تولید بین آنان دیده می شود (همانجا).

در شروع اصلاحات ارضی ، به جهات مختلف و از آن جمله عدم شناخت کافی ، به نظام بنه ها ـ به عنوان نمونة تجربه شده ای برای آیندة کشاورزی ایران ـ توجهی نشد. اما پس از گذشت حدود یک دهه از این اصلاحات و بروز عوارض مختلف و از جمله کوچک شدن قطعات زمینهای کشاورزی ، وزارت تعاون و امور روستاها به فکر مطالعة بنه ها و بررسی امکان تشکیل گروههای زراعت جمعی (مُشاعها) افتاد (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به شریف پور و دیگران ).

آخرین مطلبی که دربارة بنه ها پیش از انقلاب اسلامی (1357 ش ) نشر یافته ، مقالة ارزنده ای از سیروس سلمان زاده است . در این نوشته ، از «بن کو» (بنة فرسایش یافته )، سازمان کار سنتی کشاورزان دزفول ، و همچنین تشکیل گروههای زراعت جمعی کشاورزان مهاجر اصفهانی (بنه های خودانگیخته و مهاجر کار جدید) و کارآمدی آنها سخن به میان آمده است (ص 4ـ 5).

در سالهای اخیر، مرکز تحقیقات روستایی وزارت کشاورزی و عمران روستایی ، مطالعاتی دربارة مشاعها (بنه های برانگیخته ) که حاصل لوایح قانونی اصلاحات ارضی و هیئتهای هفت نفرة واگذاری زمین است ، شروع کرده که برخی از گزارشهای آن همچون بررسی مشاعهای جیرفت و گرگان و گنبد منتشر شده است (بافکر و دیگران ، 1361، 1363). اما معرفی گونه های جدید بنه و پیگیری کار بنه ها در مناطق مختلف ایران ، نشان خواهد داد که تحلیل و گونه شناسی بنه ها به تجدید نظر فراوان نیازمند است .

فهم دلایل پیدایش «بنه ها» و تغییرات و دگرگونیهای آن در تاریخ کشاورزیِ کهنسال ایران از لحاظ نظری و کاربردی دارای اهمیت بسیار است .

پطروشفسکی ، براساس اطلاعات و مدارک تاریخی ، کوشیده است تا دلایل پیدایش گروههای تعاونی کشاورزی (جفت و فَدان ) را توضیح دهد. او دلایل پیدایش این گروهها را ناتوانی خانوادة روستایی در خرید نیروی شخم و کارهای ضروری آبیاری می داند (ج 2، ص 546 ـ547). مسئلة آبیاری که پطروشفسکی بدان اشاره کرده است ، به شکلهای گوناگون محور بسیاری از نظریات دربارة پیدایش بنه است . دو تن از پژوهشگران مسائل تعاونی و روستایی ایران (مهدی هاشمی و کاظم ودیعی )، بنه را حاصل تکامل «بنة آب » و دلیل پیدایش «بنة آب » را اقتصادی کردن بهره برداری از منابع کمیاب آب دانسته اند. ساعدلو کمبود آب ، میزان بارندگی ، مالکیت و مدیریت و... را از جمله دلایل پیدایش بنه می داند (1357 ش ، ص 89؛
همو، 1347 ش ، ص 85 ـ 86). صفی نژاد، از بنیادگذاران «بنه شناسی » در ایران ، دربارة علت پیدایش بنه ها می نویسد: «بنه ، صحرا، حراثه که در طول تاریخ کهن زراعی ایران در نیمة شرقی کشور به وجود آمده ، نتیجة کمبود باران ... و تلاش مداوم روستاییان در مبارزه با طبیعت است که به خاطر نیازهای زراعی خود، نظامهای تولید جمعی زراعی سنتی را در سراسر منطقه با اشکالی تقریباً همانند به وجود آورده اند» (1353 ش ، ص بیست و یک )، و می افزاید: «واحدهای تولید زراعی جمعی که نوعی تعاونیهای سنتی کهن می باشند، منحصراً در منطقة کم باران نیمة شمالی منطقة شرقی به وجود آمده اند... اگر مرز این واحدهای تولیدی زراعی را با خط همباران 300 میلیمتر مقایسه کنیم ، مشاهده می شود که تقریباً و نه تحقیقاً بر هم منطبق اند» (1363 ش ، ص 296). همو در اسناد بنه ها مالکیت یک مالک واحد بر یک ده ششدانگی را یکی دیگر از دلایل اساسی پیدایش بنه قلمداد کرده است (ص هشت ـ نه ). اما آخرین استدلال را، نه برای پیدایش بلکه برای گسترش بنه ها، وجود مالکان غایب از ده دانسته اند (ازکیاء، ص 99). واقعیات موجود نشان می دهد که با حذف یا تغییر هر یک از عواملی که به عنوان دلیل پیدایش بنه ها ذکر شده است ، بنه ها باز تداوم یافته و یا برعکس در مواردی با وجود ابقاء عوامل یادشده ، بنه ها از میان رفته اند. مثلاً در مورد «دشواری آبیاری » که در نظریة پطروشفسکی انعکاس یافته و برخی محققان ایرانی آن را تکرار کرده اند، باید گفت که اصولاً بسیاری از بنه های ایران دیمکار بوده و یا در آبیاری با دشواری چندانی روبرو نبوده اند، و روستاهای زیادی با مشکلات فراوان آبیاری و آبرسانی ، مانند فاویانِ گلپایگان و فرزیانِ الیگودرز و نیمور و باقرآبادِ محلات ، حداقل پیش از اصلاحات ارضی ، فاقد بنه بوده اند. و یا اگر کمیِ میزان بارندگی را دلیل پیدایش بنه بدانیم ، می بینیم که انواع بنه ها، چه در مناطق پرباران شمال غرب چه در مناطقی با کمتر از 300 میلیمتر باران سالانه ، وجود داشته اند (ساعدلو، 1347 ش ، ص 84 ـ 85، 93؛
پاپلی یزدی و حسن پوررضوی ، ص 379ـ 380؛
فرهادی ، ص 41، 59؛
ظاهری ). ضمناً شکلهای ساده شده و تحلیل رفته و اشکال میانین و حد وسط «بنه » که هنوز نیز بقایای آن در بسیاری از مناطق ایران قابل مشاهده است ، نشان می دهد که قلمرو بنه ها با گذشت زمان کوچکتر شده است ، در حالی که میزان بارندگی در این مدت اگر کمتر نشده باشد، بیشتر نشده است .

آنچه در رد دلایل بنه شناسان دربارة چگونگی پیدایش بنه تا به حال گفته شد، دربارة نظریة پیدایش بنه به سبب وجود نظام بزرگ مالکی و شش دانگی (تک مالکی ) بودن برخی روستاها نیز صادق است . تنها می توان گفت که مالکیت و مدیریت ناشی از آن در برخی مناطق می توانسته سبب تقویت و تداوم بنه ها یا تضعیف و فرسایش آنها گردد.

آنان که اصلاحات ارضی را تنها سبب نابودی بنه ها و در نتیجه پیدایش بنه ها را براثر وجود نظام بزرگ مالکی می دانند، از این واقعیتها غافل بوده اند که : 1) وجود بنه های میانین و آثار بنه های و متلاشی شده ، پیش از اصلاحات ارضی نشان می دهد که از دهه ها و حتی سده های پیش ، و به دلایل گوناگون ، بتدریج از وسعت قلمرو بنه ها کاسته شده است ، و اصلاحات ارضی فقط ضربة آخر و نقطة عطفی در این فروپاشی بوده است ؛
2) برخی از عواملی که در فروپاشی بنه ها مؤثر بوده ، همانهایی است که شرایط و زمینة سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اصلاحات ارضی را، چه در جوامع جهانی چه در ایران ، فراهم ساخته است .

وجود بنه های خرده مالکی ، چه قبل از اصلاحات ارضی چه بعد از آن ، و رشد بنه های «مهاجرکار» و «صیفی کار» در جنوب خط خرما نشان می دهد که دلایل فرسایش و تداوم و گسترش بنه ها، به تبیین دقیقتر و تعلیل همه جانبه تری نیازمند است . جز عامل قوی اما خاموش «سنت » و قدرت فرهنگی آن ، «ضرورت اقتصادی » نیز در برقرار ماندن بنه ها مؤثر است که ممکن است در جاهای مختلف ، به صورتهای گوناگون ظاهر شود؛
مثلاً در بنة برنجکار (قراع ، گاوشته / گوشته ) به شکل نیاز به کار و نیروی انسانی فراوان و فشرده ؛
در بنه های دیم کار («همازی ») در شمال ایران ، به صورت نیاز به نیروی فراوان گروه برای وجین کردن علفهای هرز؛
در نواحی دیگر، به صورت کمبود آب یا دشواری آبرسانی به کشتزار؛
و بالاخره کمبود نیروی شخم . گذشته از اینها، عوامل دیگر اقتصادی ، و عامل مدیریت نیز، که ممکن است از راه مالکیت (اعم از مالکیت فردی و جمعی ) یا از طریق سنت و یا هر دو اعمال گردد، همچنین پاره ای عوامل مجهول اجتماعی در تداوم بنه ها مؤثرند.

تعداد بنه ها از دهی به دهی دیگر فرق می کند. این امر بستگی به مقدار زمین زراعی ، مقدار آب ، حد دوستی و خویشاوندی صاحبان نسق با یکدیگر دارد. در واقع ، بنه نوعی یاریگری است که تنها ناشی از عوامل مادی و اقتصادی زندگی نیست ، بلکه انگیزه های عاطفی و انسانی هم در آن دخیل اند. اگر سال خشک و کم آب باشد، از وسعت زمینهای زراعی کاسته می شود، و این محدودیت بر همة بهره برداران ده اثر می گذارد و به این ترتیب ممکن است که چند بنه در هم ادغام و همبسته تر شوند و، بالعکس ، اگر سال نیکو و پر آب باشد و زمینهای تازه ای بتواند زیر کشت برود، بنه های تازه ای هم ، بنابر ضوابطی که گذشت ، به وجود می آیند و تمامی بهره برداران ده بنابر سهم اولیة خود از زمین بهره مند می شوند. این رسم ، رسم دیرینه و کهنی است که از دوردست تاریخ ریشه می گیرد (ساعدلو، 1357 ش ، ص 88 ـ 89).

گونه شناسی بنه ها. نخستین طبقه بندی از بنه ها را حدود هشتاد سال پیش تیت ، در مورد «پاگاو»های سیستان ، عنوان نمود و آنها را به دو نوع «تحویل » و «غمی » (یا قمی رجوع کنید به فرهادی ) تقسیم کرد: در نوع نخست ، اعضا بر روی زمینهایی که کدخدا (مستأجر یا سردار) در هنگام توزیع اراضی ، برای خود نگه می داشت ، کار می کردند. در این نوع همکاری ، بذر را کدخدا می داد و پاگاوِ تحویل ، برعکس پاگاو غمی ، از کار در نهرها و امور عام المنفعه معاف بود، اما به هر حال ، می بایستی در باغها و مزارع کدخداها (سردارها) کار کند (ص 274؛
ضیاء توانا، ص 329). صفی نژاد، نیز بنه ها را براساس در اختیار داشتن همه یا برخی از عوامل تولید، به بنه های «ارباب و رعیتی » و «بنة گاوبندی » تقسیم می کند (1353 ش ، ص 91).

گونه شناسی بنه ها و تنوع بسیار آنها ما را در تبیین دقیقتر دلایل پیدایش و مهمتر از آن دلایل «تداوم » بنه راهنمایی می کند، زیرا که برخی از طبقه بندیها بر پایة بود یا نبود عواملی است که بنه شناسان ، آنها را دلیل پیدایش بنه فرض کرده اند. حذف هر عامل از عواملی که تنها عامل مؤثر در پیدایش بنه ها شناخته شده ، ما را به شناخت عوامل عام تری می کشاند؛
مثلاً، حذف عامل تک مالکی بودن آب و زمینِ بنه ها و یا حذف مسئلة دشواری آبیاری و تغییر عوامل جغرافیایی ، همچون میزان بارندگی ، ارتفاع و همواری و ناهمواری زمین ، گرمسیر یا سردسیر بودن مناطق بنه ها و غیره ...، شرایط را برای فهم علمی تر دلایل پیدایش و بویژه تداوم بنه ها آماده می سازد.

---

منابع :
(1) جلال آل احمد، تات نشینهای بلوک زهرا ، تهران 1353 ش ؛
(2) مصطفی ازکیاء، جامعه شناسی توسعه و توسعه نیافتگی روستایی ایران ، تهران 1365 ش ؛
(3) هوشنگ بافکر و دیگران ، بررسی مسائل مربوط به واگذاری زمین و تشکیل واحدهای تولیدی مشاع در گرگان و گنبد ، تهران : وزارت کشاورزی و عمران روستائی ، 1363 ش ؛
(4) همو، بررسی مسائل مربوط به واگذاری زمین و تشکیل واحدهای تولیدی مشاع در منطقة جیرفت ، تهران : وزارت کشاورزی و عمران روستائی ، 1361 ش ؛
(5) تقی بهرامی ، ارزیابی کشاورزی ، تهران 1325 ش ؛
(6) محمدحسین پاپلی یزدی و جلیل حسن پور رضوی ، «یازو، نمونه ای از نظام سنتی بهره برداری جمعی در شمال خراسان ، در مجموعه مقالات سمینار جغرافیائی ( ش 3 )، چاپ محمدحسین پاپلی یزدی ، مشهد 1365 ش ؛
(7) ایلیا پاولویچ پطروشفسکی ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357 ش ؛
(8) جورج پسمن تیت ، سیستان : تاریخ حدود و ثغور جغرافیائی ، آثار باستانی و ذکر ساکنین آن ، چاپ غلامعلی رئیس الذاکرین ، مشهد 1362 ش ؛
(9) خسرو خسروی ، جامعة دهقانی در ایران ، تهران 1357 ش ؛
(10) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛


(11) هوشنگ ساعدلو، اقتصاد کشاورزی ، تهران : دانشگاه تهران ، دانشکدة اقتصاد، 1347 ش (جزوة پلی کپی )؛
(12) همو، مسائل کشاورزی ایران ، تهران 1357 ش ؛
(13) سیروس سلمان زاده ، «نوآوری در نظام کشاورزی سنتی شمال خوزستان »، مجلة علمی کشاورزی دانشکدة کشاورزی دانشگاه جندی شاپور ، ش 4 (آبان 1356)؛
(14) داراب شریف پور، مرتضی مجتهدزاده ، و محمود علیمراد، بررسی امکان تشکیل گروههای زراعت جمعی ، تهران : دفتر تحقیقات تعاونی ، 1355 ش (جزوة پلی کپی )؛
(15) جواد صفی نژاد، اسناد بنه ها: اسناد بنه های شهر ری ، تهران 1356 ش ؛
(16) همو، بنه : نظام های تولید زراعی جمعی قبل و بعد از اصطلاحات ارضی ، تهران 1353 ش ؛
(17) همو، مبانی جغرافیای انسانی با اشاراتی به جغرافیای انسانی ایران ، تهران 1363 ش ؛
(18) حسن ضیاء توانا، «نقش عوامل تولید در شکل یابی روشهای تولید گروهی و ساختار قدرت »، در مجموعه مقالات سمینار جغرافیائی (ش 3)، چاپ محمدحسین پاپلی یزدی ، مشهد 1365 ش ؛
(19) ناصرالدین ظاهری ، گاوشته در مناطق دشت سر آمل و بویژه در روستای رَشکُلا ، پژوهش دانشجوئی ، دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی ، 1367 ش (دستنوشته )؛
(20) مرتضی فرهادی ، زمینه ها و شیوه های یاریگری در جوامع شهری و روستائی ، تهران : دانشگاه علامه طباطبائی ، دانشکدة علوم اجتماعی ، 1365 ش (جزوة پلی کپی )؛
(21) آن کاترین سواین فورد لمتون ، مالک و زارع در ایران ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1362 ش ؛
مهدی

(22) هاشمی و کاظم ودیعی ، نهضتهای تعاونی در ایران ، تهران 1355 ش .

/ مرتضی فرهادی /