بنوزُهْره ، خاندانی از سادات حسینی شیعی در حلب . عنوان خاندان ، از نام ابوالحسن زهره ، نیای ایشان ، گرفته شده است که نسب وی ، به هفت واسطه ، به امام صادق علیه السلام می رسد (ابن عدیم ، ج 5، ص 389، ج 6، ص 559). از این خاندان افراد سرشناسی برخاسته اند. اسحاق مؤتمن ، جد اعلای دودمان ، محدثی صالح و فاضل بود که نامش در بعضی از کتابهای روایی شیعه دیده می شود (رجوع کنید به مفید، ج 2، ص 211؛ خوئی ، ج 3، ص 43). اسحاق برادر تنی امام موسی کاظم علیه السلام بوده و در تأیید امامت آن حضرت ، حدیثی از پدر خویش نقل کرده است (کلینی ، ج 1، ص 308؛ مفید، ج 2، ص 219، 220).

او یکی از شهود وصیت امام موسی کاظم علیه السلام دربارة امام رضا علیه السلام نیز بوده (کلینی ، ج 1، ص 316) و حدیثی نیز در اثبات ایمان ابوطالب ، از او رسیده است (همان ، ج 1، ص 448). همسر اسحاق ، سیده نفیسه ، از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام بود و مزار او در مصر است (ابن خلکان ، ج 5، ص 423). حسین ، یکی از پسران اسحاق ، به حرّان مهاجرت کرد و نخستین فرد این دودمان بود که به حلب رفت و پس از وصلت با دختر یکی از بزرگان حلب توانگر شد. همو تشیع را در زمانی که مذهب حنفی در حلب حکمفرما بود، به آنجا برد (امین ، ج 5، ص 45؛ طبّاخ ، ج 4، ص 269). ابوابراهیم محمد حرّانی ، از نوادگان حسین ، شاعری دانشمند بود، که ابوالعلای معرّی او را ستود، و وی ازینرو به «ممدوح » شهرت یافت و نخستین فرد این خاندان بود که نقابت طالبیان حلب در زمان سیف الدوله حمدانی (حک : 333ـ356) شد (سخاوی ، ج 1، ص 219ـ220؛ ابن عنبه ، ص 280؛ فخررازی ، ص 109). پس از وی ، فرزندان و نوادگانش تا چند قرن عهده دار این مقام بودند. نوادة او، زهره ، دارای دو پسر به نام علی و حسن بود که از نسل هر دو بزرگانی پدید آمدند (مرتضی زبیدی ، ج 11، ص 475). زهره ، نیای بزرگ این دودمان ، نواده ای به نام زهرة بن حسن بن زهره دارد که با صفت «صغیر» از نیای خود (موصوف به «کبیر») مشخص می شود (آقابزرگ طهرانی ، طبقات : الانوار الساطعة ، ص 39). به گفتة امین (ج 1، ص 201) فرزندان این خاندان همچنان در فوعه ـ از نواحی حلب ـ دارای عظمت و جلالت اند و شجره نامه ای که به تأیید بزرگان و دانشمندان رسیده است ، در دست دارند. برخی از آنان نیز در عراق و آذربایجان به سر می برند. چند تن از بزرگان بنی زهره عبارت اند از:

1) سیّد ابوالمکارم حمزة بن علی بن زهره ، (511 ـ 585) معروف به سیّدابن زهره و ابن زهره ، فقیه و متکلم قرن ششم . وی فرد نامی دودمان بنوزهره است و واژة «ابن زهره » بدون قرینه تنها دربارة او به کار می رود. پدر او، علی بن زهره ، مردی فاضل و از فقهای امامیه بود (خوانساری ، ج 2، ص 374ـ375). به نوشتة ابن عدیم (ج 6، ص 559) و طبّاخ (همانجا) وی نوادة زهره کبیر بوده است ، بنابراین نسبش با نُه واسطه به امام جعفرصادق علیه السلام می رسد. نوشته ای با خط خوش نیز که بر لوح قبر او کشف شده ، این نظریه را تأیید می کند (امین ، ج 6، ص 249)؛ لیکن افندی (ج 2، ص 202)، به اشتباه او را نوادة زهره صغیر به شمار آورده است و بر همین اساس ، به گفتة خوانساری (ج 2، ص 374) نسب او با دوازده واسطه به امام صادق علیه السلام می رسد.

ابن زهره ، علاوه بر پدرش ، نزد ابوعبدالله حسین بن طاهر صوری ، فقیه شیعی ؛ ابن نقاش ، فقیه موصلی ، شاگرد یکی از تلامذة شیخ مفید؛ ابن حاجب حلبی ، زاهد و استاد قرائت ، تلمذ کرد (حرّ عاملی ، ج 2، ص 93، 260؛ آقابزرگ طهرانی ، طبقات : الثقات العیون ، ص 57،257). از راویان و شاگردان ابن زهره برادرش ، عبدالله بن علی بن زهره ، محمدبن عبدالله بن علی بن زهره ، محمدبن المشهدی مؤلف المزار ، معین الدین مصری ، که به گفتة حرّ عاملی (ج 2، ص 324) فقیهی فاضل بوده ، و شاذان بن جبرئیل ، فقیه قمی (همان ، ج 2، ص 130، 324؛ خوانساری ، همانجا) شایان ذکرند. بنابر گفتة خوانساری (ج 2، ص 375) ابن ادریس حلّی (متوفی 598) فقیه نقّاد و نکته سنج شیعی با ابن زهره مکاتبه داشته و از او روایت کرده است ؛ با اینهمه در باب مزارعة کتاب السّرائر (ج 2، ص 442ـ443) بر نظریة ابن زهره ـ مبنی بر معاف بودن زارع از پرداخت زکات ـ می تازد و او را مورد انتقادی سخت قرار می دهد. البته ابن ادریس همواره در انتقاد از علما و از جمله شیخ طوسی ، سخنانی تند می گفته است (خوانساری ، ج 2،ص 376). ابن زهره ، افزون بر پایة بلند علمی ، رهبری دینی شیعه را در حلب بر عهده داشت و مورد توجه شیعیان بود، به گونه ای که وقتی صلاح الدین ایّوبی در 570 حلب را به محاصرة خویش درآورد و حاکم نوجوان حلب ، ملک صالح بن نورالدین زنگی (متوفی 577)، با التماس از مردم استمداد کرد تا از شهر دفاع کنند، شیعیان حلب ، پشتیبانی خود را مشروط به شرایطی کردند، از جمله آنکه در مسائل معاملات و نکاح آنان ابوالمکارم ابن زهره مرجع باشد و حاکم حلب بناچار پذیرفت (ابن کثیر، ج 12، ص 308ـ309).

ابن زهره فقیهی اصولی و متکلمی نکته سنج بود (ابن عدیم ، همانجا) و شرح حال نویسان ، جلالت و فقاهت او را ستوده اند. نظریات او به عنوان یک فقیه متقدّم ، همواره مورد توجه فقیهان امامیّه بوده است . ابن زهره در ماه رجب 585 درگذشت و در دامنة کوه جوشن ـ در غرب حلب ـ نزدیک مشهد السّقط به خاک سپرده شد. در 1297 آرامگاه او کشف گردید. بر کناره های قبر او نام وی و پدرانش با خطی زیبا نوشته شده بود (امین ، همانجا).

ابن زهره تألیفات بسیاری در مسائل فقهی ، اصولی و کلامی داشته که برخی از آنها پاسخ به استفتائات است . از مجموعة تألیفات او نوزده کتاب شمرده اند که معروفترین آنها غُنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع است ، یک چهارم این کتاب به مباحث اصولی اختصاص دارد و پس از آن دورة کامل فقه ، همراه با استدلالی کوتاه در برخی از موارد، نگارش یافته است .

از آرای ابن زهره که در بخش اصول «غُنیه » مطرح است حرمت تقلید عامی از فقیه است ، زیرا که فتوای فقیه علم آور نیست و عمل فقط باید بر اساس علم باشد. همچنین می افزاید که مراجعة مردم به فقیه صحیح است ، زیرا که از اجماع * فقها در احکام شرعیه آگاه می شوند و اجماع فقها از آن رو که در برگیرندة قول معصوم است ، حجت است (ص 477ـ 485،486). برهمین اساس ، وی در بسیاری از مسائل ، دلیل اجماع را مطرح می کند (برای نمونه رجوع کنید به ص 540، 542، 547 ـ548) و می گوید، بیش از آنچه اهل سنّت به کمک قواعد اصولی احکام شرعی را دریافته اند، ما به کمک اجماع به دست آورده ایم (ص 480).

ابن زهره کتاب معروفی نیز در بحث امامت به نام قَبَس الانوار فی نصرة العترة الاخیار دارد (امین ، ج 6، ص 250).

2) ابوالقاسم جمال الدین ، عبدالله بن علی بن زهره ، فقیه ادیب ، برادر سیّدبن زهره . در 531 متولد شد و به گفتة برخی حدود 580 وفات یافت (آقابزرگ طهرانی ، طبقات : الثقات العیون ، ص 165). لیکن از اجازة معروف صاحب معالم (مجلسی ، ج 106، ص 25) برمی آید که در 597 زنده بوده است . وی تألیفاتی در فقه ، اصول و کلام داشته که التّجریدلفقه الغُنیة عن الحُجج و الادلة از جملة آنهاست (حرّ عاملی ، ج 2، ص 163؛ آقابزرگ طهرانی ، الذریعة ، ج 3، ص 351؛ قس افندی اصفهانی ، ج 3، ص 227).

3) ابوحامد، محیی الدین محمدبن عبدالله بن علی بن زهره ، فقیه امامی (متولد بعد از 564). شرح حال نویسان مقام علمی او را ستوده اند (بحرانی ، ص 353؛ مامقانی ، ج 3، بخش 1، ص 144). به گفتة خود وی ، ابن ادریس حلّی جدّ مادری او بوده (مجلسی ، ج 106، ص 41) و او نزد وی فقه آموخته (مامقانی ، همانجا) و از او و پدر و عموی خویش و ابن شهرآشوب و شاذان بن جبرئیل قمی روایت کرده است (مجلسی ، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، طبقات : الانوار الساطعة ، ص 160ـ161). محقق حلّی ، یحیی بن سعید حلّی و سیّد علی بن طاووس شاگرد او بوده اند (آقابزرگ طهرانی ، همانجا). ابن عدیم حلبی نیز او را از مشایخ خود دانسته است (ج 6، ص 560). کتاب الاربعون حدیثاً از آثار اوست (آقابزرگ طهرانی ، الذریعة ، ج 1، ص 426) و از جملة احادیث آن نامة امام صادق علیه السلام به والی اهواز است که آن را با ذکر سند، به طور کامل آورده است (مجلسی ، ج 74، ص 194).

4) ابوعلی حسن بن زهره بن حسن بن زهرة . فاضل ، ادیب و شاعر بود. در 564 متولد شد و از افراد سرشناس دودمان بنوزهره و فرزند زهرة صغیر بود، و مورّخان شیعه و سنّی از جلالت او یاد کرده اند. وی جدّ اعلای بنوزهره به شمار می رود که علاّ مة حلّی اجازة معروف خود را برای آنان نوشته است (آقابزرگ طهرانی ، طبقات : الانوارالساطعة ، ص 39). حسن بن زهره از دانشهای گوناگون بهره مند و با فقه امامیّه و شافعی و تاریخ و قرائت و ادبیات آشنا بوده ، شعر نیکو می سرود و خطی خوش و نثری زیبا داشت (ابن صابونی ، ص 186). ابن کثیر (ج 13، ص 111) برخی از اشعار او را آورده ، می گوید که وی حافظ قرآن بوده است . ابن حجر عسقلانی نیز او را ادیب و آشنا به فقه امامیه و قرائت دانسته است (ج 2، ص 208). افزون بر این ، سخنوری خوش سخن و خوش چهره و دارای دیانت و ریاست بود و از درایتی کامل و رفتاری پسندیده برخوردار بود و مردم از او بهره مند می شدند (ابن عدیم ، ج 5، ص 389؛ ذهبی ، حوادث و وفیات 611ـ620، ص 477). وی علاوه بر نقابت علویان ، مقام دبیری دربار الملک الظاهر غازی ، فرزند صلاح الدین ایوبی ، را بر عهده داشت ، لیکن این مقام خوشایند او نیفتاد و پس از چندی استعفا کرد. چندین بار نیز، به عنوان سفیر الملک الظاهر، با سلطان روم و حاکم موصل و حاکم اربل و الملک العادل ـ حاکم مصر و دمشق ـ و حاکم بغداد ملاقات کرد. پس از درگذشت الملک الظاهر، جانشین او عزیز، مقام وزارت را به حسن بن زهره پیشنهاد کرد؛ لیکن او نپذیرفت و راهی سفر حج شد و پس از بازگشت از حج بیمار شد و در جمادی الاولی 620 درگذشت (ذهبی ، حوادث و وفیات 611ـ 620، ص 478؛ ابن عدیم ، ج 5، ص 390). فرزندان او ابوالحسن علی (متولد592) و ابوالمحاسن عبدالرحمان (متولد606) ـ از محدثان بوده اند و ابن صابونی از آنان حدیث شنیده است (همانجا؛ امین ، ج 5، ص 73ـ74).

5) علاءالدین ، ابوالحسن ، علی بن (ابی ) ابراهیم (بن ) محمدبن علی بن حسن بن زهره ، عالم امامی (متوفی 755). نام پدران وی به گونه های مختلف ثبت شده است (حرّ عاملی ، ج 2، ص 171؛ افندی اصفهانی ، ج 3، ص 328؛ آقابزرگ طهرانی ، طبقات : الحقائق الراهنة ، ص 133). همو بوده که از علاّ مة حلّی اجازة روایت خواست و علاّ مه در نامه ای مشتمل بر تجلیل فراوان از او به وی و فرزند و برادر و برادرزادگانش اجازه داد تا تمام مصنفات خود او و همة کتب علمی (فقهی ـ لغوی ـ فلسفی ـ منطقی ـ کلامی ) را که نزد اساتید خوانده یا به او اجازة روایت آنها داده شده بود روایت کنند. این اجازه به اجازة بنوزهره معروف است . تاریخ کتابت این اجازه نیمة شعبان 723 است (مجلسی ، ج 104، ص 60ـ137؛ دربارة محتوای کامل این اجازه و جایگاه اینگونه اجازات در حفظ و انتقال کتب و آثارعلمی رجوع کنید به اجازه * ). دیگر اشخاصی که مشمول اجازة علاّ مه اند عبارت اند از:ابوعبدالله حسین ، فرزند علاءالدین ، عالم امامی (متوفی 775)؛ بدرالدین محمد، برادر علاءالدین (متوفی 733)؛ امین الدین ، ابوطالب احمد، فرزند بدرالدین . فقیه امامی و از مشایخ شهید اول (متولد718)؛ عزّالدین ، ابومحمد حسن فرزند بدرالدین ، عالم امامی (افندی اصفهانی ، ج 1، ص 59،310، ج 2، ص 138؛ حرّ عاملی ، ج 2، ص 22، 76؛ خوانساری ، ج 2، ص 374). شرح افراد کمتر سرشناس این خاندان در کتب تاریخی آمده است .

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : الانوارالساطعة فی المائة السابعة ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت 1392/1972؛
(3) همان : الثقات العیون فی سادس القرون ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت 1392/1972؛
(4) همان : الحقائق الراهنة فی المأة الثامنة ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت 1975؛


(5) ابن ادریس حلّی ، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ، قم 1410ـ1411؛
(6) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، بیروت 1390/1971؛
(7) ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، ج 5، بیروت 1397/1977؛
(8) ابن زهره ، کتاب الغنیة ، در الجوامع الفقهیة ، قم 1404؛


(9) ابن صابونی ، کتاب تکملة اکمال الاکمال فی الانساب والاسماء والالقاب ، بیروت 1406/1986؛
(10) ابن عدیم ، بغیة الطلب فی تاریخ حلب ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1406ـ 1409/1986ـ 1989؛
(11) ابن عنبه ، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(12) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، ج 12، 13، چاپ احمد ابوملحم ... ( و دیگران ) ، بیروت 1407/1987؛
(13) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401؛
(14) محسن امین ، اعیان الشیعة ، چاپ حسن امین ، بیروت 1403/1983؛
(15) یوسف بن احمد بحرانی ، لؤلؤة البحرین ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم ، قم ( بی تا. ) ؛


(16) محمدبن حسن حرعاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، ج 2، قم 1362 ش ؛
(17) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم 1390ـ1392؛
(18) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(19) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 611ـ620 ه ، بیروت 1418/1997؛
(20) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(21) محمد راغب طبّاخ ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء ، چاپ محمد کمال ، حلب 1408ـ1409/ 1988ـ1989؛
(22) محمدبن عمر فخررازی ، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة ، چاپ مهدی رجائی ، قم 1409؛
(23) محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛
(24) عبدالله مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352؛
(25) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(26) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج 11، چاپ عبدالکریم غرباوی ، کویت 1392/1972؛
(27) محمدبن محمد مفید، الارشادفی معرفة حجج الله علی العباد ، قم 1413.

/ یحیی رهایی /