بنوموسی ، سه برادر به نامهای محمد، احمد و حسن فرزندان موسی بن شاکر، از برجسته ترین دانشمندان و مهندسان ایرانی قرن سوم هجری . با آنکه فهرست نویسان و مورخان بسیاری در آثار خود از این برادران نام برده اند اما دانسته های ما بویژه دربارة زندگی آنان زیاد نیست . این برادران را با لقب بنومنجم و پدر آنها موسی بن شاکر را موسی منجم نیز نامیده اند (قفطی ، ص 590؛ ابن ندیم ، ص 444؛ طبری ، ج 14، ص 6066). بنومنجم لقبی است که بعدها به فرزندان یحیی بن ابی منصور نیز داده شد (رجوع کنید به بنومنجم * ). موطن پدر آنان خوارزم گفته شده و او را موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده اند (ابوریحان بیرونی ، ص 298، پانویس 1). زندگی موسی بن شاکر را هاله ای از افسانه فرا گرفته است . برابر این افسانه که قفطی (ص 590 ـ591) آن را ذکر کرده است ، موسی نخست راهزن بود ولی از این کار توبه کرد. ابن عبری (ص 152) نیز به این حکایت اشاره ای کرده است . اما نوشتة قفطی دربارة موسی بن شاکر و احترام مأمون به وی تناقض آمیز به نظر می رسد (قربانی ، ص 148).

از زمان تولد سه فرزند موسی ، محمد و احمد و حسن ، اطلاعی در دست نیست ، اما از آنجا که اسامی آنان همه جا به همین ترتیب ذکر شده است ، می توان گفت که توالی سنی آنان نیز به همین ترتیب بوده است . قفطی (ص 590 ـ592) نیز محمد را بزرگترین و حسن را کوچکترین برادر دانسته است . کنیة محمد را ابوجعفر دانسته اند (همان ، ص 591؛ ایرانیکا ، ذیل مادّه ). اما یافعی (ج 2، ص 126) ابوعبدالله را کنیة محمد می داند. ابن یونس (ص 104) کنیة احمد را ابوالقاسم نوشته است .

موسی بن شاکر منجم مأمون بود (قفطی ، ص 590) و ابن عبری (ص 137) نقل قولی را از یحیی بن ابی منصور دربارة طالع استخراج شدة پیامبری دروغین از قول موسی بن شاکر نقل کرده است . راهیابی بنوموسی به دربار مأمون نیز از طریق مناسبات نزدیکی که موسی با خلیفه داشت صورت گرفت . با مرگ موسی بن شاکر در زمان خلافت مأمون ، بنوموسی که خردسال بودند تحت سرپرستی مأمون به فراگیری علوم در بیت الحکمه * پرداختند ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، ذیل مادّه ). مأمون نخست اسحاق بن ابراهیم مصعبی (قفطی ، همانجا) و سپس یحیی بن ابی منصور (همانجا؛ اولیری ، ص 257) را به سرپرستی ایشان گمارد. احمد یوسف الحسن (بنوموسی ، مقدمه ، ص یط ) با توجه به بعضی قرائن چنین نتیجه گرفته است که بنوموسی در اوایل خلافت مأمون بین هفت تا ده سال و در پایان خلافت او بین 27 تا 30 سال داشته اند.

به نوشتة قفطی (ص 591) این برادران در نوجوانی و حین علم آموزی در زمان مأمون وضع مادی مناسبی نداشتند، اما پس از آن و بویژه در زمان خلفای پس از مأمون صاحب ثروت و نفوذ فراوان شدند. به نوشتة قفطی (ص 592) درآمد سالانة محمد در بغداد و فارس و دمشق و دیگر جاها به حدود چهارصد هزار دینار و درآمد احمد به حدود هفتاد هزار دینار می رسید.

این سه برادر در فعالیتهای علمی با یکدیگر همکاری داشتند (بنوموسی ، مقدمة احمد یوسف الحسن ، ص کب ). در این میان محمد علاوه بر کارهای علمی به سیاست نیز گرایش داشت . به گفتة قفطی (همانجا) او عاقبت از سران و سرداران شد. طبری (ج 14، ص 6120، 6159، 6224ـ 6225) نیز از فعالیتهای سیاسی محمد و مشارکت وی در امور سیاسی و اغتشاشات زمان منتصر، معتصم و مستعین خبر می دهد. همچنین گفته اند که بنوموسی موجب بی مهری متوکّل عباسی نسبت به یعقوب بن اسحاق کندی * ، فیلسوف معاصرشان ، شدند ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «موسی ، بنو»)، اما تمامی شهرت این برادران به سبب فعالیتهای علمی آنان است (رجوع کنید به قفطی ، ص 431ـ432، 590). تلاش بنوموسی در فراگیری علوم ، آنان را به فعالترین اعضای بیت الحکمه تبدیل کرد ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، همانجا). بنوموسی در تلاش برای دستیابی به علوم ، اشخاصی را با هزینة خود به سرزمین روم می فرستادند و مترجمان را از گوشه و کنار با دادن عطایا و بخششهای گزاف به مرکز خلافت جلب می کردند (ابن ندیم ، ص 488ـ489). قفطی (ص 238) از همکاری حنین بن اسحاق با بنوموسی سخن می گوید که وظیفة ترجمة کتاب را از یونانی به عربی برعهده داشته است . این نوشته باید به بعد از سفر محمد به روم شرقی مربوط باشد که حنین را با خود به بغداد آورد. به نوشتة ابن ابی اصیبعه (ص 260) بنوموسی معیشت بعضی از مترجمان را برعهده داشتند و هر ماه حدود پانصد دینار برای ترجمه و هزینة زندگی مترجمانی چون حنین بن اسحاق ، حُبَیش بن حسن * و ثابت بن قُره * خرج می کردند. محمد خود به آسیای صغیر سفر می کرد تا نسخه های کتب را خریداری کند (بنوموسی ، مقدمة احمد یوسف الحسن ، ص کج ) و در یکی از همین سفرها بود که در بازگشت از روم شرقی ثابت بن قره را که در آن زمان در حرّان به شغل صرافی اشتغال داشت ( ایرانیکا ، همانجا) با خود به بغداد آورد. ثابت در خانة محمد اقامت گزید و در آنجا به دانش اندوزی پرداخت (ابن ابی اصیبعه ، ص 295؛ ابن ندیم ، ص 490). در حقیقت بنوموسی به طور مستقل ، و نه به امر خلفا، به جمع آوری کتب علمی و فلسفی و ترجمة آنها مشغول بودند (جعفری ، ص 96). محمد بهرة فراوانی از هندسه و نجوم داشت و به اصول اقلیدس و مجسطی بطلمیوس آگاه بود و کتابهای نجوم و هندسه و حساب و منطق را جمع آوری می کرد (قفطی ، ص 591). برادر دیگر، احمد، از نظر علمی نسبت به محمد در رتبة پایین تری قرار داشت مگر در صناعت حیل که در این زمینه از ایرن (هرون ) اسکندرانی (متوفی 62م ) و دیگر قدمای این صنعت برتر شمرده می شد (همان ، ص 592). حسن بن موسی در هندسه بی نظیر بود و با آنکه بیش از شش مقاله از اصول را نخوانده بود، به استخراج مسائلی می پرداخت که هیچ یک از پیشینیان آنها را استخراج نکرده بودند (همان ، ص 591).

با توجه به دانش و مهارت بنوموسی در علوم مختلف ، بسیاری از امور ساخت و مهندسی به ایشان ارجاع می شد که از آن میان به نظارت آنها بر حفر بعضی از نهرهای بزرگ چون نهر جعفریه (ابن ابی اصیبعه ، ص 286) و نهر عمودابن منجّم در نزدیکی بصره (طبری ، ج 14، ص 6311) می توان اشاره کرد. ابن خرداذبه (ص 106) و مسعودی (ص 134) نیز می نویسند که واثق ، خلیفة عباسی ، محمدبن موسی را برای تحقیق دربارة اصحاب کهف به سرزمین روم اعزام کرد. ابوریحان بیرونی (1352 ش ، ص 394) معتصم را عامل اعزام محمد به این مأموریت می داند. مقدسی (ص 277) نیز روایت می کند که واثق محمد را برای تحقیق دربارة سد ذی القرنین یا سد یأجوج و مأجوج به خزران فرستاد.

تنها تاریخی که از فوت بنوموسی در دست است تاریخ فوت محمد در 259 است (ابن ندیم ، ص 489؛ ابن خلّکان ، ج 5، ص 163؛ ابوالفداء، ج 2، ص 49).

کتاب الحیل از مهمترین آثار بنوموسی است که خوشبختانه باقی مانده است . علم الحیل را برابر دسته بندیهای امروزیِ علم می توان جزو مهندسی مکانیک به شمار آورد که از ابزارها و دستگاههای مکانیکی و هیدرولیکی بحث می کند و کتاب الحیل بنوموسی اولین اثر مدون شناخته شده ای است که در این زمینه در جهان اسلام باقی مانده است . در این کتاب یک صد دستگاه شرح داده شده اند که عمدتاً به صورت خودکار و با استفاده از خواص مکانیکی سیالات عمل می کنند. مورخان و فهرست نویسان اسلامی نیز از این کتاب سخن رانده و آن را ستایش کرده اند؛ از جمله ، قفطی (ص 590)، ابن خلّکان (ج 5، ص 162)، ابوالفداء (همانجا)، یافعی (ص 126)، ابن خلدون (ج 2، ص 1018) و حاجی خلیفه (ج 1، ستون 148). به درستی روشن نیست که کتاب الحیل را کدام یک از سه برادر نگاشته است (بنوموسی ، مقدمة احمد یوسف الحسن ، ص لا ـ لد) اما با توجه به نقل قول قفطی (ص 592) که احمد را در علم حیل برجسته می داند، او را نویسندة این کتاب دانسته اند ( ایرانیکا ،

همانجا). در زمان معاصر، نخستین آشنایی با این کتاب به کوشش ویدمان و هاوزر حاصل شده است که در 1336/ 1918 به معرفی بنوموسی و کارهای علمی آنان پرداختند. در 1340/1922 هاوزر در کتاب جداگانه ای به شرح و بررسی کتاب الحیل پرداخت . هیل نیز در 1358 ش /1979 این کتاب را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرد. او علاوه بر ترجمة کتاب الحیل به شرح و توضیح نقشه ها و دستگاهها پرداخته و در مقدمة کتاب مبانی اسامی به کار رفته در دستگاههای بنوموسی را همراه با شکلهای توضیحی و معادلات ایستابی تشریح کرده است . در 1360 ش /1981 نیز احمد یوسف الحسن و همکاران کتاب الحیل را با استفاده از سه نسخة خطیِ کامل محفوظ در ترکیه ، واتیکان و آلمان و نیز دو نسخة ناقص کتابخانه های لیدن و نیویورک تصحیح و با شرح و توضیح مفصلی انتشار دادند. بیر نیز در 1369 ش /1990 به انتشار کتابی به زبان انگلیسی دربارة کتاب الحیل اقدام کرد که در آن چگونگی مدار و مدل کنترل خودکار دستگاههای کتاب الحیل را شرح داده است . در 1372ش ، غزنی ترجمة فارسی کتاب الحیل را انتشار داد. از کتاب الحیل نسخة ناقصی به شمارة 4072 در کتابخانة مجلس شورای اسلامی ایران وجود دارد که شکلهای پنجم تا سی و چهارم کتاب الحیل و 24 تصویر از وسایل مکانیکی این کتاب را شامل می شود. ابوحاتم مظفر اسفرازی (متوفی ح 510) از کتاب الحیل خلاصه ای تهیه کرده است که بروکلمان ( > ذیل < ، ج 1، ص 383) نسخه ای از این خلاصه را که در منچستر نگهداری می شود، معرفی کرده است .

---

منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، بیروت 1958؛
(2) ابن خرداذبه ، المسالک و الممالک ، لیدن 1889، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(3) ابن خلدون ، مقدمة ابن خلدون ، ترجمة محمد پروین گنابادی ، تهران 1362 ش ؛
(4) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1968ـ1977؛
(5) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، بیروت 1958؛
(6) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، تهران 1366 ش ؛
(7) ابن یونس ، الزیج الکبیر الحاکمی ، نسخة خطی کتابخانة لیدن ، ش 143. or ؛
(8) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(9) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، ترجمة آثارالباقیه ، به قلم اکبر داناسرشت ، تهران 1352 ش ؛
(10) همو، کتاب التفهیم لاِ وائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همایی ، تهران 1362 ش ؛
(11) دلیسی اونز اولیری ، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1342 ش ؛
(12) بنوموسی ، کتاب الحیل ، چاپ احمد یوسف الحسن ، حلب 1981؛
(13) یعقوب جعفری ، مسلمانان در بستر تاریخ ، تهران 1371 ش ؛
(14) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، ج 1،

(15) ترجمة احمد آرام ... ( و دیگران ) ، تهران 1365 ش ، ذیل «بنوموسی » (از ج . دباغ )؛
(16) محمدبن جریر طبری ، تاریخ طبری ، یا، تاریخ الرسل و الملوک ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تهران 1362ـ1364 ش ؛
(17) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش ؛
(18) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء قفطی ، چاپ بهین دارایی ، تهران 1347 ش ؛
(19) علی بن حسین مسعودی ، کتاب التنبیه و الاشراف ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(20) محمدبن احمد مقدسی ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، بیروت 1987؛
(21) عبدالله بن اسعد یافعی ، مرآة الجنان و عبرة الیقضان ، بیروت 1417/1997؛


(22) Banu ¦ Mu ¦ sa ¦ , The book of ingenious devices , an annotated translation of the Banu ¦ Mu ¦ sa ¦ 's Kita ¦ b al-H ¤ iyal by D. R. Hill, Dordrecht 1979;
(23) Atilla Bir, The book "Kitab al- Hiyal" of Banu Musa bin Shakir , Istanbul 1990;
(24) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(25) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Banu ¦ Mu ¦ sa ¦ " (by D. Pingree);
(26) EI 2 , s.v. "Mu ¦ sa ¦ , Banu ¦ ", (by D. R. Hill);
(27) F. Hauser, غber das Kitab al-Hiyal, das Werk دber die sinnreichen Anordnungen, der Banu ¦ Mu ¦ sa ¦ , Erlangen 1922;
(28) E. Wiedemann and F. Hauser, "غber Trinkgefasse und Tafelaufsجtze nach al-G § azari und den Banu ¦ Mu ¦ sa ¦ ", Der Islam , 8 (1918), 268-291.

/ محمدجواد ناطق /

پژوهشها و آثار بنوموسی در ریاضیات و نجوم . دستاوردهای علمی بنوموسی گذشته از مکانیک در دو زمینة ستاره شناسی و ریاضی قابل توجه است ، اگرچه آنها در موسیقی ، فلسفه ، منطق و آثار عُلوی نیز به بررسی پرداخته و حتی در بعضی از این علوم آثاری نیز نوشته اند (رجوع کنید به ادامه مقاله ).

ابوریحان بیرونی در تحدید نهایات الاماکن از پژوهشهای ستاره شناسی این برادران نام برده و به رصدهای آنان در بغداد (ص 40) در سال 232 یزدگردی برای یافتن عرض جغرافیایی آن شهر، رصد کسوفی در سامرا و نیشابور (ص 227) برای پیدا کردن اختلاف طول جغرافیایی و فاصلة این دو شهر و همچنین رصدهای آنان در سامرا و بغداد (ص 70) در 226 و 237 یزدگردی برای به دست آوردن مقدار میل کلی اشاره کرده است . به علاوه ، وی در قانون مسعودی (ج 2، ص 640) مشخصات دو دسته رصدهای این برادران در سامرا و نیشابور را ذکر کرده و در آثار الباقیه (ص 198) در محاسبة اولین اجتماع نیرین در سالهای اسکندری ، آرای بنوموسی را به دلیل مهارت آنان در عمل رصد از تمامی نتایج رصد گذشتگان بهتر و دقیقتر دانسته است . ابن یونس (ص 104) نیز به رصدهای بنوموسی اشاره کرده است . او به دو دسته رصدهای بنوموسی یکی توسط محمد و حسن و دیگری توسط احمد اشاره می کند که در 220 یزدگردی صورت گرفته است . گذشته از رصدهایی که بنوموسی در شهرهای مختلف ، مطابق نوشتة ابوریحان بیرونی ، انجام داده اند روشن است که آنها از خانة شخصی خود بر روی پلی در بغداد (ابوریحان بیرونی ، 1352 ش ب ، همانجا) به رصد می پرداخته اند. پینگری از سه دسته از رصدهای بنوموسی در 209، 216 و 219 یزدگردی یاد می کند ( ایرانیکا ، ذیل مادّه ). نالینو (ص 160) مقدار میل کلی خورشید را به محاسبة این برادران ، َ35 ْ23 آورده است . ابوریحان بیرونی (1352 ، ش ب ، همانجا) نیز در اشاره به رصدهای بنوموسی در 2یزدگردی در بغداد به همین مقدار اشاره می کند. این در حالی است که به نوشتة وی (همانجا) این برادران در رصد 228 یزدگردی ، مقدار میل کلی خورشید را ً30 َ30 ْ34 به دست آورده بودند. بنوموسی آهنگ تقدیم اعتدالین (رجوع کنید به تقدیم اعتدالین * ) را ْ66 در هر سال به دست آورده بودند (ابن یونس ، همانجا). ابن یونس از کارهای بنوموسی چند مشخصة نجومی حرکت خورشید را نیز برشمرده است .

یکی از مهمترین پژوهشهایی که به بنوموسی نسبت می دهند تعیین اندازة محیط زمین است . ابن خلّکان (ج 4، ص 248ـ249) ضمن بیان این نکته که بنوموسی به امر مأمون ، مأمور این کار شدند، به شرح این اندازه گیری پرداخته است ، اما نالینو (ص 357) این نوشتة ابن خلّکان را مورد تردید قرار داده است .

همچنین علی بن سهل طبری (ص 548) از ابزاری که محمد و احمد در سامرا به کار بردند و با آن به استخراج طول سال می پرداختند خبر می دهد و آن را به کره ای بزرگ تشبیه می کند که به رامح ( کذا، برابخ ؟ رجوع کنید به بَربَخ * ) متصل می شده است . بنوموسی بر این عقیده بودند که یونانیان قسمت اعظم دانش نظری خود را از هندیان وام گرفته اند (سزگین ، ج 7، ص 129).

در زمینة پژوهشهای ریاضی نیز بنوموسی آثار قابل توجهی دارند؛
مانند تثلیث زاویه که در کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریّة (رجوع کنید به ادامه مقاله ) ذکر شده و راه حلی با الهام از راه حل ارشمیدس در کتاب مأخوذات برای آن ارائه شده است (بنوموسی ، ص 24؛
سزگین ، ج 5، ص 247). روش بنوموسی در تثلیت زاویه با ترجمة کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریّة (رجوع کنید به ادامة مقاله ) به دنیای غرب معرفی شد و بر کار هندسه دانان قرون وسطی اثر گذاشت . از جمله ، شکی نیست که برهانهای یوردانوس نموری (قرن هفتم / سیزدهم ) دربارة تثلیث زاویه از بنوموسی اخذ شده است ، هر چند گرانت این برهانها را ناکافی و نامتقن دانسته است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 7، ص 175). لئوناردو فیبوناتچی (متوفی ح 638/1240) نیز در مسائل هندسی خود از این اثر ترجمه شدة بنوموسی بهرة بسیار برده است (همان ، ج 4، ص 612؛
سزگین ، ج 5، ص 248). سایر پژوهشهای ریاضی بنوموسی در اندازه گیری حجمها و مساحتهاست . آنان مساحت دایره را با روشی متفاوت نسبت به روش ارشمیدس اما ملهم از اندیشه های او حساب می کردند ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، ذیل مادّه ). نسبت قطر به محیط ، یکی دیگر از مسائلی است که بنوموسی در معرفة مساحة الاشکال بدان پرداخته اند و در این مسئله نیز پیرو ارشمیدس اند (سزگین ،همانجا). سوتر (ص 20) نیز اگرچه آنان را ادامه دهندة راه ارشمیدس می داند، کارهای آنان را تقلید محض از آرا و محاسبات ارشمیدس نمی داند. بنوموسی مانند ارشمیدس ، ولی با روشی متفاوت ، ثابت کردند که مساحت سطح کره چهار برابر مساحت دایرة عظیمة آن است که دباغ چگونگی این اثبات را آورده است ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، همانجا). در آخرین بخش از شکل هجدهم کتاب معرفة مساحة الاشکال روش استخراج کعب تقریبی اعداد بیان شده که قربانی (ص 52) و سزگین (ج 5، ص 251) به شرح آن پرداخته اند. به نوشتة سِجزی ، بنوموسی شیوة رسم بیضی با نخ را می شناختند. آنان نخی را که طول آن دو برابر فاصلة دو کانون بیضی بود در دو کانون ثابت نگه می داشتند و با مدادی که در داخل حلقة نخ قرار می گرفت بیضی را رسم می کردند (همانجا؛
طوقان ، ص 190). بنوموسی چه از راه تشویق ترجمة آثار مختلف یونانی به عربی ، که بعدها این آثار به لاتین ترجمه شد و باعث انتقال این دانسته ها به غرب گردید، وچه با ابداعهای خود در این رشته ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، همانجا) سهم زیادی در اعتلای دانش هندسه داشته اند.

آثار . بجز کتاب الحیل این آثار را از بنوموسی می شناسیم :

الف ) آثار نایافته . از جمله آثار به دست نیامدة بنوموسی زیجهایی است که ابن یونس (ص 104) از آنها یاد کرده است . به نوشتة وی (همانجا) بنوموسی دو زیج تهیه کرده بودند، یکی را سه برادر با همکاری یکدیگر نوشته بودند و دومی را احمدبن موسی بن شاکر به تنهایی تألیف کرده بود (کندی ، ص 53 ـ54). ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی (جاهای متعدد) از کتاب سنة الشمس بنوموسی نام برده و طول مدت بهار و خزان در سال 201 یزدگردی را از آن کتاب نقل قول کرده است . این کتاب را به ثابت بن قره نیز نسبت می دهند (همان ، ص 653؛
سزگین ، ج 6، ص 147). ابوریحان بیرونی همچنین در کتاب استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب از کتاب فی عَمَل الاسطرلاب بنوموسی نام برده است (سزگین ، همانجا).

کتاب حرکة الفلک الاولی به محمدبن موسی نسبت داده شده است (ابن ندیم ، ص 489). ثابت بن قره بر این کتاب تعلیقه ای به نام حرکة الافلاک نوشته است که نسخه ای از آن به شمارة 4489 در کتابخانة ظاهریة دمشق وجود دارد (دارالکتب الظاهریه ، ص 20). ثابت در آن از بنوموسی نقل قولهایی کرده است . بنا به نظر پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) یکی دیگر از رساله های بنوموسی به نام رؤیة الهلال علی الرأی ابی جعفر محمدبن موسی شاکر (رجوع کنید به ادامه مقاله )، قسمتی از کتاب گمشدة حرکة الفلک الاولی است . همچنین ، به نظر وی احتمالاً دو کتابی که ابن ندیم از آنها یاد کرده یعنی کتاب المسئله التی القاها علی سندبن علی و کتاب مسائل جرت ایضأبین سند و بین احمد ممکن است دربارة مشکلاتی باشد که بنوموسی به دلیل شکست کثیرالدین فرغانی ـ مأمور آنها در ساخت نهر جعفریه ـ با آن روبرو شدند. در این میان فقط کتاب الشکل المدور ـ المستطیل به حسن نسبت داده شده است (همانجا؛
ابن ندیم ، همانجا). کتاب القرسطون (دربارة تعادل و توازن ) یکی دیگر از کتابهای مهم بنوموسی است ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، همانجا) که از آن اثری در دست نیست .

ب )آثار موجود. 1. کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطه و الکریّه ، که آن را به اختصار مساحة الاشکال نیز می نامند (قربانی ، ص 37)، کتاب مشهور بنوموسی در هندسه است . نسخة موجود از این کتاب ، تحریر خواجه نصیر طوسی در 653 قمری است و ازینرو در بعضی فهرستهای کتابهای خطی آن را تحریر معرفة مساحة الاشکال البسیطه و الکریّه نیز نامیده اند (آستان قدس رضوی ، 1369 ش ، ص 109). ژرار کرمونایی در قرن ششم / دوازدهم این کتاب را به لاتینی ترجمه کرده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 4، ص 609، ج 7، ص 175). تحریر خواجه نصیر از کتاب معرفة مساحة الاشکال در 1359 در جلد دوم از مجموعه رسائل خواجه نصیر طوسی در حیدرآباد هند به چاپ رسید. علاوه بر نسخه های خطی متعدد این کتاب که سزگین (ج 5، ص 251) معرفی کرده است ، می توان از نسخه های خطی آن در کتابخانة مجلس شورای اسلامی (ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، ج 2، ص 117ـ 118) و کتابخانة ملی ملک (ج 6، ص 262، ج 7، ص 3) و نسخه های کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی (1369 ش ، ص 109، 514) نام برد. ابوجعفر خازن (متوفی ح 360) بر بخشی از این کتاب تعلیقه ای تحت عنوان برهان آخر عن الشکل 7 من کتاب بنی موسی ، نوشته است که این تعلیقه در انتهای بعضی نسخ مساحة الاشکال (سزگین ، ج 5، ص 252؛
کتابخانة سلطنتی برلین ، ج 5، ص 319) و یا به صورت رساله ای جداگانه (ایران . مجلس شورای اسلامی . کتابخانه ، ج 22، ص 101) وجود دارد. ابن هیثم نیز در رسالة کوتاه قول للحسن بن الحسن بن الهیثم فی شکل بنی موسی که به رسالة الشکل بنی موسی نیز شناخته شده به توضیح بعضی از نکات ذکر شده در مساحة الاشکال پرداخته است . رسالة الشکل بنی موسی ضمن مجموعه رسائل ابن هیثم به چاپ رسیده است . ابوالفتح محمدبن عبدالملک دوانی نیز بر این کتاب تعلیقه ای به نام تعلیقه علی مقاله بنی موسی فی البرهان نوشته است (سزگین ،همانجا). قربانی (ص 39ـ53) قضایای هندسی طرح شده در این کتاب را شرح و بررسی کرده است . کلاگت نسخه ای از متن ترجمة لاتینی مساحة الاشکال را به همراه ترجمة انگلیسی آن منتشر کرده است . او همچنین اثر فراوان این کتاب بر هندسة قرون وسطی را بررسی کرده است ( ایرانیکا ، همانجا). 2. رؤیة الهلال علی رأی ابی جعفر محمدبن موسی بن شاکر که همانگونه که ذکر شد پینگری آن را بخشی از کتاب حرکة الفلک الاولی دانسته است (همانجا). سزگین (ج 6، ص 147) نسخه ای از این کتاب را در مجموعة ملا فیروز در هند معرفی کرده است . 3. مقدمه کتاب المخروطات (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 383) که سزگین (ج 5، ص 252) آن را کتاب المخروطات و آصف فکرت (آستان قدس رضوی ، 1369 ش ، ص 109) آن را تحریر المخروطات نامیده اند. این کتاب اثر آپولونیوس * پِرگایی (یا ابلونیوس نجار، متوفی در قرن دوم قبل از میلاد) و در هندسه است که ثابت بن قره آن را ترجمه و محمدبن موسی این ترجمه را تصحیح کرده است . خواجه نصیرطوسی این کتاب را نیز تحریر نموده است . ترجمة این کتاب را به محمدبن موسی بن شاکر نیز نسبت داده اند (همانجا؛
همو، 1350 ش ، ج 8، ص 70). بجز نسخه هایی که بروکلمان ( > ذیل < ، همانجا) از این کتاب معرفی کرده است ، می توان به نسخه های کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی (1350 ش ، ج 8، ص 70، 72؛
همو، 1369 ش ، همانجا) و نسخة کتابخانة ملی ملک (ج 1، ص 657) اشاره کرد. ناظم طرزی اوغلو مقدمة این کتاب را در 1353 ش / 1974 بر اساس نسخة محفوظ در کتابخانة ایاصوفیه به آلمانی ترجمه و عین دستنویس را نیز چاپ کرده است . 4. کتاب الدرجات فی طبایع البروج که آن را احکام الدرج للموالید و کتاب الدرج لبنی موسی (دانشگاه پرینستون . کتابخانه ، ص 307) نیز نامیده اند، کتاب بنوموسی در احکام نجوم است که ، سزگین (ج 7، ص 130) نسخه های مختلفی از آن را معرفی کرده است . 5. الا´لة التی تزمر بنفسها کتاب بنوموسی در موسیقی که در آن علاوه بر پرداختن به نظریة موسیقی به طرح چند وسیلة خودکار در نواختن موسیقی پرداخته شده است . این کتاب را به احمد یا محمد نسبت می دهند و نسخه ای از آن در بیروت شناسایی شده است (دانش پژوه ، ص 41). کولانژت و شیخو متن عربی این کتاب را در 1326/1908 در مجلة المشرق به چاپ رسانیده اند. سپس ویدمان در 1327/1909 آن را به آلمانی و فارمر در 1350/1931 متن عربی آن را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده است .

---

منابع :
(29) آستان قدس رضوی . کتابخانه ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، تألیف احمد گلچین معانی ، مشهد 1350 ش ؛
(30) آستان قدس رضوی . کتابخانة مرکزی ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، تألیف محمد آصف فکرت ، مشهد 1369 ش ؛
(31) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، قاهره 1948؛
(32) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدد، تهران 1350 ش ؛
(33) ابن یونس ، الزیج الکبیر الحاکمی ، نسخة خطی کتابخانة لیدن ، ش 143. or ؛
(34) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، ترجمة آثارالباقیه ، به قلم اکبر داناسرشت ، تهران 1352 ش الف ؛
(35) همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛
(36) همو، کتاب تحدید نهایات الاماکن لِتصحیح مسافات المساکن ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1352 ش ب ؛
(37) ایران . مجلس شورای اسلامی . کتابخانه ، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ج 22، تألیف عبدالحسین حائری ، تهران 1374 ش ؛
ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، فهرست

(38) کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 2، تألیف یوسف اعتصامی ، تهران 1311 ش ؛
(39) بنوموسی ، کتاب معرفة مساحة الاشکال ، در نصیرالدین طوسی ، مجموع الرسائل ، ج 2، حیدرآباد دکن 1359؛
(40) دارالکتب الظاهریة ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة : علم الهیئة و ملحقاته ، وضعه ابراهیم خوری ، دمشق 1389/1969؛
(41) محمدتقی دانش پژوه ، مداومت در اصول موسیقی ایران : نمونه ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی ، تهران 1355 ش ؛
(42) زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، ج 1، ترجمة احمد آرام ... ( و دیگران ) ، تهران 1365 ش ، ذیل «بنوموسی » (از ج .دباغ )؛
(43) علی بن سهل طبری ، فردوس الحکمة فی الطب ، چاپ محمد زبیر صدیقی ، برلین 1928؛
(44) قدری حافظ طوقان ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1963 ) ؛
(45) ابوالقاسم قربانی ، «بررسی کتاب هندسة بنوموسی »، آشنایی با ریاضیات ، ج 1 (1363 ش )؛
(46) کتابخانة ملی ملک ، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، چاپ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1352 ش ـ ؛
(47) ادوارد استوارت کندی ، پژوهشی در زیجهای دورة اسلامی ، ترجمة محمد باقری ، تهران 1374 ش ؛
(48) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1349 ش ؛


(49) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(50) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981, s.vv. "Fibonacci, Leonardo" (by Kurt Vogel), "Jordanus de Nemore" (by Edward Grant);
(51) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Banu ¦ Mu ¦ sa ¦ " (by D. Pingree);
(52) Kخniglichen Bibliothek zu Berlin, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Kخniglichen Bibliothek zu Berlin , von W. Ahlwardt, Berlin 1887-1899;
(53) Princeton University. Library, Descriptive catalog of the Garrett Collection of Arabic manuscripts in the Princeton University Library , by Philip K. Hitti, Nabih Amin Faris, and But ¤ rus Ü Abd- AL -Malik, Princeton 1938;
(54) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(55) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Leipzig 1900.

/ فرید قاسملو /