بَنْگ ، نام چند گیاه مختلف و، بویژه ، نامِ موادّمخدّر حاصل از آنها، که به علت همانندیِ برخی خواص و کاربردهای تخدیریشان ، با یکدیگر خَلط و مُشتبَه شده اند، خصوصاً : 1) «حَشیش » یا گیاهِ شاهدانه ، یا، در اصطلاحِ گیاهداروشناسان قدیم دورة اسلامی ، کَنَّب / کَنَب / قِنَّب / قُنَّب ، با نام علمیِ کانّابیس ساتیوا (لفظاً به معنای «کنَّبِ کاشته شده »)؛ 2) «بَنْج » یا سَیْکَران ، با نام علمی هیوسْکواموس . این خلط ظاهراً در گذشته ای بسیار دور روی داده است (رجوع کنید به دنبالة مقاله ). مقالة حاضر، به «بنگ » به معنای رایج آن در فارسی معاصر (= حشیش ) اختصاص دارد.

واژه شناسی . واژة بنگ از فارسی میانه بَنْگ (در پهلَویِ کتابی ، بَنْگ و مَنْگ ؛ معرّب آن ، بَنْج ) و آن از اوستایی bangha / ha ¤ ban می آید، که نهایتاً به واژة سانسکریتِ /a ¦ ga bhan (دراین زبان ، فقط به معنای کنب و مادّة مخدّر یا مُسکِرِ حاصل از آن ) بازمی گردد (رجوع کنید به مونیر ـ ویلیمز ، ص 744، ستون 3؛ بارتولومه ، ستون 925). دربارة اصل واژه های همریشة کنب (فارسی ؟)، قنب (عربی ) و کانّابیس یونانی (که کانّابیس لاتینیِ مذکور اقتباس از آن است ) دانشمندان اختلاف نموده اند؛ برخی واژة یونانی را مأخوذ از یک زبان اروپای شرقیِ باستان (سَکایی یا تراکیایی ) یا حتی از سومری unibu k / qun(n)ubu / qunnabu «گیاه شاهدانه » یا همریشه با آن دانسته اند (رجوع کنید به ارنو و میّه ، ص 193؛ شانترن ، ج 1، ص 493؛ شیر، ص 128؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «حشیش »). دربارة اصطلاح «حشیش » رجوع کنید به دنبالة مقاله .

گیاهشناسی تاریخی و تاریخچة مصارف گوناگون گیاه شاهدانه (هندی ). دو حکیم یونانی ، دیوسکوریدس (سَدة نخست میلادی ) و جالینوس (سدة دوم ) که آثارشان منبع اصلی اطلاعات پزشکان و داروشناسان دورة اسلامی بوده است ، دو نوع از این گیاه را می شناخته و وصف کرده اند : 1) کانابیس اِمِرُس (لفظاً «کنب کاشته شده / بُستانی »)، که همان کانابیس ساتیوا ی مذکور است ؛ دیوسکوریدس در وصف آن می گوید (ترجمة عربی قدیم ، به نقلِ ابن بیطار، ج 2، ص 39، در ذیل قنب ؛ ترجمة انگلیسی قدیم ، ش 165، ص 390) : « ( الیافِ ) قنب برای ساختن طنابهای مُحکم بسیار نیک است ... گیاهی است بدبو، دارای ساقه های دراز و کاواک ، و دانه های گِردی که خورده می شود. افراط در خوردن این دانه ها قوّة تناسل را از میان می بَرد. چکانیدن عصارة شاهدانه های سبز (تازه ) در گوش ، گوشْدرد را درمان می کند»؛ 2) کانابیس آگریا (لفظاً «کنبِ بَرّی / وحشی »؛ در ابن بیطار، همانجا، ذیل «قنب برّی »)، که گیاهشناسان جدید آن را از جنس ِ آلتایا (= خَطمی ) می دانند و به نامِ آلتایاکانّابینا (لفظاً «خطمیِ کنبی / کنبْ مانند») می شناسند. دیوسکوریدس در وصف آن می گوید (ترجمة انگلیسی قدیم ، ش 166، ص 391؛ ترجمة عربی ، به نقل ابن بیطار، همانجا) : شاخه ها و دانه ها و ریشه هایش مانند خطمی است اما برگهایش مانند برگهای کنب بستانی است ؛ پوست ساقه های آن طناب بافی را شاید، و ضماد جوشاندة ریشه هایش برای تحلیل آماسهای «گرم » و رفع مادّه ای که در مَفصلها متحجّر شده باشد سودمند است (برای دیگر خواص دارویی کنب رجوع کنید به دنبالة مقاله ). نوع سومی از کنب را قرنها پس از دیوسکوریدس دانشمند گیاهداروشناسِ اندلسی ، ابن بیطار (متوفی 646/1248) وصف کرده است (همانجا) : «نوع سومی از قنب هست که به آن قنب هندی می گویند و جز در مصر من آن را در جایی ندیده ام . در باغها کاشته می شود و ( مصریان ) آن را حشیشه می گویند.» سپس «سُکرآوری » این نوع ، رواج استعمال آن در میانِ «فقرا» (= درویشان ) مصر و مضارّ آن را ذکر می کند (رجوع کنید به دنبالة مقاله ). حشیشی که در احوال مساعد آب و هوا و خاک ، بویژه در هند و مصر و برخی نواحی اطراف آنها، کاشته می شود از حیث اثر فیزیولوژیکی قویتر و مؤثرتر است (مثلاً از شاهدانه ای که در کشورهای شمالی تر اروپا بروید؛ رجوع کنید به بستانی ، ذیل «حشیشه »؛ د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا). ظاهراً به سبب همین اثر قوی تر شاهدانة هندی الاصل (؟)، طبیعیدان نامی فرانسوی لامارک (در 1789 میلادی ) آن را از نوعِ sativa جدا دانسته کانّابیس ایندیکا (لفظاً «کنب هندی ») نام نهاد (ج 1، ص 695)؛ اما تفاوتهای ریختشناختی (مُرفولوژیک ) این دو، چندان نیست که بتوان حشیش هندی را «نوع » دیگری دانست . لذا، در جمع میان این دو نامگذاری ، نام علمی indica var. Cannabis sativa شاید اصلح باشد (رجوع کنید به ابن میمون ، ش 58، تعلیقات مایرهوف ، ص 33-32 ؛ برای توصیف گیاهشناختی C. sativa ، انتشار آن در ایران ، و تصویر رنگی بخشهای گوناگون آن رجوع کنید به قهرمان ، ج 10، لوحه 1159).

منشأ کنب را عموماً آسیای مرکزی باستان دانسته اند (مثلاً رجوع کنید به بریتانیکا ، ماکروپیدیا ، ذیل "hemp" ؛ پاسکواله ، ص 112). اگر چنین باشد، کِشت شاهدانه باید در روزگاران بسیار کهن از آنجا از سویی به چین و هند و، از سوی دیگر، به ایران ، بین النهرین ، حوزة دریای مدیترانه و مصر گسترش یافته باشد. مدارکی به قدمت حدود 2700ـ2800 سال پیش از میلاد حاکی از کشت کنب برای استفاده از الیاف و احتمالاً مصارف درمانی یا تخدیری آن در چین باستان موجود است (برای شرح این مدارک رجوع کنید به پاسکواله ، ص 114ـ 115). کنب هندی ، به استناد نوشته های کهن سانسکریت (در وِدا ها، متعلق به حدود 2000سال پیش از میلاد)، با نامهای بَهنْگَ (مذکور در بالا) و ایندراسَنَ (لفظاً «کنبِ ایندرا»، ال'هِ جوّ و آسمان و باران و باد و طوفان در دین هندوان )، در پزشکی سنّتی هندی و در آیینها و اعیاد مذهبی هندوان و برهماییان اهمیت خاصی داشته است .

استعمال حشیش به عنوانِ مُسکر با ترکیبها و نامهای گوناگون در افرادِ همة طبقات اجتماعی موروثی هند (کاسْت )، از اَعالی و اَدانی ، سخت رایج بوده و هنوز هم رواج دارد (رجوع کنید به پاسکواله ، ص 116ـ119؛ دایماک و همکاران ، ج 3، ص 318ـ 321). در الواح آسوری ، به قدمت حدود 2000سال پیش از میلاد، از جمله در یکی از کهنترین نوشته های علمی موجود یعنی واژه نامه های بین النهرین باستان ، شواهدی هست که کنب هم در پارچه بافی و هم به عنوان دارو در آنجا به کار می رفته است ، و در پزشکی بابلی ، استعمال خارجی کنبِ آمیخته به مواد دیگر برای معده ، آماسها، لمسی اسافل اعضای بدن و استعمال داخلی آن برای زدودن غم و افسردگی و برای دفع سنگِ کلیه معمول بوده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا؛ پاسکواله ، ص 112ـ113). در مصر باستان ، شاهدی حاکی از استعمال کنب برای الیاف بافتنی آن یافت نشده است ولی شواهدی در پاپیروسهایی به قدمت 3300ـ2600سال پیش از میلاد دالّ بر استعمال داخلی (به صورت خوراکی یا تدخین ) و خارجی (به صورت مرهم و غیره ) آن (با نامِ شمشمت ) مثلاً برای تحریک انقباضهای زهدان ، به عنوان مُسکّن و پلشت بر ، در برخی بیماریهای چشم و جز اینها وجود دارد ( د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا؛ پاسکواله ، ص 115ـ116).

در مورد ایران (به معنای گستردة باستانی آن )، کهنترین سند تاریخی دربارة کنب روایت هرودوت (سدة پنجم پیش از میلاد) و در ارتباط با قوم جنگجوی ایرانی سَکاها است که آن را در سرزمین خود، سکوتیا ، در آسیای مرکزی می کاشتند. هرودوت (ترجمة انگلیسی ، کتاب چهارم ، ص 294ـ295) می گوید : «گیاهی است مانند کتان ولی بسیار بزرگتر و خشن تر، که هم خودروست و هم کاشته می شود. تراکیاییها ( بومیانِ تراکیا ، کشوری باستانی در جنوب شرقی اروپا در شبه جزیرة بالکان کنونی ، که در حدود 512ـ479 پیش از میلاد تابع حکومت ایران بود ) پارچه هایی مانند پارچة کتانی با آن می بافند.» سپس «حمّام بُخار» سکاها را (به جای استحمام با آب ، که نزد آنان معمول نبود) شرح داده است : «خیمة سه گوش کوچکی با پارچة پشمی بر سه تیرک ( به شکل چاتمه ) برپا می کنند و درزهای آن را خوب می پوشانند. در این خیمه سینی ای پُر از سنگریزه های برافروخته می گذارند، سپس قدری شاهدانه برداشته تک تک به درون خیمه می خَزَند و شاهدانه ها را بر سنگهای داغ می ریزند. دانه ها فوراً می سوزد و بُخار (دود) می کند... سکاها از استنشاق این بخار چندان سرخوش و کیفور می شوند که از ( فرط ) لذت فریاد می کشند.» برخلاف گمان هرودوت ، ظاهراً سکاها این «حمام بخار» را نه برای تطهیر بلکه برای استلذاذ و سرخوشی به کار می بردند. احتمالاً همین سکاها در حدود 1500 پیش از میلاد کشت این گیاه را به نواحی شمال دریای خزر و از آنجا به روسیه و اروپای مرکزی و شمالی گسترش دادند (پاسکواله ، ص 114).

بنابر روایتی ، زایری هندو، بیرارسلان ( ؟ ) نام ، در زمان سلطنت انوشیروان (531 ـ579میلادی ) استعمال کنب به عنوان ماده ای مخدّر و مُسکر را در ایران شناسانید (پاسکواله ، ص 119). منشأ این افسانه ظاهراً روایت مَقْریزی (766ـ845؛ ج 3، جزء3، ص 207) از قول شیخ محمد شیرازیِ قلندری است : شیخی هندی به نام بیررطن ( کذا ) نخستین کسی بود که خوردنِ حشیش را به اهل هند، که پیشتر از خاصیت سکرآوری آن ناآگاه بودند، شناسانید. بیررطن در زمان «أکاسِرة » می زیست ، دورة اسلام را درک کرد، و مسلمان شد. استعمال حشیش در هند شیوع یافت و خبر آن به مردم یَمَن ، ایران ، عراق ، روم ، شام و مصر رسید (نیز رجوع کنید به بُستانی ، همانجا). نادرستی این روایات آشکار است (نیز رجوع کنید به داستان شیخ حیدر در دنبالة مقاله ). در مورد ایران قدیم ، وجود اشارات متعدد به (گیاهِ) شاهدانه در برخی نسکهای اوستا و دیگر نوشته های مزدیسنی (به زبان فارسی میانه ) حکایت از قدمت شناخت این گیاه و آگاهی از خواصّ تخدیری یا سُکرآوری آن دارد. مثلاً، بنا بر روایتی زردشتی ، وقتی که اهریمن به آفریدگانِ اهورا مزدا حمله کرد، پیش از این که

«گاوِ یکتا آفریده » را از پای درآوَرَد، اهورا مزدا به آن گاو «مَنگِ بیشاز ( = درمانبخش ) » خورانید تا از درد گزند اهریمن بکاهد؛ گاو فوراً نزار و بیمار شد و درگذشت ( بُنْدَهِش ، فصل 4، بند20، ص 50ـ51؛ ترجمة بهار، ص 52). این «منگِ» مخدر و کُشنده ، به گمان برخی ، شاید عصارة نوعی سَیکران = بَنج بوده است (نیز رجوع کنید به ایرانیکا ، ج 3، ص 689ـ690). دیگر این که ، مثلاً، بنگ یکی از اجزای «خورشِ روشنگر » بود که ویشتاسب به وسیلة آن توانست «فَرَّه بزرگ » و «سِرّ اکبر» را ببیند. این «مَنگِ ویشتاسْپان »، نوشابة نشئه آوری که به منظور گشودنِ «چشمِ جان » می خوردند، به هوم * ( دینکرد 7:4/85) یا به مِیْ ( روایات پهلوی 47:27) آمیخته می شد. مثلاً، اَردا وِراز راردا ویراف ، پیش از سفر (خیالی ) به «آن جهان » از آن منگ آشامید ( وندیداد پهلوی 15:14؛ اَردا ویراز نامگ 1:20، 2:9، 2:15، 16). این «خورشِ روشنگرِ» توهّم زا/ وَهم انگیز احتمالاً حاوی قدری بنگ /حشیش بوده است (نقل به اختصار از ایرانیکا ، همانجا).

در روایتهای دیگری ، «کشف » خواص حشیش و اشاعة آن به دو صوفی ایرانی ، شیخ حیدرِ زاوَجی (منسوب به زاوَه در شهرستان نیشابور) و احمد ساوَجی قلندری ، نسبت داده شده است . مقریزی (ج 3، جزء3، ص 205ـ206) این داستان را دربارة شیخ حیدر از السَوانح الادبیة فی المدائح القِنّبیة عمادالدین ابوالفضل حسن بن محمد عُکْبَری (قرن هفتم ) آورده است (نقل به اختصار): «از شیخ جعفربن محمد شیرازیِ حیدری ( = پیرو مکتب شیخ حیدر مزبور ) در 658، در شوشتر، سبب وقوف بر این گیاه و چگونگی رسیدن آن را به فقراء ( = صوفیان ، درویشان ) و سپس به عوام ( = تودة مردم ) پرسیدم . پاسخ داد که شیخِ او، شیخ الشیوخْ حیدرا ( کذا ) یِ نیشابوری ، در زاویه ( = خانقاه کوچک ) ای بر کوهی میان نیشابور و زاوه می زیست . گرچه گروهی از فقراء در ملازمت او بودند، وی بیش از ده سال در آنجا کُنج عزلت گرفت و کسی را بجز من ( = شیخ جعفر ) که خادم خاصّش بودم ، به آن کُنج راه نمی داد. ریاضتِ بسیار می کشید و اندک غذایی می خورد. اما روزی ناگهان زاویه را ترک کرد و تنها به صحرا رفت . چون بازگشت ، نشاط و سرور بیسابقه ای در چهرة او دیدیم . سبب پرسیدیم . گفت : در خلوت که بودم به خاطرم گذشت که تنها به سیرِ صحرا بروم . کمترین نسیمی نمی وزید. در آن گرمای شدید، همه گیاهان بیحرکت و ساکن بودند، ولی متوجه گیاهی شدم که مانند مستان به آرامی تِلوتِلو می خورد. چند برگ آن را چیدم و خوردم ، و این چند برگ آرامش و ارتیاح و نشاطی در من ایجاد کرد. آنگاه وی ما را با خود به صحرا بُرد تا آن گیاه را به ما نشان دهد. گفتیم که این گیاه معروف به قنّب است ( که با الیاف آن پارچه و ریسمان می بافند ) . به امر او، همه برگی از آن خوردیم . چون به خانقاه بازگشتیم ، سرور و فرح زایدالوصفی احساس کردیم . آنگاه شیخْ ما را سوگند داد که راز آن گیاه را از همه (بجز درویشان ) پنهان داریم . در زمان حیات شیخ حیدر، من قنب را در خانقاه کاشتم . به ما وصیت کرد که پس از مرگش آن را در اطراف ضریح او بکاریم . در طی ده سالی که شیخ پس از آن «کشف » بزیست هر روز از این گیاه می خورد و به ما نیز توصیه کرد که کمتر غذا بخوریم و، در عوض ، این حشیشه را بخوریم . پس از وفات او (در 618)، قُبّه ای بزرگ بر گور او در کوه ساخته شد. خراسانیها نذورِ بسیار به آن مزار تقدیم و آن را زیارت می کردند و اصحاب او را محترم می داشتند. شیخ به هنگام وفات ، به اصحاب خود سفارش کرد که این عُقّار و راز آن را به «ظرفاء» و بزرگان خراسان هم بشناسانند. چنین بود که استعمال حشیش در خراسان و سپس فارس شایع شد. ولی اهل عراق آن را هنوز نمی شناختند، تا این که حاکم جزیرة هُرمز و محمد بن محمد، حاکم بحرین ، در زمان خلافت المستنصر باللّه ، در 628 که به عراق آمدند، با این گیاه آشنا شده خوردن آن را به اهل عراق شناساندند. پس از اشتهار آن در عراق ، خبر آن به مردم شام و روم ( آسیای صغیر ) رسید.» سپس مقریزی (ج 3، جزء3، ص 206ـ207) دو شعر را که شهرت انتساب «کشف » و اظهار خواص حشیش به شیخ حیدر در آنها منعکس است ، ذکر می کند : یکی از ادیبْ محمد بن علی أعمی ' دمشقی (متوفی 692/1292)، با مَطلعِ «دَعِ الخَمرَ وَ اشرِبْ مِن مُدامَةِ حَیْدرٍ / مُعَنَبَرةٍ خَضراء مِثْلَ الزَبَرجَدِ»، و دیگری از ادیب احمد بن محمد بن رسّام حَلَبی (خلاصة بسیار کوتاهی از روایت عُکبَری را فقیه شافعی بدرالدین زَرْکَشی ( 745ـ794 ) آورده است ، در رزنتال ، ص 176ـ177).

داستان شیخ حیدر در قضیة «کشف » حشیش ، گرچه نمی توان بکلّی آن را مجعول و مردود دانست ، لااقل حکایت از شیوع استعمال بنگ در میان صوفیان و درویشان آن روزگار و نقش عمدة ایشان در گسترش آن می کند (رزنتال ، ص 53 ـ54). بجز متصوّفه ، گروه دیگری که متهم به اشاعة استعمال حشیش شده اند «دولتِ تَتَر» (= مغول ) بود. فقیه حَنبلی ، ابن تَیمیّه (661ـ 728) صریحاً اشاره به شیوع استعمال حشیش بر اثر حملة مغول بر بلاد اسلام کرده تلویحاً می خواهد بگوید که دشمنان اسلام ، علاوه بر شمشیر، حشیش را برای به زانو درآوردن مسلمانان به کار گرفتند (ابن تیمیّه ، ج 4، ص 262ـ264، مسئله های 492 و 493؛ نیز رجوع کنید به رزنتال ، ص 54). زرکشی (ص 177)، با قبول نظر ابن تیمیّه ، از منبع نامذکوری نقل می کند که حشیش «شرّی بود محدود به بلاد عجم (= ایران ) تا این که تَتَرها بر عَجَم مستولی شدند، و سپس ( استعمال بنگ از آنجا ) به بغداد گسترش یافت ». این اتّهام را نمی توان کاملاً وارد دانست ولی می توان قضیه را چنین تعبیر کرد که یورش و پیشروی مغولان سبب فرار بسیاری از مردم به سوی مغرب (عراق و دورتر) شد و فراریانِ معتاد این اعتیاد را با خود بردند و آن را به سوی غرب گسترانیدند، و یا این که در پی رویدادهای نکبت بار آن روزگار، جوّ ترس و بیقراری و ناایمنی سبب افزایش و رواج استعمال مواد مخدّر گردید. قلّت اطلاعات تاریخی ما داوری دربارة علّت یا علّتهای دقیق گسترش و شیوع بنگ از مشرق به مغرب را دشوار می سازد (رزنتال ، ص 54ـ55). به هرحال ، دو مأخذ موثق تاریخی دربارة تاریخ تقریبی رواج حشیش در مصر و، سپس بسی دورتر، در اندلس در دست است . یکی ابن بیطار، مذکور در بالا، که شهادت او نشان می دهد در زمان وی (یعنی در نیمة اول قرن هفتم ) استعمال «حشیشه » هنوز در میهن او (اندلس ) رایج نشده بود. دیگری ، در مورد اندلس ؛ ظاهراً قدیمترین سند ورود بنگ به اندلس اشعاری است که احمد مختار عَبّادی ذکر کرده و استنادی که به گفتة لسان الدین ابن خطیب غَرناطی (713ـ776) نموده است (از رحلة ابن خطیب در مغرب ، منقول در کتاب نُفاضَة الجِراب فی عُلالة الاءغتراب ابن خطیب ، مقدمه ، ص 20 و بعد، متن ، ص 183) حاکی از این که استعمال پنهانی حشیش در همة قشرهای اجتماعی غَرناطه در زمان ابوسعید بِرمِجو/ برمِخو ( ؟ ) ( یِ ) غاصب شیوع داشت (نیز رجوع کنید به رزنتال ، ص 55، زیرنویس 3).

گروه دیگری که معروف یا متهم به استعمال و ترویج حشیش شده اند نِزاریه * (یعنی اسماعیلیان شام ) بودند که نخستین تسمیة آنان به «حشیشیّه » از حدود 517/1123 در دست است . اسماعیلیان شام را «حَشّاشون » (دزی ، ج 1، ص 289) و «حَشیشیّون » نیز خوانده اند، که گویا استعمال حشیش را (از ایران ) به آن نواحی برده بودند. این نامها را در روزگار جنگهای صلیبی مسیحیان به اعضای فرقة سرّی اسماعیلیه پیرو حسنِ صَبّاح * (483ـ 518/ 1090ـ1124) دادند، که مفروضاً تحت تأثیر بنگ ، مسیحیان و دشمنان دیگر را پنهانی تِرور می کردند (رجوع کنید به واژة فرانسوی /انگلیسیِ assassin ، اکنون به معنای «جانی ای که در ازای پول یا به مقاصد سیاسی ، شخص نامبرداری را بکُشد»، که در اصل مأخوذ از واژة حشّاشین / حشیشیّین عربی است ؛ کاشفِ اشتقاق واژة فرانسوی مذکور، و واژه های مشابه آن در برخی دیگر از زبانهای اروپایی ، از حشیشییّنِ عربی ، سیلوستر دو ساسی ، در > «جُستاری دربارة سلسلة حشّاشین » < ، 1818میلادی ، بود). پیروان حسن صبّاح ، پس از تسخیر دژهای مستحکم کوهستانی بسیار در ایران (بویژه قلعة اَلَموت * ) دژهای مشابهی را در شام و برخی دیگر از بلاد اسلامی فروگرفتند. از این پایگاهها بود که به «تِرور کردنِ» خطرناکترین مخالفان خود دست می زدند. گفته شده است آن اعضایی را که رهبران معنویشان برای این مأموریتهای خطرناک برمی گزیدند (معروف به «فدائیان »)، به استعمال حشیش وامی داشتند تا آنان را همچون آلات فعل بی اراده ای برای اجرای هر فعل شنیعی درآورند. حسنِ صبّاح در طی اقامت خود در مصر (1078ـ1080 میلادی ) دعاوی نِزار بن المستنصر، خلیفة فاطمی ، را پذیرفت و سر به فرمان او گذاشت (نام فرقة اسماعیلی «نِزاری » مأخوذ از نام همین خلیفة فاطمی است ). آنچه «حشّاشون » را از دیگر «مَلاحِدَه » (= اسماعیلیه ) مشخّص می کرد، نه اختلاف در اصول عقاید مذهبی ، بلکه سازمان سیاسی سرّی آنان بود که اطاعت کورکورانه از رهبر خود را می طلبیدند. جانشینان حسن صباح سرانجام به دست مغولان برافتادند و فعالیتهای تبلیغاتی و تروریستی نزاریان نیز بدین ترتیب خاتمه یافت (نیز رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل "Assassins" ؛ و حشیشیه * ).

نویسندگان غربی دربارة ارتباط حشیش با «مَلاحده » (بویژه پس از کشف مذکور سیلوستر دو ساسی ) بسی بحث کرده اند. در تکوّن افسانة این ارتباط ، مسلّماً داستانی مؤثر بوده است که مارکو پولو، سیّاح ونیزی ( ? 1254ـ ? 1324میلادی ) از قول برخی از اهالی ناحیة الموت دربارة باغ بهشت آسایی نقل کرده است ( سفرنامه ، ص 51ـ54؛ ترجمة فرانسوی ، ص 97ـ100؛ نیز رجوع کنید به لوئیس ، ص 43) که «شیخ الجِبال » یعنی علاءالدین محمد (618ـ653/1220ـ1255)، چهارمین رئیس یا زعیم اسماعیلیة الموت ، در آنجا پدید آورده بود و جوانانی را تحت تأثیر «نوشابه ای که آنان را به خواب می بُرد» (= شرابِ حاوی حشیش ؟ در ترجمة فارسی ، «تریاک » به جای نوشابة خواب آور !) و با وعدة وصول به بهشت موعود می فریفت و بدینسان آنها را برای اجرای مأموریتهای آدمکشی آماده می کرد. این افسانه مستندِ تاریخی ندارد؛ به گفتة هاجسن ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «الموت »)، «هیچ چیز ثابت نمی کند که داروی مخدّر بنگ ارتباطی با قتلهایی ( که «فدائیان » مرتکب می شدند ) داشته بوده باشد»؛ دیگر این که (به قول همو، 1955، ص 134) ثابت شده است که حشیش دارای آن اثرِ روان ـ تَنی ای نیست که کسی را به اجرای مأموریت خطرناکِ ترور تحریک و تشجیع کند (نیز رجوع کنید به رزنتال ، ص 43).

نامها و القاب حشیش . پیش از رواج عنوان عامیانة «حشیشة » یا «حشیش » که معلوم نیست نخست کی و کجا برای این گیاه به کار رفته است ، نامهای «رسمی » آن در منابع دورة اسلامی عبارت بود از (در فارسی ) ( برگِ ) شاهدانه / شَهدانه ، کنب (رجوع کنید به کمپفر ، 1712میلادی ، ص 645ـ647: « ( در ایران ) دانه ها ( ی آن ) را شادُنِه ، گَردة ( گرد آورده شده از گلها و برگهای آن ) را چَرْس ، و برگها ( ی آن ) را بَنگ می گویند»)؛
(در عربی ) ( وَرَق ) الشَهْدانَج (یا شکلهای دیگری از واژة معرّب اخیر: شاهدانج / شاهدانَق ، شادانَق ، شَرانَق ( در مصر،به گفتة انطاکی ، ص 310 ) )، قنّب (با تلفظهای متفاوت )، قُنبُس ، و غیره (به گفتة انطاکی ، همانجا، در مصر قُنبس به دانه های آن ، و حشیشة به برگهای آن گفته می شد).

واژة حشیشة / حشیش (جمع آن ، حَشائش ) آشکارا در عربی نامی عامّ است (از ریشة حَشَّ ، «خشک شدن » و غیره )، اصلاً به معانیِ «علف خشک »، «علف هرز»، «گیاه علفی » (به طورکلّی )، «گیاه طبّی »، و غیره (قس دو واژة انگلیسی عامیانة grass «علف » و weed «علف هرز» که مجازاً به معنای مریوانا = حشیش به کار می رود).

پس از رواج استعمال حشیش در کشورهای اسلامی ، بتدریج نامها یا لقبهای گوناگون بسیار متعددی به آن داده شده است . تقی الدین ابوبکر بن عبداللّه بَدْری (847ـ894) در راحَة الارواح فی الحشیش والرّاح ، که جامعترین تألیف بازمانده از قدیم دربارة بنگ و باده است که تاکنون شناخته شده ، هفتاد نام یا لقبی را که ملتها، اصناف گوناگون پیشه وران و گروههای اجتماعی در روزگار وی برای حشیش به کار می بردند، ذکر کرده است (نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ، ش 3544 ar. ، از آغاز نسخه تا برگ 57ب ؛
منقول در رزنتال ، ص 35ـ 38؛
قرائت یا تلفظ و معانی لفظی بسیاری از این لقبهای مهجور، نامشخص و مشکوک است ؛
رجوع کنید به توضیحات و تعلیقات رزنتال ، ص 23ـ 38)، مثلاً : الخضراء (اهل یَمَن )، بِنْت الجِراب (اهل بغداد؛
لفظاً، «دختر کیسه »)، اَسْرار (تُرکان ؛
لفظاً، «رازها»)، کَفّ و جَمال الزَّین (اهل عراق )، الغُبَیراء (اهل دیار بکر؛
لفظاً، «خاکی رنگ کوچک »)، خوینه (؟، کُردها)، مُحَمَّصَة (اهل حَماة ؛
لفظاً، «بو داده ، برشته »)، صَحیح (اهل سوریه )، إبنة القُنْبُس (اهل مغرب ؛
لفظاً، «دختر قنّب »)، مُبَهِّجَة (اهل حُمص ؛
لفظاً، «بهجت انگیز»)، مَعْدِن الزُّمّرد (اهل «سَواحل »)، مَعْلوم (اصطلاحِ «مُتَجَرِّدة » = ناسِکانِ عُزلت گزین )، مَعلوم الفُقراء (اصطلاحِ «جُعَیدیّة » = اوباش )، شجرة الفَهم (اصطلاحِ «مُطَیْلَسَة » = طیلسان پوشان )، وُصول و راحَة البال (اصطلاح بازرگانان )، زیارة الخِضرِ الاخْضر (اصطلاح مشایخ ؛
لفظاً، «دیدار خِضرِ سبز»)، مُوصِلَة القَلب (اصطلاح صوفیان )، زُوّادَة (اصطلاح مسافران ؛
لفظاً، «توشة راه »)، أغْصان السّعادة (اصطلاح زنان آوازه خوان ؛
لفظاً، «شاخه های نیکبختی »)، لُقَیمة الفِکر (اصطلاح فیلسوف نماها؛
لفظاً، «لُقمة کوچک ( برای ) تفکّر»)، مُخَفِّفَة (اصطلاح باربران ؛
لفظاً، «چیزی که ( بار را ) سبُک می کند)؛
دَواء (اصطلاح بنّاها)؛
بُنْدُقَة (اصطلاح گدایان ، لفظاً، «حَبِّ گِرد»)؛
مَلیحة (دلاّ لها)؛
قُرّة العَین (اصطلاح قَرامِطه )؛
کُحْل (اصطلاح حشیش فروشان )؛
شُمَیْعَة (اصطلاح مخنّثان ؛
لفظاً، «شَمْعَک »). دو نام یا لقبِ رایج دیگر را خودِ زرکشی ذکر کرده است : حیدریّة (منسوب به شیخ حیدر سابق الذکر؛
ص 176) و قلندریّة (منسوب به احمد ساوجیِ سابق الذکر؛
همان ، ص 177). لقبهای عربی و فارسی دیگری هم در بعض مآخذ فارسی می یابیم ، مثلاً : وَرَق الخَیال ، جزوِ اعظم ، حشیشة الفقراء ، نشاط افزا ، فلک تاز ، عرش نما ، حَبّة المَساکین ، مونس الهُموم ، چترِ اخضر ، زمرّدْ رنگ ، برکلکِ ( ؟ ) شیرازی ( مخزن الادویة عقیلی علوی شیرازی ، تألیف در ح 1185؛
ص 711)؛
شرفک ( ؟ ) ، حاجی فخر ( اختیاراتِ بدیعیِ انصاری شیرازی ، قرن هشتم ؛
ص 359).

خواصّ طبّی و مضار حشیش . از حکمای قدیم ، گذشته از دیوسکوریدس که نوشته اش دربارة مصارف قنّب بستانی مذکور شد، جالینوس به دنبال وی می افزاید (ترجمة قدیم عربی در ابن بیطار، همانجا) که «شاهدانه بادها را می راند، نفخ را تحلیل می کند، و چندان مُجفِّف (خشکاننده ) است که اگر آدمی در خوردن آن افراط کند، منی را می خشکاند». حکمای دورة اسلامی خواص دیگری برای قنب یافته و ذکر کرده اند (رجوع کنید به ابن بیطار، همانجا)، مثلاً: «گرم در درجة دوم و خشک در درجة اول است ؛
رطوبت معده را می خشکاند، کرمهای روده را می کُشد و اگر آن را در بینی بریزند، دماغ را تنقیه می کند» (عیسی بن الحَکَم دمشقی ، متوفی 210)؛
«سخت گوار و برای معده بد است ، سردرد می آورد، خونِ حاصل از آن به صفراء بَدَل می شود؛
از آن بخاری حاصل می شود که ( به دماغ صعود کرده ) باعث سردرد می گردد؛
شکم را قبض می کند و مدرّ بول است » (اسحاق بن عمران ، متوفی در حدود 292)؛
شستنِ سر با آب برگهای کوبیدة قنب ، «شورة » سر را از میان می بَرد (اسحاق بن سلیمان ، متوفی در حدود 320)؛
«طبع شاهدانه گرم و خشک در درجة سوم و خِلط ناشی از آن اندک و بد است » (ابن سینا، 370ـ 428؛
ج 1، کتاب دوم ، ص 423 ( ذیل قنب ) و 434 ( ذیل شهدانج ) )؛
«شاهدانه سردرد می آورد و چشم را تاریک می کند» (رازی ، متوفی در حدود 320، منافع الاغذیة ، ص 50؛
نیز رجوع کنید به مضار عدیده ای که زرکشی برای حشیش ، بی ذکر مأخذ، به رازی نسبت داده است ، منقول در رزنتال ، ص 74)؛
«برگ شاهدانه (که در فارسی جواسفرم ( کذا؛
ظاهراً، جوان اسفرم ) نام دارد) مزاجش گرم و خشک است ؛
مُنقّی ، مُلطّف ، مُحلّلِ فضول بلغمی در معده ، سودمند برای رفع بادهای زهدان و روده و معده ، و (سَعوط با آب آن ) سودمند برای درمان صرع است » (مجوسی ، ج 2، ص 116؛
نیز رجوع کنید به همو، ج 2، ص 107، در ذیل شهدانج )؛
«شاهْدانج ... گرم و خشک است اندر درجة دوم ...؛
درد گوش بنشاند که از سُدَد خاسته بُوَد» (موفق بن علی هروی ، سدة چهارم ، ص 200؛
خواص دیگری که ذکر کرده تکرار مطالب پیشینیان اوست ).

چنانکه دیده می شود، حکمای چهار یا پنج قرن نخستین دورة اسلامی ذکری از خاصیّت «سُکرآوری » یا «نشاط انگیزی » یا استعمال تخدیری قنب نکرده اند (یا به سبب این که چنین خاصیتی هنوز «کشف » نشده بود، یا بویژه ، بدین علت که آنان با گونة بسی گیراترِ «قنب هندی » که نخست ابن بیطار آن را وصف کرده است ، آشنا نبودند)، بجز جابربن حَیّان (قرن دوم ) که شاید قدیمترین دانشمند دورة اسلامی باشد که «بَنج » را (به معنای اصلی آن : کنب ) برای تخدیر در پزشکی به کار برده است (در کتاب السموم ، گ 47پ ، 131 پ ، به نقل لیوی در د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «حشیش »). به هر تقدیر، پس از «کشف » و رواج حشیش ، اشاراتی ادبی یا مدایحی دربارة اثرات اِسکاری یا تخدیری حشیش به عربی در دست است (رجوع کنید به رزنتال ، ص 26ـ 30، 63، 68ـ71، که عمدتاً به بَدْری سابق الذکر استناد کرده است ؛
نیز رجوع کنید به مقریزی ، ج 3، جزء3، ص 205ـ209؛
بستانی ، همانجا، به نقل از مقریزی ).

در قدیم ، مضار اعتیاد به حشیش را برخی از داروپزشکان (نخستینِ آنان ، ابن بیطار)، فُقها و ادبا ذکر کرده اند. ابن بیطار، در اشاره به این اعتیاد در مصر، می گوید (همانجا) : «زیاده روی در استعمال حشیش ، آدمی را به آخرین حدِّ رُعونت می کَشانَد. کسانی بودند که براثر استعمال آن ، عقلشان مختل شد و حال جنون به آنها دست داد و گاهی نیز مُردند» (سپس انحاء گوناگون تهیه و استعمال آن را در نزد «فقرا» =( درویشان ) مصر ذکر می کند). مشروحترین وصف اثرات بد اعتیاد به حشیش در تن و عقل و «دین » ( = اخلاق ، رویّة شخص در قبال فرایض دینی اسلامی ) از آنِ زرکشی (به نقل از چند مأخذ مذکور یا نامذکور) است (ص 177ـ185). وی «صد و بیست مضرت دینی و دنیوی » که مؤلف نامذکوری به حشیش نسبت داده ذکر کرده است ؛
سپس از قول مرجع نامذکور دیگری («بَعض الائمّة ») می گوید (همان ، ص 178) : «همة مذموماتِ خَمر، و بلکه بیشتر از آنها، در حشیش هست ... بعض ضررهای مشترک میان خمر و حشیش در «دین »، اینهاست : فساد فکر و عقل ، فراموش کردن ذِکر خدا، افشا رازها، شَرّانگیزی ، بیحیایی ، پرخاشگری و ستیزه جویی ، نامردی ، بیغیرتی ، کشف عورت ، ولخرجی ، تَرک نماز، ارتکاب محرّمات » و اما مضار جسمانی حشیش که اختصاص به آن دارند، برخی از آنها، به روایت زرکشی ، چنین است : خشک شدن منی و قطع نسل ؛
بروز جذام ، برص ، رعشه ، بیماریهای خَفی ، تنگی نَفَس ، غَشاوه در چشم و کاهش بینایی ، بدبویی دهان ، ریزش موی ابرو، خون سوزی ، کرم خوردگی و سیاهی دندانها، زردی چهره ، تنبلی ، ولنگاری («فَشَل »)، پُرخوری (بویژه ، حلویات ). قَلْقَشَندی در تألیف مشهور خود برای کارمندان «دیوان انشاء» ( صُبح الاعشی فی صناعة الانشا ، 821/1418؛
ج 2، ص 153ـ154) دربارة مضرات حشیش می گوید : «یکی از مُسکرات ، حشیشه است که سِفْلِگان و اراذل می خورند... حشیش شرعاً مذموم و طبعاً مُضر است ، زیرا سبب بروزِ خُشکی («جَفاف ») و غلبة سوداء در مزاج آدمی شده مزاج و ذهن را فاسد می کند. از جملة خواصّ مذموم عدید آن این که مورثِ سوء اخلاق می شود و قدر و منزلتِ حشیشی را در نظر مردم پایین می آورد.» پزشکِ سپسین دیگری ، داود انطاکی (متوفی 1008) در تذکرة خود (همانجا، در ذمّ آن می گوید که «شهدانج سرد و خشک در درجة سوم است ... خوردن حشیش نخست باعث تفریح می شود ولی سپس مورث تخدیر، تنبلی ، بَلادت ، ضعف حواسّ، بدبویی دهان ، ضعف کبد و معده ، استسقاء، و فساد رنگ رخسار می گردد».

مصارف دارویی حشیش در روزگار ما. حشیش گیاهی است «دو پایه » (گلهای نر و مادة آن بر روی دو پایة مختلف واقع است ؛
هیچیک از حکمای قدیم متوجه این اختلاف نشده است ). بخشهای مورد استفادة آن در پزشکی و غیره ، برگها، سَرشاخه های گُلدار گیاه ماده ، صمغی که از اینها می تراود (در هند به این صمغ گَنْجَه یا چَرَس می گویند) و دانه های آن («شاهدانه ») است . مادّة شیمیایی اساسی صمغ مذکور کانّابینُل و کانّابین است که امروزه تانّاتِ (= نمک آسید تانیک ) آن در پزشکی به عنوانِ منوّم ، مخدّر و مُسکّن در هیستری ، جنون حادّ، بیخوابی عصبی ، اختلالات عصبی دورة یائسگی و جز اینها به کار می رود ( د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا؛
برای شرح موادّ مؤثر، خواص داروشناختی ، اثرات فیزیولوژیکی و مصارف درمانی حشیش رجوع کنید به دایماک و همکاران ، ج 3، ص 325ـ 329؛
زرگری ، ج 4، ص 433ـ437).

مسئلة پایدار کشت حشیش و اعتیاد به آن . درگذشته ، به عللی چند، استعمال اسکاری یا تخدیری حشیش بویژه در برخی از قشرهای جوامع جهان اسلام چندان رایج و راسخ شده بود که تحریم فقها و تعزیر حُکّام و اقداماتِ دیگر برای مبارزه با کِشت و تجارت حشیش و اعتیاد به آن ، تأثیر بازدارندة مطلوب را نداشته است . مثلاً، در مصر، دست کم از روزگار ابن بیطار (نیمة اول سدة هفتم /سیزدهم ) تا دورة استیلای ناپلئون بُناپارت بر مصر (1798ـ1801میلادی )، این اعتیاد چندان شایع شده بود که فرمانهای بناپارت برای منع کشت و استعمال آن مآلاً هیچ سودی نبخشید ( د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا)؛
یا مثلاً در هند در سدة سیزدهم / نوزدهم که استعمال حشیش به صورت بَهنْگ (= آمیزه ای از گَرد برگهای خشکانیدة کنب هندی و آرد و ادویه )، یا گَنْجَه / چَرَس (= صمغ به دست آمده از سرشاخه های گُلدار بارور شدة گیاهان ماده )، یا « مَعجون » (= آمیزه ای از گرد برگهای کنب ، شیر، روغن حیوانی ، دانة کوکنار، گُل تاتوره ، گَردِ جوز لقی ء ، و قند) (یول و برنِل ، ص 539)، به سبب رواج استعمال سنتی آن در برخی از مراسم و اعیاد مذهبی هندوان ، بلیّه ای اجتماعی گشته بود و دولتها هم از بازرگانی داخلی و خارجی فراورده های کنب سود می بردند (رجوع کنید به دایماک و همکاران ، ج 3، ص 337).

دربارة استعمال حشیش در ایران پس از اسلام ، پیش از دورة صفویه (907ـ1148) بجز چند مطلب تاریخی نیمه افسانه ای که ذکر کردیم و بعض شواهد شعری (رجوع کنید به دهخدا، ذیل بنگ )، اطلاع دقیقی ظاهراً در دست نیست . قدیمترین این شعرها بیتهایی از فرّخی سیستانی (متوفی 429) است دالّ بر این که خوردن بنگ آدمی را منگ و بلید می کند، و بیتی از سوزنی سمرقندی (سدة ششم ) حاکی از این که استعمالِ «بنگ و کوکنار به دیوانگی کَشَد». اما در عهد صفوی که اَسنادی معتبر از آن بازمانده است ، و، بویژه ، از زمان شاه عباس اول به بعد که پای مبلّغان مسیحی و بازرگانان و سیاسیان غربی به ایران باز شد، در تألیف برخی از غربیان ، اطلاعات دقیقتری دربارة شیوع حشیش یافت می شود. قدیمترین سند مرتبط با این موضوع و این دوره شاید فرمانِ مورّخ 941 شاه طهماسب (حک : 930ـ984)، دومین پادشاه نیرومند صفوی باشد، که سخت پایبند به اجرای اصل دینیِ «امر به معروف و نهی از منکر» بود. در این فرمان ، حکم اکید به تعطیل «بنگ خانه »ها و «معجون خانه »ها (در عدادِ «شرابخانه ...، و بوزه خانه و قوّال خانه و بیت اللطف و قمارخانه و کبوتربازی ») در همة «ممالک محروسة » ایران ، «خصوصاً دار الایمانِ کاشان » رفته است (برای متن کامل این فرمان که به صورت سنگنوشته در کاشان موجود است رجوع کنید به نوائی ، ص 513ـ514). سند ایرانی دیگری ، مورخ 1106، فرمان شاه سلطان حسین (حک : 1105ـ1135) است که در آن به حاکم لاهیجان و «کُلِّ مَحالِّ ضبطی » او دستور تعطیلِ «بیت اللطف و قمارخانه و چرس فروشی و بوزه فروشی »، منعِ «اهالی و اوباش ...، از کبوترپرانی و گُرگ دَوانی و نگاهداشتنِ گاو و قوچ و سایر حیوانات جهت جنگ و پرخاش » و «تنبیه و تأدیب »، و در صورت تکرارِ «محرّمات مزبوره » و «اَعمال شنیعه »، اجرای حدّ شرعی در مورد مرتکبان ، داده شده است (برای متن کامل این فرمان که سنگنوشتة آن در مسجد جامع لاهیجان موجود است رجوع کنید به ستوده ، ج 2، ص 115ـ117). در میان منابع خارجی ، گزارش سرّی کشیش و مبلّغ فرانسوی ، رافائلِ مانسی (1613ـ1696 میلادی )، دربارة > وضع ایران در سالِ 1660 < برای سیاستمدار فرانسوی کُلبر ، مبسوط تر و معتبرتر است (زیرا وی چهل سال در ایران زیست و دورة حکومت چند سلطان صفوی ـ از شاه عباس دوم تا سلطان حسین ـ را درک کرد). رافائل ، در ضمن گزارش شیوع قلیان کَشی در اصفهان ، از جمله می نویسد (ص 138) که « ( قلیان کشی ) شخص را مست نمی کند، اما از چندی پیش ، اُزبکها، که قومی از تاتارستانِ صغیرند، به ( تنباکوکشها ) آموخته اند که به جای توتون ، برگهای گیاه شاهدانه در ( سَرْقلیان ) بگذارند ( زیرا این تدخین ) بیهوشی و توهّماتی عجیب و صد بار بدتر از ( اثراتِ ) شراب به آنها می دهد». دیگر این که ، در ضمن گزارش رواج بنگ و وصفِ بنگیها که «رنگ رخسارشان مانندِ آنِ یک مُرده از گور برآورده است »، می گوید: که «این مشروب ( حاوی بنگ ) چندان شدیدالاثر است که شریعتِ ایشان آن را ممنوع کرده است اما همین منع آن را ( برای شاربان ) باز هم مطلوبتر می سازد».

در روزگار ما، به گزارش لیوی ( د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا)، «استعمال حشیش ... در هند، آسیای صغیر، مصر و دیگر کشورهای افریقا بسیار رایج است ... و افراد طبقات فقیرتر عموماً حشیش می کشند. این موضوع به طورکلّی در مورد منطقة واقع میان طرابلس غرب و مراکش ، بویژه الجزایر، هم صادق است ... در شهرِ ریف ، اعضای فرقة سَنوسیّه * آن را در مراسم مذهبی خود مصرف می کنند... در ترکیه ، یکی از ترکیبات کنب که اَسْرار نام دارد، با توتون کشیده می شود؛
گاهی هم حشیش را می جوند. در سوریه قنب فراوان کاشته می شود... حشیشِ قاچاق از سوریه و لبنان وارد مصر می شود. اعتیاد به حشیش در میان تاتارها و ازبکها هم وجود دارد... بنابر گزارش کمیسیون سازمان ملل متحد برای مواد مخدر، در سال 1950 در حدود شصت میلیون مترمربع زمین در سراسر جهان زیر کشت حشیش بود و محصول سالانة آن فقط در سوریه و لبنان به سیصد تُن می رسید.»

---

منابع :
(1) ابن بیطار، الجامع لِمفردات الادویة والاغذیة ، بولاق 1291؛
(2) ابن تیمیّه ، مجموعة فتاوی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) ابن خطیب ، نفاضة الجراب فی عُلالة الاغتراب ، چاپ احمد مختار عبّادی ، بغداد ( بی تا. ) ؛
(4) ابن سینا، کتاب القانون فی الطب ، بولاق 1294؛
(5) ابن میمون ، شرح أسماءالعقّار ، چاپ ماکس مایرهوف ، قاهره 1940؛
(6) علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی : قسمت مفردات ، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371ش ؛
(7) داوودبن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب والجامع للعجب العجاب ،چاپ علی شیری ، بیروت 1411/1991؛
(8) بطرس بستانی ، کتاب دائرة المعارف ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(9) بندهش ، ( گردآوری ) فرنبغ دادگی ، ترجمة مهرداد بهار، تهران 1369ش ؛
(10) مارکو پولو، سفرنامه ، ترجمة ح . صحیحی ، تهران 1350ش ؛
(11) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران 1325ـ1359ش ؛
(12) محمدبن زکریا رازی ، منافع الاغذیة و دفع مضارها ، قاهره 1305؛
(13) محمدبن بهادر زرکشی ، زهر العریش فی أحکام الحشیش ، در ف .رزنتال (رجوع کنید به منابع بخش لاتینی )، ص 176ـ197؛
(14) علی زرگری ، گیاهان داروئی ، ج 4، تهران 1369ش ؛
(15) منوچهر ستوده ، از آستارا تا استارباد ، تهران 1349ـ1366 ش ؛
(16) ادّی شیر، الالفاظ الفارسیة المعرّبة ، بیروت 1908 م ؛
(17) محمدحسین بن محمدهادی عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویة ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371ش ؛
(18) احمد بن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) ؛
(19) احمد قهرمان ، فلور ایران ، تهران ، ج 10، 1367ش ؛
(20) علی بن عباس مجوسی ، کامل الصناعة الطبیّة ، بولاق 1294؛
(21) احمدبن علی مقریزی ، کتاب الخطط المقریزیّة ، ج 3، جزء3، مصر1325؛
(22) عبدالحسین نوائی ، شاه طهماسب صفوی ، مجموعة اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفصیلی ، تهران 1368 ش ؛
(23) موفق بن علی هروی ، الابنیة عن حقایق الادویة ، به تصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346ش ؛


(24) Christian Bartholomae, Altiraniches Wخrterbuch , Strasburg 1904;
(25) Bundahis § n , ed. & tr. B. T. Anklesaria, Zand-A ¦ ka ¦ s i ¦ h: Iranian or Greater Bundahis § n , Bombay 1956;
Pierre Chantraine, Dictionnaire إtymologique de la



(26) langue grecque , Paris 1983;
(27) Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides , tr. John Goodyer, 1655, ed. R. T. Gunther, Oxford 1934;
(28) Reinhart Dozy, Supplإment anx dictionnaires arabes , Leiden 1881;
(29) William Dymock, C. J. H. Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica , London 1890-1893;
(30) EI 1 , s.v. "Assassins";
(31) EI 2 , s.vv. "Alamu ¦ t. é : the dynasty" (by M. G. S. Hodgson), "H ¤ ash ¦ â sh" (by Martin Levey);
(32) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bang. I: in ancient Iran" (by Gherardo Gnoli), s.v. "Bang. é : in modern Iran" (by ـ A.-A. Sa ـ ¦ â d ¦ â S ¦ â rja ¦ n ¦ â );
(33) A. Ernout and A. Meillet, Dictionnaire إtymologique de la langue latine , Paris 1985;
(34) Herodotus, The Histories , tr. Aubrey de Sإlincourt, ed. A. R. Burn, Harmondsworth, England 1980;
(35) M. G. S. Hodgson, The order of Assassins , The Hague 1955;
(36) Engelbert Kaempfer, Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum..., Lemgo 1712;
(37) Jean-Baptiste Lamarck, Dictionnaire encyclopإdique de botanique , vol. 1, Paris 1789;
(38) Bernard Lewis, Les Assassins... , tr. A. Pإlissier, Brussels 1984;
(39) Monier Monier-Williams, A Sanskrit-English dictionary , Oxford [1979];
(40) The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia , s.v. "hemp";
(41) Anna de Pasquale, "Notices historiques sur le chanvre indien", in The history of medicinal and aromatic plants , Karachi 1982, 110-143 Marco Polo, Le livre de Marco Polo , tr. A. T'Serstevens, Paris 1955;
(42) Raphaحl du Mans, Estat de la Perse en 1660 , ed. ch. Schefter, Paris 1890;
(43) Franz Rosenthal, The herb: hashish versus medieval Muslim society , Leiden 1971;
(44) Sylvestre de Sacy, "Mإmoire sur la dynastie des Assassins...", in Mإmoires d'histoire et de littإrature orientales , Paris 1818, 322-403;
(45) H. Yule & A. C. Burnell, Hobson-Jobson: a glossary of colloquial Anglo-Indian words and phrases... , ed. W. Crooke, London 1903.

/ هوشنگ اعلم /

سبزک و بیهوشدارو. یکی دیگر از نامهای بنگ یا حشیش سَبْزَک است ( آنندراج ، ذیل «سبزک ») که در بعضِ متنهای کهن فارسی به کار رفته است (مثلاً رجوع کنید به بهاءالدین ولد، ج 1، ص 270؛
شمس تبریزی ، ج 1، ص 74؛
مولوی ، ج 7، 1345ش ، ص 119). از این گفتة شمس تبریزی (متوفی پس از 645؛
همانجا)، «یاران ما به سبزک گرم شوند، آن خیال دیوست ، خیال فریشته اینجا خود چیزی نیست ، خاصّه خیال دیو»، این نکته را می توان دریافت که بعضِ یاران او خیالات خود را در حالِ مستی و مدهوشیِ ناشی از خوردن سبزک ، صورتهای فرشتگان می پنداشتند و شمس بر آنان خرده گرفته است که آنچه در اثر خیال انگیزیِ بنگ می بینند، صورت شیطان است . چنین گمانی را در ارداویراف نامه ، از داستانهای کهن و مذهبی زرتشتیان ، هم می توان یافت : ویراف (یا ویراز)، قهرمان این داستان ، با خوردن می و مَنْگ (= بنگ ) به عالم مینوی عروج کرد (بهار، ص 301ـ 302). جلال الدین مولوی (متوفی 672؛
1345 ش ، همانجا) نیز به توهّم زایی و خیال انگیزی سَبْزک اشاره کرده است . در یکی از داستانهای الف لیلةٍ و لیلة هم (ج 1، ص 367ـ 368؛
ترجمة فارسی آن ، هزار و یک شب ، ج 2، ص 93ـ94) قوّة خیال انگیزی حشیش به طنز توصیف شده است . همچنین گفتة شمس تبریزی (ج 1، ص 334) که «...این سبزک را عَجَم در قلندریان افگندند» حاکی از این است که از میان فرقه های گوناگون اهل طریق ، قلندریه * سبزک مصرف می کرده اند؛
داستانی نیز در تاریخ فرشته (ج 2، ص 722)، که در آن سبزک را به «گیاه سبز» تعبیر کرده اند، انتساب آن به قلندران را تأیید می کند.

در داستانهای بلندِ عامیانة فارسی که قهرمانان بسیاری از آنها عیّاران اند (رجوع کنید به عیار * / عیاران )، مانند سمک عیّار ، داراب نامه ، رموزحمزه و حسین کرد شبستری ، «داروی بیهوشی » یا «بیهوشْدارو» یکی از لوازم قهرمانان ، خاصّه عیّاران ، است که آن را پنهانی و با ترفند و فریب به خوردِ دشمنان خود می دهند و آنان را بیهوش می کنند. «داروی بیهوشی » در واقع همان بنگ یا مخدّری مرکّب از چند مادّه ، از جمله بنگ ، است (محجوب ، ص 1059ـ1073؛
نیز رجوع کنید به جلال الدین مولوی ، که در مثنوی ، دفتر سوم ، بیت 1465، «بی هُشی » را در مورد ؛
بنگ به کار برده است ). در قصة فیروزشاه ، که با عنوان داراب نامه انتشار یافته است ، «افیون مصری و خربنگ و تَفْت یزدی و بیخ کَبَرِ مصری » را اجزای مرکّب «داروی بیهوشی » ذکر کرده اند (بیغمی ، ج 1، ص 27). نامهای دیگری که برای داروی بیهوشی در داستانهای عامیانة فارسی به کار رفته ، چنین است : «بیهوشْدارو» (مثلاً، همان ، ج 2، ص 306)؛
«داروی بیهوشانه » (همان ، ج 1، ص 27، 239)؛
«بیهوشانه / بیهُشانه » (ارجانی ، ج 1، ص 196، ج 2، ص 171، ج 4، ص 23، 357، 377، 407، 418، ج 5، ص 355، 382؛
بیغمی ، ج 1، ص 786، 887، 896 ـ898، 900ـ901، ج 2، ص 216، 295)؛
«مدهوشانه » (بیغمی ، ج 1، ص 784، 887)؛
«داروی هوشْبَر» (همان ، ج 1، ص 886، 900)؛
«داروی هوشْبَری » (همان ، ج 1، ص 896)؛
و «مایة جوانمردی » ( خاورنامه ، ص 49، 55). قهرمانان این داستانها داروی بیهوشی را زیرکانه در جام بادة دشمنان می ریزند (ارجانی ، ج 1، ص 33، 52، ج 2، ص 171، ج 4، ص 418، ج 5، ص 382؛
بیغمی ، ج 2، ص 216؛
قصّة حمزه ، ج 1، ص 146؛
خاورنامه ، ص 55؛
حسین کرد ، ص 188)؛
گاه نیز آن را در دیگ طعام یا در خوراک می ریزند و هر کس که از آن بخورد، بیهوش می گردد (ارجانی ، ج 4، ص 377؛
بیغمی ، ج 1، ص 27، 886 ـ 888؛
قصّة حمزه ، ج 1، ص 115؛
رموز حمزه ، ج 2، جزو7، ص 291؛
خاورنامه ، ص 49). در قصّة حمزه (ج 1، ص 41، 145) عَمرواُمیّه ، قهرمان داستان ، کیسه ای از مویز دارد که هر دانة آن به داروی بیهوشی آلوده است و هر کس که از آن مویزها بخورد، بیهوش می شود. خود عَمرواُمیّة در رموز حمزه (ج 3، جزو2، ص 363) باخوردنِ اناری آلوده به داروی بیهوشی ، بیهوش می شود. گاه نیز داروی بیهوشی را در حلوا (= شیرینی ) پنهان می کنند تا دشمنان از آن بخورند و بیهوش شوند (ارجانی ، ج 5، ص 355؛
هزارویک شب ، ج 5، ص 89). در رستم التّواریخ نیز (ص 154ـ155) چنین آمده است : پس از آنکه اشرف افغان (حک : 1137ـ1142) اصفهان را محاصره کرد، یکی از پهلوانان شرور به نام محمدسعید کارخانه آقاسی در هیئت درویشان از شهر بیرون رفت ، باکشکولِ حاوی حلوایی که در آن داروی بیهوشی ریخته بود؛
به چند تن از افغانان به نیرنگ از آن حلوا خورانید، آنان را بیهوش کرد و گریخت . در الف لیلة ولیلة به جای داروی بیهوشی واژة «بَنْج » (معرّبِ بنگ ) و فعل «بَنَّجَ» به معنای «بنگ به کسی خوراندن و بیهوش کردن »، به کار رفته است (ج 2، ص 1078، 1080، 1092؛
همچنین احمد رضا، ذیل «بَنَّجَه »). در ترجمة فارسی این کتاب ، در بعضِ موارد، به جای واژة «بنج »، صورت فارسی آن ، یعنی «بنگ »، ( هزار و یک شب ، ج 5، ص 66، 76) و در مواردی دیگر (همان ، ج 5، ص 89)، به جای آن ، «داروی بیخودی » به کار رفته است . ابن منظور در لسان العرب (ذیلِ «بَنْج ») از قول مردی ایرانی ذکر کرده که بنگ را در نبیذ (شراب ) می ریزند تا مستی بیشتر آورد (قس سعدی ، ص 124: «جرعه ای خوردیم و کار از دست رفت / تا چه بیهوشانه در می کرده اند). شاید «افیون »ی که به گفتة بعض شاعران در باده می ریختند (مثلاً، عطّار نیشابوری ، ص 248؛
حافظ ، غزل 240) در واقع همان داروی بیهوشی یا بنگ بوده و نه تریاک (رجوع کنید به محجوب ، ص 1062ـ1063؛
نیز رجوع کنید به تعبیر «افیون در شراب کردن » مجازاً به معنای «بیهوش گردانیدن »، دهخدا، ذیل همان اصطلاح ). در حسین کرد شبستری (مثلاً، ص 77ـ 78، 121، 153) عیّاران و قهرمانان داروی بیهوشی را در «نیچة عیّاری » (در متن چاپی اشتباهاً: «پنجة عیّاری ») می نهند و آن نیچه را بر بینی یا لب دیگران می گذارند و در آن می دمند؛
داروی بیهوشی بر مغز آنان اثر می کند و بیهوش می گردند. در سمک عیار (ج 4، ص 412) و داراب نامه (ج 1، ص 239، 784) هم آمده است که اگر «بیهوشانه » را در پیشِ بینی کسی ببرند، او بیهوش می شود. در داستان اسکندرنامة کبیر (مثلاً، ج 1، ص 18، 30) از ابزاری به نام «حُقّة عیّاری » سخن می رود که هرگاه درِ آن را بگشایند، گَرد یا بویِ داروی بیهوشی از آن در هوا پراکنده می شود و چون به مشام کسی رسد، او را بیهوش می کند. در آن داستان (ج 1، ص 31) و نیز در رموز حمزه (مثلاً، ج 4، جزو11، ص 692) ذکرِ ابزار دیگری به نام «شب پَرَکِ عیّاری » رفته است که عیّاران در فضای اتاق رها می کنند. «شب پرک » در هوا می چرخد تا به شعلة چراغ یا شمعدان می رسد و می ترکد و گرد یا بویِ داروی بیهوشی از آن در فضا می پراکند که به مشام هر کس برسد، او را بیهوش می گرداند. چنین ابزاری ظاهراً واقعیت نداشته ، بلکه برساختة تخیّل داستان پردازان و نقّالان بوده است (محجوب ، ص 1068ـ1069). مؤلّف الف لیلة و لیلة (ج 2، ص 1068، 1080) دارویی به نام «ضدِّ بنگ » ذکر کرده است که قهرمانان ، آن را در بینی کسانی که با بنگ مدهوش شده اند، می ریزند و آنان به هوش می آیند. این داروی ضدِّ بیهوشی در داستانهای عامیانة فارسی هم آمده است ، که قهرمانان آن را در بینیِ کسانی که با داروی بیهوشی بیهوش شده اند، می ریزند؛
بیهوشان عطسه می کنند و به هوش بازمی آیند (رجوع کنید به بیغمی ، ج 1، ص 241ـ242، ج 2، ص 306؛
قصّة حمزه ، ج 1، ص 147).

«داروی بیهوشی » یا «بیهوشدارو» در پزشکی هم مصرف داشته است . بهاءالدوله * رازی ، یکی از نوادگان سید محمد نوربخش (متوفی 869) و یکی از پزشکان نامی دوران سلطان حسین بایقرا (878 ـ912)، در خلاصة التّجارب می گوید : استاد علاء الدین هندیِ جرّاح ، ساکنِ هرات ، بیماری را که سَعْفه در پسِ سَرَش پدید آمده بود، «بیهوشدارو» داد و همة پوست سرِ او را برداشت و پوست تازة سگ به جای آن گذاشت و دوخت و ضمادهای رویاننده بر آن بست تا آن پوست پیوند یافت (ایران . مجلس شورای اسلامی . کتابخانه ، موزه و مرکز اسناد، ج 23، ص 127).

---

منابع :
(46) ابن منظور، لسان العرب ، قم 1363ش ؛
(47) فرامرز بن خداداد ارجانی ، سمک عیّار ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1347ـ1353ش ؛
(48) اسکندرنامة کبیر ، تهران 1317ش ؛
(49) الف لیلة و لیلة ، چاپ رشدی صالح ، قاهره 1969؛
(50) همان ، ترجمة فارسی : هزار و یک شب ، ترجمة عبداللّطیف طسوجی ، تهران 1357ش ؛
(51) ایران . مجلس شورای اسلامی . کتابخانه ، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ج 23، تألیف عبدالحسین حائری ، تهران 1376ش ؛
(52) محمد بن حسین بهاءالدین ولد، معارف ، چاپ بدیع الزّمان فروزانفر، ج 1، تهران 1352ش ؛
(53) مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران ، تهران 1375ش ؛
(54) محمدبن احمد بیغمی ، داراب نامه ، چاپ ذبیح الله صفا، تهران 1339ـ 1341ش ؛
(55) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1362ش ؛
(56) حسین کرد شبستری ، چاپ علی حصوری ، تهران 1344 ش ؛
(57) خاورنامه ، چاپ سنگی تهران 1354؛
(58) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران 1325ـ1359ش ؛
(59) محمدهاشم رستم الحکماء، رستم التّواریخ ، چاپ محمد مشیری ، تهران 1348ش ؛
(60) احمدرضا، معجم متن اللّغة ، بیروت 1377ـ1380/1958ـ1960؛
(61) رموز حمزه ، تهران 1274؛
(62) مصلح بن عبداللله سعدی ، غزلیات سعدی ، چاپ حبیب یغمایی ، تهران 1361 ش ؛
(63) محمدپادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363ش ؛
(64) محمد بن علی شمس تبریزی ، مقالات شمس تبریزی ، چاپ محمدعلی موحد، تهران 1369ش ؛
(65) محمدبن ابراهیم عطار، دیوان ، چاپ تقی تفضّلی ، تهران 1366ش ؛
(66) محمد قاسم بن غلامعلی فرشته ، تاریخ فرشته ( گلشن ابراهیمی )، هند 1247؛
(67) قصّة حمزه ( حمزه نامه )، چاپ جعفر شعار، تهران 1347ش ؛
(68) محمدجعفر محجوب ، «آیین عیاری »، سخن ، دورة نوزدهم ، ش 10 (اسفند 1348)؛
(69) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا ، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، ج 7، تهران 1345ش ؛
(70) همو، مثنوی ، چاپ محمد استعلامی ، تهران 1369ـ1374ش .

/ مهران افشاری /

احکام فقهی . در قرآن کریم و منابع اصلی حدیث شیعه و اهل سنت ، ذکری از حرمت و دیگر احکام حشیش یا بنگ مخدّر نرفته است (رجوع کنید به ونسینک ، ذیل «حشیش »؛
برازش ، 1373 ش ؛
همو، 1374 ش ، ذیل «ب .ن .ج » و «ح .ش .ش ») زیرا این گیاه مخدّر و نامهای مختلف آن در عهد پیامبر و ائمة اطهار علیهم السلام و در حوزة جغرافیای جهان اسلام متداول و بالطبع مورد پرسش نبوده است (ابن تیمیّه ظهور آن را در ممالک اسلامی همزمان با حملة مغول می داند، ج 4، ص 263؛
رجوع کنید به خطیب شربینی ، ج 4، ص 187). به همین دلیل ، برخی دلیل قائلان به حلّیت حشیش را دایر بر این که این مادّه در زمان پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم وجود نداشته و روایتی در این خصوص نرسیده است ، مجوّز حلّیت ندانسته و به ادلّة تحریم مسکرات تمسک کرده اند (جزیری ، ج 5، ص 35ـ36؛
شمس تبریزی ، ج 1، ص 74). ازینرو به احتمال زیاد روایات مرسلة حسین بن محمدتقی نوری (ج 17، ص 85ـ86، برگرفته از رساله ای از غیاث الدین منصور دشتکی رجوع کنید به خوانساری ، ج 7، ص 184ـ192) و منقولات روزنتال (ص 46ـ47)، مجعول و برساختة دوره های متأخر اسلامی است ؛
بویژه آنکه در پاره ای از زمانها و ممالک اسلامی ، شیوع بنگ چندان مشکل آفرین بوده است که برخی فقیهان آن را پلیدتر از شراب ، و حلال شمارندگان آن را کافر و مرتد شمرده و حتی پس از قتل ، دفن او را در گورستان مسلمانان جایز ندانسته اند (ابن تیمیّه ، ج 4، ص 262، 264؛
نیز رجوع کنید به فتوای نجم الدین زاهدی در ابن عابدین ، ج 5، ص 295؛
برای انتقاد از رأی ابن تیمیّه رجوع کنید به زرکشی ، ص 186ـ 187). به علاوه ، در آثار فقهای متقدّم به این روایات استناد نشده و حتی از آن خبر نداده اند؛
تنها برخی معاصران (حسینی شیرازی ، ج 76، ص 235) برای تأیید حکم فقهی خود از آنها بهره برده اند.

فقیهان غالباً به دلیلِ تخدیر و اسکار بنگ یا به دلیلِ مضرّات آن برای انسان ، خوردن آن را حرام دانسته اند. مستندِ اولی ، مشمولِ روایاتی چون «م'ا کان ع'اقِبَتُهُ ع'اقِبَةَ الْخَمْرِ فَهُوَ خَمْرٌ» یا «کُلُّ مُسْکِرٍ خَمْرٌ وَ کُلُّ مُسْکِرٍ حَرامٌ» (کلینی ، ج 6، ص 408، 412؛
مسلم بن حجاج ، ج 2، ص 1587ـ 1588)، و مستند دومی روایاتی است که ضرر رسانیدن به خود را حرام می دانند. برخی نیز چون ابن قیّم جوزیه (ج 5، ص 747ـ749)، که از بنگ با نام «لقمة ملعونه » و «لقمة فسق » یاد می کند، برای اثبات تحریم آن به دلیل قیاس و تشبیهِ بنگ به شراب تمسّک کرده اند (زرکشی ، ص 185ـ187؛
امیر، ج 4، ص 69؛
ابن تیمیّه ، ج 4، ص 262ـ263). با این حال ، تفاوتهای بنگ با شراب ، از جمله جامد بودن ، مصرف دارویی داشتن و نجس نبودن بنگ سبب فتوای برخی به جواز مصرفِ اندک آن برای درمان یا در حال عادی شده است (زرکشی ، ص 192، 194؛
ابن عابدین ، ج 5، ص 293).

فقیهان متقدّم امامیه نیز در بحث حرمت شرب مسکرات و شمارش انواع مسکرات ، به بنگ یا حشیش اشاره ای نکرده اند؛
تنها گاه در بحث از حرمتِ خوردن سموم کُشنده ، خوردنِ مقدار زیاد شوکران و پاره ای سموم دیگر را حرام دانسته اند (محقق حلّی ، ج 3، ص 224؛
علامه حلی ، ج 2، ص 157ـ 158). این رأی در برخی کتب فقهی متأخر نیز آمده است (نجفی ، ج 36، ص 370؛
فاضل هندی ، ج 2، ص 268) که در آنها گاه شوکران را با عنوان شیکران یاد کرده اند که تصحیفی است از سَیکران (رجوع کنید به سطور پیشین ). این خلط میان حشیش یا بنگ مخدّر و بنج یا سَیکران پیشتر در آثار فقیهانِ دیگر مذاهب نیز سابقه داشته است (برای نمونه رجوع کنید به ابن عابدین ، ج 5، ص 294) و همین نکته شاید منشأ اختلافِ ابوالعباس قرافی با دیگر فقیهان اهل سنت باشد که وی بنج را نه مسکر، بلکه مُفْسِدِ عقل می دانست (زرکشی ، ص 181ـ182). با اینهمه ، فقهای معاصر شیعه و اهل سنت عموماً مصرفِ بنگ یا حشیش و دیگر مواد مخدّر را به دلیل اِسکار یا اضرار به بدن حرام می دانند (حسینی شیرازی ، همانجا؛
زحیلی ، ج 7، ص 5505؛
جزیری ، ج 5، ص 35ـ 38 که چکیدة فتوای مفتی مصر را دربارة بنگ و دیگر مواد مخدّر به نقل از مجلة الازهر ، شعبان 1360، می آورد). اما در این میان ، محمّدباقر صدر (ج 3، ص 367ـ 368) هوشمندانه میان تخدیر و اسکار تفاوت نهاده ، بنج را به دلیل ضررهایش بر بدن ، و حشیش را به دلیل اسکار حرام می داند.

از آنجا که بنگ اصالتاً جامد است ، با وجود تخدیر یا اسکارِ آن نجس نیست ، زیرا تنها مسکراتی که اصالتاً مایع اند در شمار نجاساتند (حسینی عاملی ، ج 1، ص 139ـ140؛
نجفی ، ج 6، ص 10؛
خطیب شربینی ، ج 1، ص 77؛
طباطبایی یزدی ، ج 1، ص 69). از میان پیشینیان تنها ابن تیمیّه (ج 4، ص 263) آنرا، چه در حالت جامد و چه مذاب ، نجس می شمارد. زرکشی (ص 187ـ189) که قول به نجاست را از فقیهی به نام طوسی نقل می کند، در نقد آن به تفصیل سخن می گوید.

---

منابع :
(71) ابن تیمیّه ، مجموعة فتاوی ابن تیمیّه ، بیروت 1400/1980؛
(72) ابن عابدین ، ردّالمحتار علی الدّر المختار ، بیروت 1407/1987؛
(73) ابن قیّم جوزیه ، زادالمعاد فی هدی خیرالعباد ، چاپ شعیب أرنؤوط و عبدالقادر أرنؤوط ، بیروت 1412/1992؛
(74) محمدبن اسماعیل امیر، سبل السّلام ، شرح بلوغ المرام من جمع ادلّة الاحکام ، چاپ فوّاز احمد زمرلی و ابراهیم محمد جمل ، بیروت 1414/1994؛
(75) علیرضا برازش ، المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار ، تهران 1373 ش ؛
(76) همو، المعجم المفهرس لالفاظ احادیث وسائل الشّیعة ، تهران 1374 ش ؛
(77) عبدالرحمان جزیری ، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة ، استانبول 1404/1984؛
(78) محمد حسینی شیرازی ، الفقه : موسوعة استدلالیة فی الفقه الاسلامی ، بیروت 1409/1988؛
(79) محمد جوادبن محمد حسینی عاملی ، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّ مة ، ج 1، قاهره 1324، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(80) محمدبن احمد خطیب شربینی ، مغنی المحتاج الی معرفة معانی ألفاظ المنهاج ، ( بیروت ، بی تا. ) ؛
(81) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السّادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم 1390ـ1392؛
(82) وهبه مصطفی زحیلی ، الفقه الاسلامی و أدلّته ، دمشق 1418/1997؛
(83) محمدبن بهادر زرکشی ، زهر العریش فی أحکام الحشیش ، در ف . رزنتال (رجوع کنید به منابع بخش لاتین )، ص 176ـ197؛
(84) محمدبن علی شمس تبریزی ، مقالات شمس تبریزی ، چاپ محمدعلی موحّد، تهران 1369 ش ؛
(85) محمدباقر صدر، بحوث فی شرح العروة الوثقی ، نجف ( بی تا. ) ؛
(86) محمد کاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی ، العروة الوثقی ، بیروت 1404/1984؛
(87) حسن بن یوسف علامه حلّی ، کتاب قواعدالاحکام ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(88) محمدبن حسن فاضل هندی ، کشف اللّثام ، چاپ سنگی تهران 1271ـ1274، چاپ افست قم 1405؛
(89) محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛
(90) جعفربن حسن محقق حلّی ، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام ، چاپ عبدالحسین محمدعلی ، نجف 1389/1969؛
(91) مسلم بن حجاج ، صحیح مسلم ، استانبول 1401/1981؛
(92) محمدحسن بن باقر نجفی ، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام ، ج 6، چاپ عباس قوچانی ، ج 36، چاپ محمود قوچانی ، بیروت 1981؛
(93) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ1408؛
(94) آرنت یان ونسینک ، المعجم المفهرس لاِ لفاظ الحدیث النّبوی ، لیدن 1936ـ 1969؛


(95) Franz Rosenthal, The Herb: hashish versus medieval Muslim society , Leiden 1971.

/ مرتضی کریمی نیا /