بنگاههای خیریة دولتی ، نهادهای خیریة عام المنفعه در امور رفاهی ، بهداشتی و درمانی . این بنگاهها را دولت برای بهبود وضعیت نامطلوب رفاهی و بهداشتی جامعة ایران (در سالهای جنگ جهانی دوم و پس از آن ) تأسیس کرد. مهمترین این بنگاهها عبارت بودند از: بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، بنگاه نیکوکاری برای حمایت از بیماران بی بضاعت ، بنگاه شیرخوارگاهها برای جمع آوری ونگاهداری کودکان سرراهی و بنگاه حمایت از بیماران روانی (ایران . وزارت کشور، ص 1).

از این فهرست ، بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، که نام اولیة آن «بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، زنان باردار و بینوا» بود، به لحاظ سابقه و دامنة فعالیت ، اهمیت بیشتری داشت . این بنگاه که در 25 آذر 1319 تأسیس شد، پس از جمعیت شیر و خورشید سرخ (جمعیت * هلالِاحمر) ایران ، قدیمترین مؤسسة خیریة دولتی به شمار می آید. طی جنگ جهانی دوم ، این نهاد به توزیع پوشاک و خوراک در میان فقرا اقدام می کرد و هزینة آن از محل کمکهای خیریه تأمین می شد ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل «بنگاه حمایت مادران و نوزادان »؛ ایرانیکا ، ذیل «بنگاه حمایت مادران و کودکان »). ریاست بنگاه با هیئت مدیره بود و بنابر اساسنامه ، هدف اصلی این نهاد خیریه حمایت مادی و معنوی از نوزادان و مادران باردار، بیمار و مستمند بود. بنگاه برای دستیابی به این هدف ، شماری بیمارستان ، زایشگاه و درمانگاه تأسیس کرد (ایران . وزارت کشور، همانجا؛ بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، ص 16). پس از اشغال ایران در شهریور 1320، بنگاه که دچار بحران مالی شده بود کاملاً به منابع مالی دربار پهلوی وابسته شد و در همین سال یک بیمارستان بیست تختخوابه و شماری درمانگاه بنیان گذاشت (بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، ص 14؛
ایرانیکا ، همانجا). در 1322 ش ، نام بنگاه به «بنگاه حمایت مادران و نوزادان » تغییر یافت (بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، ص 16). در 1325 ش ، درآمد بنگاهِ اعانة ملی (حاصل از فروش بلیتهای بخت آزمایی ) و سینماها به این بنگاه اختصاص یافت و پس از آن ساختمان مرکزی ، درمانگاه و زایشگاه (تأسیس در 25 آذر 1338) بنا شد (همان ، ص 15، 27). بنگاه حمایت مادران و نوزادان دارای بخشهای «بنگاه خدمات اجتماعی و راهنمایی بهداشت خانواده »، با هدف آموزش و تغذیة صحیح کودکان و پیشگیری از زایمانهای مکرر (همان ، ص 67ـ70)، و «آموزشگاه بهیاری » (تأسیس در 1336 ش )، با دورة آموزشی دوساله برای تربیت پرستار و بهیار ماما بود (همان ، ص 72،82؛
ایرانیکا ، همانجا). این بنگاه علاوه بر تهران در شهرستانهای رشت ، مشهد، تبریز، اصفهان ، شیراز، قم ، نقده ، ساوه و ایذه شعبه هایی دایر کرد (بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، ص 95ـ98). بودجة سالانة این بنگاه در 1342 ش حدود پنجاه میلیون ریال و از محل شهرداری تهران ، عوارض بنزین ، سینماها و بنگاه اعانة ملی بود (همان ، ص 21؛
ایرانشهر ، ج 2، ص 1447).

«بنگاه نیکوکاری » که در 1322 ش ، با هدف درمان کودکان (زیر سیزده سال )، در تهران تأسیس شد، از بنگاههای خیریة دولتی بود. بودجة این بنگاه در حدود چهار میلیون ریال (در 1342 ش ) بود که قسمتی از آن را جمعیت شیروخورشید سرخ و سایر بنگاههای خیریه و اعانات نقدی افراد خیّر تأمین می کرد، و قسمتی نیز از فرع سپردة ثابت آن بنگاه در بانک سپه تأمین می شد ( ایرانشهر ، همانجا).

پس از انقلاب اسلامی ایران ، براساس طرح هیئت وزیران دولت موقت که در 1359 ش به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، ضمن الحاق سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی به سازمانِ * بهزیستی کشور، بنگاههای خیریة دولتی از جمله بنگاه حمایت مادران و کودکان ، که وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی بودند، به سازمان بهزیستی ، و بیمارستانهای تحت پوشش این بنگاهها به وزارت بهداشت (وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکیِ فعلی ) انتقال یافتند (سازمان بهزیستی کشور، ص 10، 21؛
بهنام ، ص 176ـ177).

---

منابع :
(1) ایرانشهر ، تهران : کمیسیون ملی یونسکو در ایران ، 1342ـ 1343 ش ؛
(2) ایران . وزارت کشور، «شرح وظایف بنگاههای خیریة دولتی »، مورخ 1348 ش ، سند ش 290004281، موجود در سازمان اسناد ملی ایران ؛
(3) بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، بیست و پنج سال خدمتِ بنگاه حمایت مادران و نوزادان ، تهران 1345 ش ؛
(4) مهوش بهنام ، فهرست مستند اسامی مؤسسات و سازمانهای دولتی ایران ، تهران 1368 ش ؛
(5) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(6) سازمان بهزیستی کشور، مجموعة قوانین و مقررات بهزیستی ، تهران 1376 ش ؛


(7) Encyclpaedia Iranica , s.v. "Bonga ¦ h-e Hema ¦ yat-e Ma ¦ dara ¦ n o Ku ¦ daka ¦ n".

/ منیژه ربیعی /