responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1926

 

بنوعمّار ، خاندانی شیعی مذهب از قاضیان و امرای طرابلس شام ، از قبیلة افریقی کُتامه . این خاندان چهل سال ، یعنی تا اشغال طرابلس به دست صلیبیان در 502 بر این شهر حکم راندند. در دورة فاطمیان برای نخستین بار، افرادی از بنوعمار منصبهای مهمی را در مصر و شام عهده دار شدند. نام امین الدوله ابومحمد حسن بن عمار (رجوع کنید به ابن خلّکان ، ج 5، ص 374؛ ابن صیرفی ، ص 26) که شاید نیای آنان باشد، برای اولین بار در حوادث 351 به عنوان فرمانده لشکر مُعز (حک : 341ـ365) خلیفة فاطمی ، که قلعة طَبَرمین را در صِقِلیَّه (سیسیل ) به محاصره درآورد، دیده می شود (تدمری ، ج 1، ص 337؛ آماری ، ص 263). وی در 362 نیز نبردی پیروزمندانه داشت (مقریزی ، 1387، ج 1، ص 132ـ133) و بعدها در زمان عزیز (365ـ 386) پسر و جانشین معز نیز شیخ کتامه و بزرگ کاتبان او بود (ابن قلانسی ، ص 20، 44؛ ابن خلّکان ، همانجا). ابن عمار در 383 به مدت دوماه وزارت کرد، و مأمور نظارت بر مظالم ، تدبیر اموال و حسابرسی دیوانیان بود (مقریزی ، 1387، ج 1، ص 277، 293). با مرگ عزیز، ابن عمار به دستور جانشین و پسر نوجوان او، حاکم ، زمام امور را به دست گرفت و برای اولین بار در دولت فاطمی لقب یافت و امین الدوله خوانده شد (ابوشجاع روذراوری ، ص 222؛ انطاکی ، ص 237ـ 238). به دنبال آن ، کتامیان بر مردم مسلط شدند و حتی با تحریک ابن عمار درپی قتل حاکم برآمدند. اما دخالت بَرجَوان (ارجوان )، خادم و مربی حاکم ، این توطئه را ناتمام گذارد. ابن عمار با اعزام سلیمان بن جعفر و شکست دادن مَنجوتکین ، والی دمشق (381ـ386)، ادارة دمشق و شهرهای ساحلی از جمله طرابلس را با گماردن افرادی از کتامیان به دست گرفت . لیکن با توسل جستن برجوان به ترکان ، ابن عمار مخفی شد. او چندی بعد امان یافت و با مراتب و اقطاعات پیشین به شرط پرهیز از تحریک و توطئه به خانة خود بازگشت (انطاکی ، ص 238ـ240؛ ابن قلانسی ، ص 44ـ50). به دنبال آشوب میان مغربیان در 387 از این سمت کناره گرفت و خانه نشین شد و در شوال 390 به قتل رسید (ابن صیرفی ، ص 26ـ27؛ ابوشجاع روذراوری ، ص 233).

ابوطالب امین الدوله . با وجود آشفتگی نامها و اختلاف آن در منابع که ترتیب زمانی افراد این خاندان را دشوار ساخته است ، به نظر می رسد که ابوطالب امین الدوله نخستین کس از بنوعمار باشد که حکومت مستقل طرابلس را به دست گرفت (مقریزی ، 1390ـ1393، ج 3، ص 78؛
تدمری ، ج 1، ص 345). کراجکی (ص 8) که در 436 در طرابلس بوده است ، از وی با نام عبدالله بن محمدبن عمار یاد کرده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 3، ص 105؛
همو، 1391، ص 109، 132؛
نیز رجوع کنید به مقریزی ، 1390ـ 1393، ج 2، ص 47، پانویس ؛
قس ابن تغری بردی ، ج 5، ص 89: عبدالله بن محمدبن عثمان ). با این حال ، پاره ای منابع او را حسن بن عمار خوانده اند (ابن فرات ، ج 8، ص 77؛
نیز رجوع کنید به تدمری ، ج 1، ص 340).

امین الدوله از خلیفة فاطمی اطاعت و در سرکوب قیام بنی ابی الفتح در 457 او را یاری کرد و بعداً نیز در 459 توانست با موفقیت میان خلیفه مستنصر (حک :427ـ487) و محمودبن نصر، حاکم حلب ، وساطت کند (سبط ابن جوزی ، چاپ سویم ، ص 133؛
رجوع کنید به تدمری ، ج 1، ص 346). اما هنگامی که بدرالجمالی * وزیر مستنصر شد، امین الدوله سر از طاعت او پیچید و با تصرف شهر جُبَیل ، هستة اولیة حکومت مستقل بنوعمار را بنا نهاد (رجوع کنید به مقریزی ، 1390ـ1393، ج 3، ص 78؛
ابن اثیر، ج 10، ص 71).

ابوطالب در 460 توانست در برابر محمودبن نصر که به انگیزة توسعه طلبی طرابلس را در محاصره گرفته بود، مقاومت کند و با پرداخت مالیاتی او را از طرابلس براند (ابن اثیر، ج 9، ص 234). از سوی دیگر با نزدیکی جستن به ترکان سلجوقی برای تثبیت پایگاه خود در طرابلس کوشید و در 463 هیئتی نزد الب ارسلان به حلب فرستاد (ابن عدیم ، چاپ سویم ، ص 23). به این ترتیب ، وی توانست حکومت طرابلس را به رغم جدایی از فاطمیان و تهدید حاکم حلب نگاه دارد. با این حال سکه هایی به نام مستنصر وجود دارد که در 461 و آخر 463 در طرابلس ضرب شده است (رجوع کنید به تدمری ، ج 1، ص 352ـ353). امین الدوله همچنین توانست طرابلس را از تعرض غزان و ترکمانان ناوکیه محافظت کند. او در رجب 464 درگذشت . مورخان وی را به داد ودهش ، حمایت از علویان ، خردمندی و فقاهت ستوده اند (ابن اثیر، ج 10، ص 71؛
ابوالفداء، ج 4، ص 97؛
ابن فرات ، همانجا).

جلال الملک . پس از وفات ابوطالب میان افراد این خاندان یعنی برادرزاده اش جلال الملک ابوالحسن علی بن محمدبن عمار (رجوع کنید به ابن اثیر، همانجا؛
قس ابن خلدون ، ج 5، ص 461: برادر امین الدوله ، جلال الدین ابی الحسن بن محمدبن عمار) و برادر او، ابوالکتائب احمدبن محمد و تنها پسر خردسال ابوطالب ، شمس الملک محمد (رجوع کنید به ابن خیاط ، ص 83، 91: قصایدی دربارة او) نزاعی شدید درگرفت . سرانجام جلال الملک به کمک ابن منقذ که پیش از این با ابن عمار دوستی استوار و مکاتباتی داشت (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص 114؛
ابن تغری بردی ، ج 5، ص 124) چیره شد و دشمنانش را تبعید کرد و ابن منقذ را در حکومت طرابلس شرکت داد (ابن عدیم ، 1951ـ 1968، ج 2، ص 35؛
ابن فرات ، همانجا؛
برای روایات مختلف رجوع کنید به تدمری ، ج 1، ص 359ـ360).

جلال الملک با درایت و نرمش سیاسی به عنوان بزرگترین چهرة بنوعمار شناخته می شود (تدمری ، ج 1، ص 365ـ366). وی سیاست عمویش امین الدوله ابوطالب را در حفظ بی طرفی نسبت به فاطمیان و سلجوقیان ادامه داد و خود را از لطمة استیلای سلجوقیان بر شهرهای مهم شام و کشمکش آنان با دولت فاطمی دور نگه داشت و توانست استقلال نسبی خود را حفظ کند (ابن اثیر، همانجا؛
تدمری ، ج 1، ص 361).

جلال الملک در 468 حملة سردار سلجوقی ، اَتْسِز، را از طرابلس دفع کرد و از سوی دیگر در همین سال توطئه ای را که به دست بدرالجمالی تمهید شد خنثی کرد و علی رغم استیلای او بر شهرهای مهم ساحلی شام ، قدرت خود را در طرابلس حفظ نمود. با این حال ، خطبه همچنان به نام فاطمیان خوانده می شد (تدمری ، ج 1، ص 363ـ364). اگرچه وی از ذکر نام خلیفة فاطمی در کتیبة مسجد جامع طرابلس ، که ظاهراً در 472 ساخت ، خودداری نمود، از رواج سکه های فاطمی که در طرابلس ضرب می شد جلوگیری نکرد. مسکوکاتی که به نام مستنصر در طرابلس به سالهای 470 و 475 (آخرین تاریخ ضرب سکه های فاطمی در طرابلس ) به دست آمده گواه این امر است (رجوع کنید به تدمری ، ج 1، ص 367ـ 368). وی حتی برادر زن خود مُعَلّی بن حیدره را که پس از چندی سلطة ظالمانه در دمشق ، در 472 به طرابلس گریخت ، برای احتراز از تحریک فاطمیان ، به آنان تسلیم کرد (ابن قلانسی ، ص 96). جلال الملک در 469 دژ جَبَله را که چندی به استیلای روم شرقی درآمده بود تصرف کرد (ابن اثیر، ج 10، ص 310؛
قس ابن تغری بردی ، ج 5، ص 111: در 473). به این ترتیب ، امارت طرابلس از شمال تا جبله و از جنوب تا جوِنِیَه گسترش یافت . به دنبال استیلای سلجوقیان در 470 و 471 و فاطمیان بر شهرهایی از شام ، طرابلس در معرض تهدید قرارگرفت (تدمری ، ج 1، ص 365ـ 366). ازینرو قاضی جلال الملک داهیانه با تقدیم هدایایی به ترکان سلجوقی ، از آنان بر ضد دولت فاطمی استمداد جست (ابن قلانسی ، ص 112، 115).

در 482، لشکر فاطمیان جبیل را از بنوعمار گرفت (رجوع کنید به ابن میسّر، ج 2، ص 28؛
ابن قلانسی ، ص 120)؛
اما این حمله بدون پیشروی به سوی طرابلس در شمال ناتمام ماند. در 485 نیز لشکریان متحد سلجوقی طرابلس را در محاصره گرفتند، اما جلال الملک با تطمیع برخی از سران دشمن و ارائة منشور حکومت خود از سوی سلطان ملکشاه ، در صفوف آنان شکاف انداخت و طرابلس را از محاصره رهاند (ابن اثیر، ج 10، ص 202ـ203؛
قس ابن واصل ، ج 1، ص 21ـ22: در 484). درپی این هجوم ، جبله پس از سالها، به دست ابن صُلیحه عبیدالله بن منصور از سلطة جلال الملک خارج شد و در آنجا به نام خلیفة عباسی خطبه خواندند و تلاش برای بازپس گیری آن بی نتیجه ماند (ابن اثیر، ج 10، ص 310). با این حال ، علی رغم استیلای رقابت آمیز سلجوقیان و فاطمیان بر شهرهای شام ، طرابلس به تنهایی استقلال خود را در این کشاکش حفظ کرد و سرانجام جلال الملک ابن عمار در 492 از دنیا رفت (ابن فرات ، همانجا).

فخرالملک . پس از وفات جلال الملک ، برادرش قاضی فخرالملک ابوعلی (ابوالفضل ) عماربن محمدبن عمار (ابن قلانسی ، ص 139؛
قس ابن فُوَطی ، ج 4، قسم 3، ص 264) در دورة حساس و پرمخاطرة جنگهای صلیبی که از 491/ 1097ـ 1098 دامنة آن به شام کشیده شده بود، به امارت رسید. فخرالملک شهرهای از دست رفته ای چون عِرقه و جبیل را بازپس گرفت و در 494 در پی استمداد مردم ، با ارسال لشکر جبله را گرفت و دژ آنجا را بازسازی کرد (تدمری ، ج 1، ص 379ـ 383).

صلیبیان در 492 به قصد بیت المقدس تا حصن الاکراد پیش تاختند و طرطوس را، که در شمال طرابلس و در قلمرو بنوعمار قرار داشت ، گرفتند و سپس جبله را در شمال طرطوس محاصره کردند. فخرالملک با مکاتبه و ارسال هدایایی برای رمون دوسن ژیل ، یکی از فرماندهان صلیبی و پیشنهاد برافراشتن پرچمهای صلیبی برفراز باروهای طرابلس ، سعی در دفع خطر داشت ، اما رمون نیروهای خود را در رجب 492/مه 1099 در نزدیک طرابلس پیاده کرد (مقریزی ، 1390ـ1393، ج 3، ص 23؛
تدمری ، ج 1، ص 386ـ391؛
قس رانسیمان ، ج 1، ص 354ـ 356). فخرالملک در این اثنا شمار زیادی از زائران مسیحی را آزاد کرد و هدایایی گران قیمت نزد رمون فرستاد. به رغم روایتی مسیحی که از موافقت فخرالملک با پیش شرط صلیبیان دایر بر گرویدن به مسیحیت سخن می گوید (رجوع کنید به تدمری ، ج 1، ص 393ـ 395؛
رانسیمان ، ج 1، ص 361)، نویسندگان مسلمان او را به خردمندی ، شجاعت و استواری ستوده و از جهاد مستمر وی با صلیبیان یاد کرده اند (ابن اثیر، ج 10، ص 412؛
ابن فوطی ، ج 4، قسم 3، ص 265). پس از آن ، صلیبیان حومة طرابلس را ترک کردند و در مسیر خود بیت المقدس را پس از چندی محاصره در جمعه 22 شعبان 492 گشودند (مقریزی ، 1390ـ1393، ج 3، ص 23؛
تدمری ، ج 1، ص 395ـ396؛
رانسیمان ، همانجا). در 494 فخرالملک از بالدوین ، امیرصلیبی رُها، در طرابلس استقبال کرد و آمادگی خود را برای ارائة اطلاعات لازم از تحرکات دقاق بن تتش حاکم دمشق اعلام داشت (رانسیمان ، ج 1، ص 425؛
تدمری ، ج 1، ص 400). پس از شکست جنگ صلیبی دوم در برابر سلاجقة روم در 494/1101 (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص 140ـ141؛
ابن اثیر، ج 10، ص 343ـ344: ضمن حوادث 495) رمون در جمادی الاولی 495 طرطوس را گرفت و با گروهی اندک (ابن اثیر، ج 10، ص 344: سیصدتن ) برای تصرف امارت ثروتمند طرابلس حرکت کرد و در رجب 495 آنجا را به محاصره درآورد (همانجا؛
قس : ابن قلانسی ، همانجا). فخرالملک از حاکمان دمشق و حمص استمداد کرد و رمون ناچار پس از سازش به طرطوس بازگشت . فخرالملک حملة مجدد رمون در نیمة دوم 495 را نیز به کمک امیران دمشق و حمص دفع کرد (سبط ابن جوزی ، ج 8، قسم 1، ص 3؛
تدمری ، ج 1، ص 401ـ405). طرابلس در 496 همچنان از سوی رمون در محاصرة اقتصادی بود؛
ازینرو فخرالملک برای نجات از این وضع به حملات دریایی به شهرهای تحت سلطة صلیبیان دست زد (ابن اثیر، ج 10، ص 365ـ366). اما در همین سال ، طرابلس به محاصرة نظامی فاطمیان نیز درآمد. شرف المعالی حسین ، که در رمضان 496 نزدیک رمله فرنگان را شکست داد، به سمت شمال تا طرابلس پیش راند، اما فخرالملک از تسلیم شهر خودداری کرد و شرف المعالی سرانجام با فشار فرنگان عقب نشست (مقریزی ،1390ـ1393، ج 3، ص 32، 42؛
قس ابن اثیر، ج 10، ص 394: در 497). فخرالملک اگرچه در رجب 497 بار دیگر محاصرة صلیبیان را با مقاومت دفع کرد، اما شهر جبیل را از دست داد (ابن قلانسی ، ص 143؛
ابن اثیر، ج 10، ص 372؛
قس همان ، ج 10، ص 411: جبله ) و رمون با تأسیس دژی بر فراز تپة غربی مشرف بر رود شهر طرابلس ، پایگاه نظامی برتری کسب کرد (ابن اثیر، ج 10، ص 411ـ412؛
رانسیمان ، ج 2، ص 68؛
تدمری ، ج 1، ص 407ـ 408). به دنبال هجوم موفقیت آمیز فخرالملک بر این دژ در 497 (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص 146؛
ابن اثیر، ج 10، ص 412) سرانجام مصالحه شد که رمون خارج طرابلس را به دست گیرد و از ورود و خروج تدارکات و افراد به شهر جلوگیری نکند (ابن قلانسی ، ص 147؛
سبط ابن جوزی ، چاپ سویم ، ص 13).

با مرگ رمون در چهارم جمادی الاولی 498 (ابن قلانسی ، ص 147) جانشین او ویلیام جوردن ، کنت ساردنی ، محاصرة طرابلس را ادامه داد و فخرالملک تا 499، پنج سال جنگ و محاصره را پشت سر گذاشت و با وجود گرانی ، فقر و تمام شدن آزوقه همچنان مقاومت می کرد. وی به دفع کمکهای حاکم قبرس که امپراتور روم برای صلیبیان در لاذقیه فرستاده بود پرداخت و در نبردی شدید آنان را شکست داد (ابن اثیر، همانجا؛
تدمری ، ج 1، ص 413ـ414). او همچنین به وضع مالیاتهای فوق العاده و مصادرة اموال برخی ثروتمندان دست زد. جز این ، اعانات داوطلبانه و کمکهای غذایی نیز از شهرهای مجاور رسید؛
هرچند استمداد او از حاکمان دیار بکر و حلب نتیجه ای نداشت (ابن قلانسی ، ص 146ـ 148؛
ابن اثیر، ج 10، ص 389ـ 390، 411ـ412، 452، 476؛
ابن عدیم ،1951ـ 1968، ج 2، ص 150ـ151؛
تدمری ، ج 1، ص 414ـ417). با وجود این ، مکاتبات فخرالملک با سلطان ملکشاه سلجوقی در بغداد برای دفع خطر صلیبیان ادامه یافت (ابن قلانسی ، ص 156). او چندی بعد، پسر عمویش شمس الملک ابوالمناقب (ذوالمناقب ) محمدبن عبدالله بن عمار را جانشینِ خود کرد و در رمضان 501 عازم بغداد شد و در دمشق و بغداد از او استقبال شد (ابن خیاط ، ص 82؛
ابن قلانسی ، ص 160؛
ابن اثیر، ج 10، ص 452ـ453؛
قس ابن میسر، ج 2، ص 43؛
مقریزی ،1390ـ1393، ج 3، ص 38)؛
اما هنگامی که از تحقق وعده های سلطان محمد سلجوقی و خلیفه مستظهرعباسی ناامید شد، بازگشت (قس ابن عدیم ، چاپ سهیل زکار، ج 8، ص 140؛
همان ، چاپ سویم ، ص 158؛
ابن کثیر، ج 12، ص 169، که از کمک نظامی بغداد سخن دارند). او در نیمة محرم 502 به دمشق رسید. در این هنگام ، خبر استیلای فاطمیان بر طرابلس را شنید، لذا با سپاهیان کمکی طُغْتَکین (متوفی 522) حاکم دمشق به عرقه رفت و سپس جبله را به تصرف درآورد (ابن اثیر، ج 10، ص 453ـ454؛
تدمری ، ج 1، ص 429). از طرفی ، در غیاب فخرالملک ، شمس الملک بر او شورید و از افضل ، وزیر فاطمی که با مکاتبة فخرالملک ، دستگیر و زندانی شده بود، جانبداری کرد. همچنین گفته می شود مردم طرابلس از افضل درخواست کمکهای غذایی و تسلیم شهر به والی دست نشاندة او شرف الدوله (یا بدرالدوله یا مشیرالدوله )بن ابی الطیب کرده بودند (ابن قلانسی ، ص 161؛
ابن اثیر، ج 10، ص 452، 454؛
ابن میسر، ج 2، ص 43).

به دنبال آمدن شرف الدوله ، وابستگان بنوعمار از طرابلس اخراج و به مصر منتقل شدند (ابن قلانسی ، ص 161؛
قس ابن میسر، ج 2، ص 43؛
مقریزی ، 1390ـ1393، ج 3، ص 38، 42ـ43: در 501) و فخرالملک اوضاع را دیگر مساعد بازگشت به طرابلس ندید؛
خاصه که دژ عرقه ، از توابع طرابلس ، در 502/1108 به دست ویلیام جوردن تسخیر شده بود (ابن قلانسی ، ص 162). چندی بعد، طرابلس از اول شعبان تا یازدهم ذیحجة همان سال ، به محاصرة نیروهای متحد صلیبی درآمد و علی رغم مقاومت مردم ، شهر ده سال پس از ورود صلیبیان به شام و به دنبال محاصره ای هفت ساله (ابن خلکان ، ج 1، ص 160) به دست صلیبیان سقوط کرد (ابن قلانسی ، ص 163؛
ابن میسر، ج 2، ص 73؛
ذهبی ، ج 19، ص 311ـ312؛
قس مقریزی ، 1390ـ 1393، ج 3، ص 44؛
سبط ابن جوزی ، ج 8، قسم 1، ص 27؛
ابن اثیر، ج 10، ص 475ـ476). این شهر کمتر از دو سده در دست آنان باقی ماند. فخرالملک پس از خروج از طرابلس ، جبله را پایگاه خود قرار داد و از آنجا بر ضدّ صلیبیان مستقر در لاذقیه ، حملاتی انجام می داد تا اینکه لشکر تانْکِرد (طنکری )، از رهبران صلیبی ، آنجا را محاصره کرد (رجوع کنید به ابن منقذ، ص 96؛
قس ابن قلانسی ، ص 164). فخرالملک که نتوانست با عدة کم خود برای مدتی طولانی مقاومت کند، امان تانکرد را پذیرفت و شهر را تسلیم او کرد (ابن قلانسی ، همانجا). به این ترتیب ، آخرین شهر ساحلی در مرز شمالی امارت بنوعمار در جمعه 22 ذیحجة همان سال سقوط کرد (ابن قلانسی ، همانجا؛
ابن میسر، همانجا؛
قس ابن اثیر، ج 10، ص 476: 22 ذیحجة 503). فخرالملک نخست نزد امیرعلی بن مقلد ابن منقذ (متوفی 542 یا 543) به شَیزَر و سپس نزد طغتکین رفت و زَبَدانی از توابع دمشق را به اقطاع گرفت (ابن قلانسی ، ص 164ـ 165؛
قس ابن اثیر، ج 10، ص 477). وی در جمادی الاولی 503 به فرمان طغتکین ، به بغداد رفت تا سلطان محمدبن ملکشاه را به جهاد با فرنگان فراخواند (ابن قلانسی ، ص 165ـ166). پس از این مأموریت ، تا 512 که فخرالملک ، وزیر ملک مسعودبن محمدبن ملکشاه در موصل بوده (ابن اثیر، ج 10، ص 539) آگاهی نداریم . فخرالملک در 513 از این مقام برکنار (همان ، ج 10، ص 562 ـ563) و اموال او در این سال مصادره شد. پس از شکست مسعود از برادرش سلطان محمود در 514، فخرالملک به ماردین نزد امیر نجم الدین ایلغازی بن ارتق رفت و از طرف او حسابرسی اوقاف را عهده دار شد (همان ، ج 10، ص 568؛
تدمری ، ج 1، ص 460). فخرالملک ابن عمار در صفر 516 به مصر رفت و نسبت به خلیفه آمر اظهار فروتنی و ندامت کرد. خلیفه نیز به وساطت مأمون وزیر، وی را عفو و خانه ای با تشریفات خاص و مقرری ماهانه برای او مقرر داشت (مقریزی ، 1390ـ1393، ج 3، ص 78ـ80) . فخرالملک در سال 516 یا 517 وفات یافت (همو، 1411، ج 4، ص 52 ـ 53؛
قس ابن شاکر کتبی ، ج 12، ص 70، که مرگ او را در 510 ذکر کرده است ؛
تدمری ، ج 1، ص 460ـ461).

اوضاع فرهنگی . در دوران بنوعمار، طرابلس به اوج شکوفایی فرهنگی خود رسید. امین الدوله ابن عمار خود از فقهای شیعه و نویسنده ای توانا بود و کتابهای گرانبهایی از جمله ترویح الارواح و مفتاح السرور والافراح تألیف کرد (همان ، ج 1، ص 356). او دارالعلمی تأسیس کرد و کتابخانه ای با بیش از صدهزار کتاب وقفی در آنجا فراهم آورد (ابن فرات ، همانجا). در 472 جلال الملک ابن عمار این دارالعلم را بازسازی کرد (تدمری ، ج 1، ص 358؛
قس عُش ، ص 148، که به نقل از ابن عدیم ، تأسیس آن را به جلال الملک ابن عمار در 472 نسبت داده است ). در این کتابخانه ، که به روایت ابن فرات از ابن ابی طی (متوفی 630)، زیباترین و غنی ترین کتابخانة عصر او بوده است ، 180 کاتب به کار استنساخ کتابها مشغول بوده اند که سی تن آنان در آنجا مسکن داشته اند. بنوعمار اهتمام زیادی به این کتابخانه نشان دادند و نمایندگان آنان برای خرید کتاب همواره در سفر بودند. طرابلس سراسر دارالعلم شد و علما از شهرهای دیگر بدانجا می رفتند (عش ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به کردعلی ، ج 6، ص 191). از کتابداران و متولّیان این دارالعلم حسین بن بشربن علی طرابلسی ادیب است که کتابی در خُطَب تألیف کرده بود (ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 275). دیگر، ابوالفضل بن ابی روح (دوح ) است که جلال الملک ابن عمار او را مأموریت داد تا مَبلغی میان طالبان علم توزیع کند (رجوع کنید به ابن خیاط ، ص 121ـ 122). متأسفانه کتابهای این کتابخانه در پی سقوط طرابلس به دست صلیبیان همه از میان رفت (رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص 163؛
ابن اثیر، ج 10، ص 476). اگرچه در سخن ابن ابی طی اشاره ای به آتش سوزی کتابخانه نیست ، اما برخی مورخان مسلمان چون ابن فرات از آتش زدن دارالعلم در این حمله یاد کرده اند و از طرفی ماتیواُدسایی ، نویسندة ارمنی ، از آتش زدن شهر سخن گفته است (عش ، ص 150ـ151؛
نیز رجوع کنید به رانسیمان ، ج 2، ص 78). گفته می شود که این اقدام به دستور خاص کشیش برتراند صورت گرفته بوده است (رجوع کنید به تدمری ، ج 1، ص 443ـ444؛
عش ، ص 150ـ151).

به اعتقاد تدمری (ج 1، ص 358)، دارالعلم طرابلس همچون دارالعلمهایی که فاطمیان برای نشر تشیع و تربیت داعیان بنیاد کرده بودند، می بایست مرکز مهمی برای گسترش این مذهب و ایفای رسالت خاص فکری و فرهنگی بوده باشد. جز این ، شواهد متعددی از حضور فعال علمای امامی در طرابلس گویای ارتباط سیاسی آنجا با حوزة علمی شیعه در عراق است ؛
چنانکه عبدالعزیزبن نحریر ابن البرّاج (متوفی 481) فقیه مشهور امامی ، در 438 به عنوان خلیفة شیخ طوسی رهسپار طرابلس شد و برای مدتی طولانی ، در این شهر عهده دار منصب قضا بود (رجوع کنید به منتجب الدین رازی ، ص 74؛
افندی اصفهانی ، ج 3، ص 142؛
خوانساری ، ج 4، ص 202ـ205). افزون بر این ، برخی نویسندگان شیعه در سایة حمایتهای بنوعمار آثاری تألیف کردند. کراجکی (همانجا) دو کتاب به نامهای نهج البیان و عّدة البصیرفی حج یوم الغدیر را به نام ابوالکتائب احمدبن محمدبن عمار (آقابزرگ طهرانی ، 1391، ص 12، 132؛
امینی ج 1، ص 155) و کتاب فقهی البستان را به نام قاضی امین الدوله ابن عمار تألیف کرد (آقابزرگ طهرانی ، 1391، ص 109؛
همو، 1403، همانجا). همچنین حسین بن احمد ابن قطان بغدادی (زنده در 420) فقیه امامی ، پس از سفر خود به حلب ، در 390 به طرابلس رفت و در مدت اقامت خود کتاب الشامل را تألیف کرد (ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 267). بنوعمار شاعران را نیز حمایت و تشویق می کردند؛
سرآمد اینان ، ابن خیاط احمدبن محمد است که قصاید بسیاری در مدح جلال الملک ابن عمار (رجوع کنید به ابن خیاط ، ص 22ـ 28، 38ـ41، 44ـ 48؛
صفدی ، ج 22، ص 107) و فخرالملک ابن عمار (ابن خیاط ، ص 54 به بعد؛
ابن فوطی ، ج 4، قسم 3، ص 265؛
صفدی ، ج 22، ص 382ـ383) گفته است . ابوجعفر محمدبن محمد افطسی شاعر و نسابة علوی نیز قصایدی در مدح جلال الملک دارد (مقریزی ، 1411، ج 7، ص 96) و بخشی از دیوان او را مدایح وی دربارة فخرالملک تشکیل می دهد (همان ، ج 7، ص 98). همچنین علی بن ابراهیم ابن علاّ نی معرّی (عمادالدین کاتب ، ج 2، ص 77ـ81) و مواهیب بن حدید معرّی (همان ، ج 2، ص 119) و عبدالمحسن بن صدقه (همانجا؛
تدمری ، ج 1، ص 456) از شاعران وابسته به دربار بنوعمار بوده اند.


منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : النابس فی القرن الخامس ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت 1391/1971؛
(3) میکله آماری ، المکتبة العربیة الصقلیة : نصوص فی التاریخ و البلدان و التراجم و المراجع ، لایپزیگ 1857، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(4) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ 1386/ 1965ـ1966؛
(5) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، ج 5، قاهره 1353/1935؛
(6) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1406/1986؛
(7) ابن خلدون ، تاریخ ابن خلدون المُسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر ، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت 1408/1988؛
(8) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1968ـ1977؛
(9) ابن خیاط ، دیوان ، چاپ خلیل مردم بک ، دمشق 1377/1958؛
(10) ابن شاکر کتبی ، عیون التواریخ ، ج 12، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد 1397/1977؛
(11) ابن صیرفی ، الاشارة الی من نال الوزارة ، چاپ عبدالله مخلص ، قاهره 1924؛
(12) ابن عدیم ، بغیة الطلب فی تاریخ حلب ، چاپ علی سویم ، آنکارا 1976؛
(13) همان ، چاپ سهیل زکار، دمشق 1409/1988؛
(14) همو، زبدة الحلب من تاریخ حلب ، چاپ سامی دهّان ، دمشق 1951ـ 1968؛
(15) ابن فرات ، تاریخ ، ج 8 ، چاپ قسطنطین زریق و نجلا عزالدین ، بیروت 1939؛
(16) ابن فُوَطی ، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، جزء4، قسم 3، چاپ مصطفی جواد، دمشق 1965؛
(17) ابن قلانسی ، ذیل تاریخ دمشق ، چاپ آمدروز، بیروت 1908؛
(18) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، ج 12، بیروت 1977؛
(19) ابن منقذ، کتاب الاعتبار ، چاپ فیلیپ حتی ، پرنیستون 1930؛
(20) ابن میسر، اخبار مصر ، ج 2، چاپ هنری ماسه ، قاهره 1919؛
(21) ابن واصل ، مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب ، ج 1، چاپ جمال الدین شیال ، قاهره 1953؛
(22) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء ، ج 4، بیروت 1375/1956؛
(23) محمدبن حسین ابوشجاع روذراوری ، ذیل کتاب تجارب الامم ، چاپ آمدروز، مصر 1334/1916؛
(24) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401؛
(25) عبدالحسین امینی ، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب ، ج 1، بیروت 1403/1983؛
(26) یحیی بن سعید انطاکی ، تاریخ الانطاکی ، المعروف بصلة تاریخ أوتیخا ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، طرابلس 1990؛
(27) عمر عبدالسلام تدمری ، تاریخ طرابلس السیاسی و الحضاری عبر العصور ، ج 1، بیروت 1404/1984؛
(28) محمد باقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم 1390ـ1392؛
(29) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النبلاء ، ج 19، چاپ شعیب ارنؤوط ، بیروت 1406/1986؛
(30) استیون رانسیمان ، تاریخ جنگهای صلیبی ، ترجمة منوچهر کاشف ، تهران 1360 ش ؛
(31) سبط ابن جوزی ، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان ، ج 8، قسم 1، حیدرآباد دکن 1370/1951؛
(32) همان ، چاپ علی سویم ، آنکارا 1968؛
خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب

(33) الوافی بالوفیات ، ج 22، چاپ رمزی بعلبکی ، ویسبادن 1404/1983؛
(34) یوسف عش ، دُور الکتب العربیة العامة و شبه العامة لبلاد العراق و الشام و مصر فی العصر الوسیط ، ترجمة نزار اباظه و محمد صباغ ، بیروت 1411/1991؛
(35) محمدبن محمد عمادالدین کاتب ، خریدة القصر و جریدة العصر، قسم شعراء شام ، چاپ شکری فیصل ، ج 2، دمشق 1378/ 1959؛
(36) محمدبن علی کراجکی ، التفضیل ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1329 ش ؛
(37) محمد کردعلی ، خطط الشام ، بیروت 1390ـ1392/ 1970ـ1972؛
(38) احمدبن علی مقریزی ، اتعاظ الحنفا ، ج 1، چاپ جمال الدین شیال ، قاهره 1387/1967، ج 2ـ3، چاپ محمد حلمی محمداحمد، قاهره 1390ـ1393/1971ـ1973؛
(39) همو، المُقفی ' الکبیر ، چاپ محمد یعلاوی ، بیروت 1411/1991؛
(40) علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی ، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، بیروت 1406/1986.

/ محمدرضا ناجی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1926
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست