بَنوساسان ، عنوانی عام در متون ادبی سده های میانی اسلام برای گدایان ، افراد بی سروپا، شیادان و حقه بازانی از همه نوع با چهره های معلول و از ریخت افتاده بر اثر بیماری ، یا با اندامهای قطع شده . علت این نامگذاری ظاهراً اشتقاق آن از شخصی افسانه ای به نام شیخ ساسان بوده است . بنابر داستانی در اغلب منابعِ پس از ابن مقفع ، ساسان پسر حکمران باستانی ایران ، بهمنِ اسفندیار، بوده است ، اما از آنجا که از حق جانشینی محروم می شود، زندگی خانه به دوشی پیش می گیرد و ولگردانی را دور خود جمع می کند که آنان را «پسران ساسان » می نامند. براساس منبع دیگری ، همة ایرانیان در قرن اول به گدایی و آوارگی افتادند، و با این ادعا که بازماندگان دربار ساقط شدة ساسانی اند، جلب ترحم می کردند. بدین ترتیب ، از لحاظ روانشناسی ، ممکن بوده است که نام یک سلسلة ساقط شده به طنز یا طعنه ، به چنین گروهی اطلاق شده باشد. در زمینة لغت شناسی این عبارت ، در سنسکریت و فارسی کار بیشتری انجام شده است (بازورث ، 1976، ج 1، ص 22ـ24).

بنابر متون ادب عربی ، نظیر آثار جاحظ ، المحاسن و المساوی ِ ابراهیم بن محمد بیهقی ، محاضرات الادباءِ راغب اصفهانی ، مقاماتِ بدیع الزمان همدانی و حریری و خیال الظلّ ابن دانیال ، «بنوساسان » (به صورت افراد یا گروه ) در سراسر سرزمینهای اسلامی تا مرزهای هند پراکنده بوده اند. رهبر گدایان ، خالدبن یزید، در کتاب البُخلاء ِ جاحظ ، چنین لاف می زند که او در طول زندگی خود، دسته های دزدان و درماندگان یاغی و راهزنان کوهستانها (جبال )، دسته های منطقة رود بَطّ در خوزستان ، کوفچیْهای (رجوع کنید به کوفچ * ) کرمان و بلوچستان و دزدان دریایی منطقة قیقان در ساحل مکران را رهبری کرده است . تقریباً در همة نوشته های راجع به بنوساسان ، کردها به عنوان ملتی مرکب از متجاوزان و راهزنان جای شاخص و متمایزی دارند. خالدبن یزید، هنگامی که رهبران گدایان را برمی شمارد، در میان نامهای گوناگون ایرانی نظیر بنجویه ، حمویه ، سَهْرام ، سعدویه ، مردویه و جز آن ، از جعفر کُردی یاد می کند.

از یک شعر ابودلف (رجوع کنید به سطور بعد) چنین برمی آید که کابلیها (یا شاید در این مضمون هندیها به طور اعم ) بویژه در تردستی و شعبده بازی شهرت داشته اند (جاحظ ، ص 46، 50؛
بازورث ، 1976، ج 1، ص 34 به بعد، 93ـ94، 171).

با توجه به ترکیب نژادی این گدایان ، بی گمان ، از همة اقوام خاورمیانه در صفوف آنها پیدا می شده است ، اما از جنبة اجتماعی ، به سبب نبود اسناد معتبر، تنها می توان حدس زد که بخش بزرگی از آنان احتمالاً وصله های ناجور و از پایینترین لایه های جامعه بوده اند. روشن است که میان این گروهها و گروههایی نظیر عیاران (عیار * / عیاران ) ایران قدیم ، که به نظر می رسد اساساً افراد فرصت طلب شهری و روستایی و در بسیاری موارد گروههای شبه نظامی بوده اند، و نیز شُطّار یا آشوبگران شهری و گروههایی در زمرة لوطیان شهری در جامعة جدید ایران ، باید تفاوت گذاشت .

در متون ادب عربی در سده های میانی اسلام ، اسامی رؤسای گدایان و گروههای آنها آمده است . بعلاوه ، متن دو شعر بلند به زبان رمزی و اصطلاحات بنوساسان موجود است : قصیدة ساسانیة سیاح و ادیب قرن چهارم ، ابودُلَف خزرَجی ؛
و قصیدة شاعر عراقی ، صفی الدین حلّی (قرن هشتم ). شعر نخست برای وزیر بزرگ آل بویه ، صاحب بن عَبّاد (ثعالبی ، ج 3، ص 356ـ357؛
قس بازورث ، ج 1، ص 76 به بعد) سروده شده است . این زبان رمزی ، که مناکات یا مناغات بنوساسان نامیده شده ، در عین حال که مبنای عربی دارد، حاوی واژه های بسیاری از جمله به فارسی است ؛
مثلاً در قصیدة ابودلف به کلمه هایی از قبیل « بُشتَ داریون » («باربر») از واژة فارسی پُشت داری («کسی که چیزی را بر پشت خود حمل می کند»؛
بیت 90؛
بازورث ، 1976، ج 2، ص 259) یا خوشبویی (بیت 115؛
همان ، ج 2، ص 268ـ269) برمی خوریم . در شعر صفی الدین (در مدح یکی از حکمرانان ترکمن اَرتُقی دیار بکر که در دربارش نفوذ فرهنگ فارسی نیرومند بوده ) عناصر فارسی بیشتری دیده می شود، نظیر بُشتَداری (در اینجا «غلام بچه »)؛
و نیز در بُشْتَکانی خُردَه (دستفروش اجناس خرده ریز، ابیات 7، 46؛
همان ، ج 2، ص 305، 332)؛
هنگام (مجمع ، حلقه )؛
مصدر هَنْکَمه (گرد آمدن )، از واژة فارسی هَنگام (مجمع ، ازدحام تجار، بازیکنان و غیره رجوع کنید به سر و صدا، هیاهو)؛
جَرَّخه (رقصیدن ، شاید از واژة فارسی چرخ ؛
بیت 54؛
همان ، ج 2، ص 336)؛
خَنْدَجه (خندیدن )، از واژة فارسی «خندگی » («خنده »؛
بیت 55؛
همان ، ج 2، ص 337).

مؤلف سوری ، عبدالرحیم الجابری (قرن هفتم ) در المختار من کشف الاسرار به عامة مردم بر ضدّ شیادی در همة اشکالش هشدار می دهد و دسته های مختلف بنوساسان را بدین شرح برمی شمارد: شیادان ، درویشها، کولیها (زُطّ)، آنهایی که معلولیتها و آثار بیماریهای معلول کننده را به نمایش می گذارند، کسانی که به حیوانات و پرندگان کارهای نمایشی یاد می دهند و بالاخره راویان عامه پسند داستانهای آموزنده و قصه خوانان که بالاترین دسته میان ساسانیها محسوب می شوند.

سرانجام باید به رد بنوساسان و زبان رمزی خاص آنها در حاشیه های دوردست شرق ایران توجه کرد که در کتابی به نام کتاب ساسیانِ با کمال (کتاب ماهرترین گدایان ) از نویسنده ای ناشناخته منعکس است . این کتاب که احتمالاً تاریخ آن به قرن هشتم می رسد و در تاشکند نگهداری می شده ، حاوی واژگانی با معادلهای فارسی است . ساسی به جای ساسانی در متون فارسی نادر نیست (رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه ). تروتسکایا این مطلب را به طور کامل در مقاله اش (ص 251ـ274) بررسی کرده و تداوم استفاده از چندین واژه و اصطلاح از این دست را (که برخی را می توان به عصر ابودلف رساند) تا قرن چهاردهم میان صنوف (مِهْتَرلیک ) هنرمندان و نوازندگان ازبکستان یادآور شده است (قس بازورث ، 1976، ج 1، ص 171ـ176).

---

منابع :
(1) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، یتیمة الدهر ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره 1375ـ1377/ 1956ـ 1958؛
(2) عمروبن بحر جاحظ ، البخلاء ، چاپ طه حاجری ، قاهره 1958؛
(3) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیر نظر محمد معین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛


(4) Clifford Edmuand Bosworth, "Jewish elements in the Banu ¦ Sa ¦ sa ¦ n", Bibliotheca orientalis , 33/5-6 (Sept.-Nov. 1976), 289-294;
(5) idem, The mediaeval Islamic underworld: the Banu ¦ Sa ¦ sa ¦ n in Arabic society and literature , Leiden 1976;
A. L. Troitskaya, "Abdoltili. Argo tsekha artistov i

(6) muzikantov Sredne § â Azii", Sovetskoe vostokovedenie , 5 (1948).

(7) / بازورث ( ایرانیکا ) ؛
با اضافاتی از ( د. اسلام ) /