responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1896

 

بنگلادش ، جمهوری مردمی ، واقع در جنوب آسیا. از جنوب شرق با میانمار، از جنوب با خلیج بنگال و از شمال ، غرب و شرق با هند هم مرز و مساحت آن 998 ، 143 کیلومتر مربع است . جمعیت بنگلادش در 1375 ش / 1996 حدود 123 میلیون تن بوده که با تراکم جمعیتی در حدود 834 تن در هر کیلومتر مربع ، پس از سنگاپور دارای بالاترین تراکم جمعیت در دنیاست . رشد بالای جمعیت از معضلات بزرگ کشور به شمار می رود که دولت برای حل آن سیاست کنترل موالید را به طور گسترده به اجرا درآورده است . پایتخت بنگلادش ، شهر داکا و بندر چتاگانگ از شهرهای مهم آن است ( > دایرة المعارف جهان سوم < ؛ > دایرة المعارف ورلدبوک < ؛ بریتانیکا ، ذیل مادّه ؛ اسعدی ، ج 2، ص 10).

بنگلادش به دو منطقة طبیعی تقسیم می شود: جلگة آبرفتی وسیعی که 90% کشور را تشکیل می دهد و دوسوم بخش شرقی جلگة دلتایی براهماپوترا ـ گنگ ، بزرگترین دلتای جهان ، است و از خلیج بنگال به طرف شمال امتداد می یابد؛ منطقة تپه های چتاگانگ که در گوشة جنوب شرقی کشور قرار دارد و حدود یک ششم سرزمین را در برمی گیرد ( > دایرة المعارف جهان سوم < ؛ بریتانیکا ، همانجاها).

رودهای گنگ ، براهماپوترا(جمونا)، میگهنا و پدما مهمترین رودهای بنگلادش اند. رود گنگ و رودهایی که به آن می ریزد، ناحیة وسیعی از جنوب غربی بنگلادش را در برمی گیرد. سرچشمة هیچ یک از رودهای بنگلادش در داخل این سرزمین قرار ندارد، ازینرو بنگلادش بر جریان رودهایی که سرزمین آن را آبیاری می کند نظارت کامل ندارد؛ برای مثال ، ساخت سدی بر بالای رود گنگ در ایالت بنگال غربی هند، موجب تغییر مسیر مقادیر قابل ملاحظه ای آب به نفع این ایالت شده است . رودخانه های پرشمار، مهمترین چشم انداز طبیعی بنگلادش است و به طور چشمگیری بر سبک زندگی مردم آنجا تأثیر گذاشته است . این رودها اراضی وسیعی را آبیاری کرده و نوعی سامانة ترابری مناسب و ارزان به وجود آورده اند. ته نشینی رسوبات آبرفتی این رودها باعث غنای خاک کشاورزی می شود و ذخایر بزرگ ماهی آنها، منبع غذایی مهمی برای ساکنان این کشور است . با اینهمه ، به سبب تغییرات پیوسته و بعضاً سریع در مسیر این رودها و طغیان آنها، خسارت زیادی متوجه بنگلادش می شود ( > دایرة المعارف جهان سوم < ؛ > دایرة المعارف ورلد بوک < ؛ بریتانیکا ، همانجاها؛ فرزین نیا، ص 7ـ 8).

بنگلادش آب و هوایی نیمه استوایی (نیمه گرمسیری ) دارد که با بادهای موسمی بارانزا تعدیل می شود. سه فصل اصلی عبارت اند از: فصل گرم (از اسفند تا خرداد)؛ فصل نسبتاً خنک ، اما موسمی ، مرطوب و گرم (از خرداد تا شهریور)؛ فصل خشک و خنک (از مهر تا بهمن ). متوسط دما از ْ7 در دی تا ْ32 در اردیبهشت تغییر می کند. دما گاهی به ْ40 می رسد. قریب 80% باران سالانه از خرداد تا شهریور می بارد. در این زمان ، بادهای موسمی بارانزا از جنوب به جنوب غربی می وزد. میانگین باران سالانه در غرب بین 270 ، 1تا 520 ، 1 میلیمتر، و در مناطق دیگر کشور حدود 540 ، 2 میلیمتر است . منطقة سلهت در شمال شرقی بیشترین میزان بارندگی در دنیا را از آن خود ساخته است . طوفانهای مهیب گردباد، تندر و تورنادو، گاه کشور را در هم می نوردد ( > دایرة المعارف جهان سوم < ، همانجا).

اقتصاد بنگلادش توسعه نیافته و کاملاً به کشاورزی وابسته است . سوءتغذیه ، فقر منابع طبیعی و جمعیت رو به افزایش ، مشکلات اقتصادی فراوانی برای مردم این کشور فراهم آورده است . آشوبهای سیاسی و اجتماعی بشدت بر سرمایه گذاری خارجی اثر منفی گذاشته است . با اینهمه ، تولید مواد غذایی در سالهای اخیر بهبود یافته است . برنج ، چای ، کنف خام ، دانه های روغنی و نیشکر از محصولات کشاورزی عمدة این کشور است . بنگلادش شمار ناچیزی کارخانة بزرگ دارد که بیشتر آنها به تولیدات کشاورزی می پردازند. صادرات بنگلادش ، منسوجات ، محصولات کنفی ، چرم ، محصولات شیمیایی ، چای و لباس و واردات عمدة آن پنبة خام ، نفت خام و سیمان است . طرف اصلی واردات ، هند و بازار اصلی صادرات ، اروپای غربی است . دانشگاه داکا که بزرگترین دانشگاه کشور است ، دانشگاه اسلامی جهانگیرنگر و دانشگاه فنی و مهندسی در داکا قرار دارد ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، ذیل مادّه ؛
> دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجا؛
> سالنامة آسیا1997 < ، ص 88).

بیشتر مردم بنگلادش از قوم بنگال اند. اقوام دیگر مانند چاکما ها، مارما ها، تیپرا ها و مرو ها نیز درصد کوچکی از جمعیت را تشکیل می دهند ( > دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجا). 3ر88% (1996) جمعیت بنگلادش مسلمان اند (برای آگاهی از سابقة اسلام در بنگلادش رجوع کنید به بنگال * ). هندوها با 5ر10% جمعیت ، بزرگترین اقلیت دینی کشور را تشکیل می دهند که شمار آنان از 1326 ش /1947 به طور مستمر روبه کاهش بوده است . اقلیتهای مذهبی کوچکتر عبارت اند از: بوداییها (6ر0%)؛
مسیحیان (3ر0%) و زردشتیها یا پارسیان و جاندارپندار ها (3ر0%) ( > دایرة المعارف جهان سوم < ؛
بریتانیکا ، همانجاها).

زبان رسمی بنگلادش ، بنگالی * یا بنگلا (بنگاله ) است . تقریباً همه مردم به زبان بنگالی گفتگو می کنند و تنها چند صدهزار مسلمان که به دنبال تقسیم شبه قارّة هند، از ایالت بهار (بیهار) هند به بنگلادش مهاجرت کرده اند به زبان اردو سخن می گویند. زبان اقوام نواحی تپه ای شرق و شمال کشور نیز عمدتاً از خانوادة زبانهای تبتی ـ برمه ای است (اسعدی ، ج 2، ص 14؛
> دایرة المعارف جهان سوم < ؛
همانجا؛
امریکانا ، ذیل مادّه ).

تاریخ بنگلادش . پس از تقسیم شبه قارة هند در 1326ش / 1947 و تشکیل کشور پاکستان ، ناحیة بنگال به دو بخش تقسیم شد: بنگال غربی که به عنوان ایالت جزو هند شد؛
و بنگال شرقی که به نام پاکستان شرقی ، یکی از پنج ایالت پاکستان بود ( > دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجا؛
امجدعلی ، ص 123ـ 124؛
برای تاریخ ناحیة بنگال پیش از تقسیم شبه قاره  رجوع کنید به بنگال ). خاک هند، میان پاکستان شرقی و چهار ایالت دیگر پاکستان فاصله می انداخت . مردم پاکستان شرقی بجز دین مشترک (اسلام ) در سایر زمینه ها، بویژه زبان ، با مردم بخش غربی پاکستان تفاوت داشتند و با وجود آنکه بیش از نیمی از جمعیت پاکستان در بخش شرقی زندگی می کردند تنهایک چهارم بودجه صرف آنها می شد و درآمد سرانة آنها کمتر از سه پنجم بخش غربی بود. تمرکز حکومت ، اقتصاد و نیروی نظامی در بخش غربی ، تبعیض میان این دو بخش را حادتر می کرد. در 1331 ش / 1952، با اعلام زبان اردو به عنوان زبان رسمی کشور، ناخرسندی مردم پاکستان شرقی افزایش یافت . در 1334 ش /1955 ساختار سیاسی پاکستان به شکل دو بخش شرقی و غربی با تعداد برابر نمایندگان در مجلس قانونگذاری مرکزی ، دوباره سازماندهی شد. با وجود این ، اعتراضات بویژه بر سر سهم ناعادلانة بودجة عمرانی و حوزه های اداری و نظامی ادامه یافت . حزب عوامی لیگ ، حزب برجستة پاکستان شرقی ، به رهبری شیخ مجیب الرحمان درخواست خودمختاری بخش شرقی را مطرح کرد. در انتخابات عمومی 1349 ش /1970، این حزب اکثریت کرسیهای مجمع ملی پاکستان را کسب و شیخ مجیب را به نخست وزیری انتخاب کرد؛
اما ژنرال یحیی خان ، رئیس جمهور پاکستان ، نخست وزیری مجیب را نپذیرفت و نخستین نشست مجمع را به تعویق انداخت . به دنبال آن اعتراضات خشونت آمیزی در 1349 ش /1971 درگرفت . عوامی لیگ تصمیم گرفت در ایالت پاکستان شرقی به طور یکجانبه اعلام استقلال کند و در 6 فروردین 1350/26 مارس 1971، مجیب استقلال پاکستان شرقی را تحت نام بنگلادش اعلام کرد. بلافاصله جنگ داخلی شروع شد. یحیی خان ، عوامی لیگ را غیرقانونی اعلام و رهبران آن را بازداشت کرد و ارتش پاکستان بر ایالت بنگال شرقی تسلط یافت . مقاومت مردم پاکستان شرقی با تشکیل ارتش آزادیبخش بنگال شرقی ادامه یافت . این ارتش ، حملة وسیعی را بر ضد ارتش پاکستان آغاز کرد. براثر این جنگ نزدیک 5ر9 میلیون نفر به هند گریختند. در 13 آذر 1350/ 4 دسامبر 1971 هند به پاکستان اعلان جنگ داد و در حمایت از ارتش آزادیبخش وارد کارزار شد. نیروهای ائتلافی در 25 آذر/ 16 دسامبر نیروهای پاکستان را به محاصره درآوردند و استقلال بنگلادش تحقق یافت . در دی 1350/ ژانویة 1972 شیخ مجیب نخست وزیر بنگلادش شد. براساس قانون اساسی موقت ، بنگلادش کشوری مستقل با حکومت سکولار و نظام دموکراسی پارلمانی اعلام شد. در 1353 ش / 1974 این کشور به عضویت سازمان ملل متحد درآمد. پس از استقلال ، بنگلادش با معضلات فراوانی مانند میلیونها نفر بی خانمان ، کمبود مراکز درمانی ، بهداشتی ، صنعتی ، آموزشی ، ترابری و خطوط ارتباط جمعی روبرو بود. در 1354 ش / 1975، متمم قانون اساسی که اختیارات اجرایی کامل به رئیس جمهور می داد، تصویب شد و مجیب الرحمان نخستین رئیس جمهور بنگلادش شد. او همة احزاب مخالف را ملغی و نظام تک حزبی را اعلام کرد. در 1354 ش / 1975 شیخ مجیب در کودتای افسران اسلامگرا کشته شد. چند ماه بعد یک ضدکودتا و کودتا از سوی نظامیان سازمان داده شد و در نتیجه فرماندهان نظامی زیرنظارت یک رئیس جمهور غیرسیاسی ، ابوسادات محمد سایم (قاضی القضات دیوان عالی )، قدرت را به دست گرفتند. در 1355 ش / 1976 ژنرال ضیاءالرحمان مسئولیت فرماندهی و ریاست حکومت نظامی را به عهده گرفت و در 1356 ش /1977 به ریاست جمهوری رسید. او با اصلاح قانون اساسی ، اسلام را به جای سکولاریسم مهمترین اصل قرار داد. در 1358 ش / 1979 رهبران نظامی به حکومت نظامی پایان دادند و مردم اعضای پارلمان جدید را برگزیدند. در این انتخابات حزب ملی بنگلادش ، به رهبری ضیاءالرحمان ، بیشتر کرسیهای مجلس را به خود اختصاص داد. در 1360 ش /1981، شورشیان رئیس جمهور را ترور کردند. پس از آن ، معاون رئیس جمهور، عبدالستار به ریاست جمهوری رسید. در 1361 ش / 1982 رهبران نظامی دوباره کنترل حکومت را به دست گرفتند. ژنرال محمدارشاد قانون اساسی را به حالت تعلیق درآورد و حکومت نظامی برقرار کرد و فعالیتهای سیاسی را ممنوع ساخت . او در 1362 ش / 1983 خود را رئیس جمهور کشور خواند. در آذر 1369/ دسامبر1990 با افزایش اعتراض گروههای مخالف ، ارشاد از ریاست جمهوری استعفا کرد. در اسفند 1369/فوریة 1991 حزب ملی بنگلادش کنترل پارلمان را به دست گرفت و رهبر آن بیگم خالده ضیاء، بیوة ضیاءالرحمان ، نخست وزیر شد. در شهریور1370/ سپتامبر1991، با اصلاح قانون اساسی بنگلادش ، مسئولیت قوة مجریه به نخست وزیر داده شد و بدین ترتیب رئیس جمهور جنبة تشریفاتی پیدا کرد ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ؛
> دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجاها؛
امجدعلی ، ص 124). در همان سال ، عبدالرحمان بیسواس از سوی مجلس به ریاست جمهوری انتخاب شد. گروه مخالف (به طور عمده عوامی لیگ ) با اقدامات اقتصادی دولت خالده ضیاء، از جمله خصوصی سازی اقتصادی ، به مخالفت پرداختند. گروههای اسلامگرا نیز نسبت به برخی مواضع دولت انتقاد شدید داشتند که گاه به تظاهرات مردمی می انجامید. اظهارنظرهای ضد دینی تسلیمه نسرین در مطبوعات بنگلادش در 1372 ش /1993، عواطف دینی و خشم مردم مسلمان را برانگیخت و به دنبال فرار او از کشور ـ که مقدمات آن را مقامات دولتی فراهم

آورده بودند ـ اعتصابات و تظاهرات افزایش یافت . سرانجام بر اثر افزایش مخالفتها خالده ضیاء در 1375 ش / 1996 از نخست وزیری کناره گیری کرد و دولتی بیطرف به ریاست محمد مجیب الرحمان مأمور برگزاری انتخابات شد. در همان سال ، حَسینه واجد، دختر شیخ مجیب الرحمان ، به نخست وزیری و قاضی شهاب الدین احمد به ریاست جمهوری رسید ( > سالنامة آسیا 1997 < ، ص 85ـ86؛
> کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، همانجا).

سیاست خارجی بنگلادش به طورکلی تحت تأثیر عوامل داخلی از جمله احزاب ، اقتصاد ضعیف ، بلایای طبیعی و عوامل خارجی مانند همسایگی با هند به عنوان یک قدرت برتر منطقه ای و سازمانهای کمک دهندة خارجی قرار دارد (فرزین نیا، ص 205). بنگلادش در امور خارجی از سیاست عدم تعهد و موضع مسالمت آمیز پیروی کرده است . روابط با هند از 1375 ش / 1996 با امضای توافقنامة سی سالة تقسیم آب گنگ بهبود یافته است . این کشور در 1353 ش / 1974 به عضویت سازمان کنفرانس اسلامی درآمد و با عضویت در سازمان سارک (جامعة همکاری منطقه ای جنوب آسیا) در 1364 ش / 1985 به تحکیم روابط با کشورهای منطقه ای اهتمام ورزید. از 1355 ش /1976، مناسبات بنگلادش با پاکستان بهبود یافته است . در 1370 ش / 1991 پاکستان و بنگلادش دربارة بازگشت آوارگان مسلمان بهاری به پاکستان به توافق رسیدند. مسلمانان بهاری که در اردوگاههای آوارگان در بنگلادش مستقرند در جنگ استقلال بنگلادش از پاکستان جانبداری کردند. در 1371 ش / 1993 نخستین گروه از مسلمانان بهاری به پاکستان وارد شدند. بنگلادش با مسئلة آوارگان میانماری نیز روبروست . در 1370 ش /1991 بیش از پنجاه هزار مسلمان میانماری

برای گریز از تعقیب سیاسی حکومت میانمار به بنگلادش پناه آوردند. با وجود توافق میان دو کشور در 1371 ش / 1992 دربارة بازگشت این آوارگان به میانمار، تا 1376 ش / 1997 بیش از نیمی از آنان هنوز در اردوگاههای بنگلادش سکونت داشتند.

پس از تأسیس بنگلادش و به رسمیت شناخته شدن از سوی پاکستان در کنفرانس سران کشورهای اسلامی در 3 اسفند 1352/ 22 فوریة 1974، از آنجا که ایران در این خصوص از مواضع پاکستان حمایت می کرد، همزمان رسماً اقدام به شناسایی بنگلادش کرد و سفارت آن کشور در 16 خرداد 1353 در تهران گشایش یافت ( گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی ، ج 3، ص 2859ـ2860، 2892). بنگلادش نسبت به جمهوری اسلامی ایران نیز موضعی معتدل و غیرخصمانه داشته است و در آغاز جنگ عراق بر ضد ایران (1359 ش )، ضیاءالرحمان یکی از سران چند کشور مسلمان بود که به نمایندگی از سازمان کنفرانس اسلامی به منظور میانجیگری به ایران سفر کرد (فرزین نیا، ص 233ـ234، 237).

بنگلادش در چارچوب روابط با کشورهای اسلامی بیشتر به گسترش روابط با کشورهای ثروتمند عربی ، بویژه عربستان ، گرایش دارد و کمکهای مالی فراوانی از عربستان دریافت نموده است . ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، همانجا؛
فرزین نیا، ص 218؛
مجلة سیاست خارجی ، ص 985).

قانون اساسی بر ایجاد اقتصاد سوسیالیستی و تحکیم و ابقا و تقویت روابط برادرانه بین کشورهای مسلمان براساس وحدت اسلامی تأکید دارد. همچنین براساس این قانون ، نخست وزیر در رأس قوة مجریه قرار دارد و از سوی حزبی که بیشترین کرسی را در مجلس در اختیار دارد انتخاب می شود. براساس اصلاحیة قانون اساسی در 1367 ش /1988، اسلام دین رسمی است ( > کتاب سال جهان اروپا 1998 < ، همانجا). از اواسط دهة 1349 ش / 1970، بویژه در دولت ضیاءالرحمان ، فعالیتهای اسلامی افزایش یافته است و مؤسسات و سازمانهای اسلامی و احزاب سیاسی اسلامی ، مانند جماعت اسلامی ، اهمیت بیشتری یافته اند.

بنگلادش در موسیقی ، معماری و مجسمه سازی و نقاشی پیشینه ای غنی دارد. معماری سنتیِ بنگلادش در آثار باقی مانده از دورة مغولی ، تجلّی می یابد. آثار و ابنیة تاریخی مانند مسجد کوسومبا (965) در راجشاهی ؛
مسجد شاه محمد (1091) در اگرا سندور ؛
مسجد داکا و دژِ لال باغ (1191ـ1192)؛
مسجد هفتاد و هفت گنبد در باگرهات و مقبرة بی بی پری در داکا از شاهکارهای معماری در بنگلادش است . سبک معماری این آثار از نوع معماری اسلامی و شبیه مناطق دیگر شبه قاره است .

همچنین آثار معماری ، مربوط به دورة پیش از اسلام ، بیشتر در نواحی شمال کشور، در پهارپور و مهاستان ، و در جنوب ، در مینامتی ، وجود دارد که سبک معماری آنها بودایی است و به قرن دوم / هشتم باز می گردد. نقاشی سنتی مربوط به دوران مغول است . در آن دوران نقاشان ماهر و خلاّ ق ایران (شاگردان بهزاد) سبک نقاشی مغولی را در آنجا متداول ساختند، که رنگهای درخشان و تزیینات ظریف هنر اسلامی در آن نمایان است ( بریتانیکا ؛
> دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجاها؛
امجدعلی ، ص 123؛
فرزین نیا، ص 65).

ادبیات بنگالی بشدت از زبان و ادبیات فارسی تأثیر گرفته است . در اواسط قرن سیزدهم ادبیات نوین بنگالی به دوران شکوفایی خود رسید. قاضی نذرالاسلام * ، شاعر ملی و حماسه سرا، از چهره های معروف ادبیات معاصر بنگالی است ( > دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجا). پیوند استوار ادبیات بنگالی با ادب فارسی ، بعد از تأسیس بنگلادش ، در قالب تشکیل کلاسهای آموزش زبان فارسی ، مبادلة دانشجو، تأسیس کرسی زبان فارسی در دانشگاه داکا و اعزام اساتید زبان فارسی از سوی جمهوری اسلامی ایران ادامه یافته است (فرزین نیا، ص 62، 242ـ243؛
ابوالبشر، ص 77، 80).


منابع :
(1) کلثوم ابوالبشر، «ادبیات و نفوذ زبان فارسی در بنگلادش »، در مسائل زبان فارسی در هند و پاکستان و بنگلادش : سمینار زبان فارسی (سومین : تهران : 1365)؛
(2) مرتضی اسعدی ، جهان اسلام ، تهران 1366ـ1369 ش ؛
(3) زیبا فرزین نیا، بنگلادش ، تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1373 ش ؛
(4) گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی : فهرست روزبروز وقایع سیاسی ، نظامی ، اقتصادی و اجتماعی ایران از 3 اسفند 2479 تا 30 اسفند 2535 ، ( تهران 1355 ش ) ؛
(5) مجلة سیاست خارجی ، سال 11، ش 3 (پاییز 1376)؛


(6) S. Amjad Ali, The Muslim world today , Islamabad 1985;
(7) Asia 1997 yearbook: a review of the events of 1996, Hong Kong 1997;
(8) Encyclopaedia Britannica, Chicago 1998 (computer disk), s.v. "Bengladesh";
(9) The Encyclopedia Americana, Danbury 1984, s.v. "Bangladesh";
(10) Encyclopedia of the Third World , rev. ed. by George Thomas Kurian, London 1982, s.v. "Bangladesh";
(11) The Europa world yearbook 1998, London 1998, s.v. "Bengladesh";
(12) The World book encyclopedia, London 1995, s.v. "Bangladesh".

/ جواد کریمی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1896
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست