بُندار رازی ، کمال الدّین ابوالفتح بُنداربن ابی نصر خاطری رازی ، از شاعران معروف قرن چهارم و معاصر آل بویه (نظامی ، ص 28). دولتشاه سمرقندی (ص 42) او را شاعر مجدالدّولة دیلمی (حک : 387ـ420) و از قهستانِ ری دانسته است که به سه زبان عربی ، فارسی و دیلمی سخنوری کرده و صاحب بن عبّاد (متوفی 385) به وی توجه داشته و در تربیتش کوشیده است .

نام او در بیشتر مآخذ، بُندار به ضمّ بای تازی ، به معنای خانه دار و صاحب تجمّل و کالا و ثروت ، و عمده فروش آمده است . نویسندة برهان قاطع ذیل کلمة بندار بر وزن گلزار به معنای کیسه دار و خانه دار و صاحب تجمّل و مکنت ، اضافه کرده که «نام یکی از شعرای قدیم است ». با اینهمه در بعضی از تذکره های قدیم از جمله تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی (ص 16، 42ـ43)، و تذکرة روضة السّلاطین فخری هروی (ص 10)، «پندار» به بای فارسی مکسور ضبط شده است ، اما بُندار به ضمّ بای تازی مشهورتر و معمولتر است .

بندار رازی نزد شاعران قرن ششم و هفتم شهرت داشت و غالباً از او نام برده و خود را با او مقایسه کرده اند. خاقانی شروانی (متوفی 595) خود را برتر از بندار دانسته (ص 796) و ظهیر فاریابی (متوفی 598) بندار رازی را ستوده و نام او در دیوانش پندار ضبط شده است (ص 262). کمال الدّین اسماعیل اصفهانی (متوفی 635) نیز بندار را برتر از خود شمرده است (ص 199).

بندار شیعی مذهب بود و یک رباعی از او نقل شده که به این موضوع دلالت دارد (رجوع کنید به شوشتری ، ج 2، ص 614؛ هدایت ، ج 1، ص 440). عبدالجلیل قزوینی ، نویسندة کتاب نقض (ص 219) نیز از او نام برده و نوشته است که وی در مدح دو برادر شیعی وزیر، 27 قصیدة غرّا گفته است و در مدح چند تن از متکلّمان و سادات ری و قزوین نیز قصاید بسیار دارد (ص 225). قاضی نوراللّه شوشتری (ج 2، ص 613) هم بندار را در ردیف شاعران شیعه آورده است .

از قصاید بندار رازی که در نقض به آنها اشاره شده ، چیزی در دست نیست و بیشتر اشعاری که از او به جا مانده به زبان رازی و به صورت دوبیتی یا قطعه است . از وی یک قصیده نیز به زبان محلی ، در وزن دوبیتی (بحر هزج مسدّس محذوف ) در یکی از نسخه های خطی مونس الاحرار نقل شده است (نفیسی ، ج 3، ص 1141ـ1142). شمس قیس رازی چند بیت به زبان رازی از بندار نقل کرده و نوشته است : بندار از اختلاف نظم ، اجزا زیاد کرده و شعرش را نامطبوع گردانیده است (ص 94ـ 95). او دوبیتیهای بندار را با عنوان «فهلویات » آورده و بر او خرده گرفته که در مصراعها، بحور هَزَج و مُشاکِل را درهم آمیخته و از قاعدة عروض خارج شده است (ص 130). اما ظاهراً ایراد شمس قیس نابجا است ، زیرا او صورتِ مکتوب فهلویات را درنظر گرفته و از صورت ملفوظ آنها در زبان محلی غافل مانده و در تقطیع به اشتباه افتاده و این گونه اشعار را با اشعار فارسیِ دری سنجیده است (رجوع کنید به مختاری غزنوی ، ص 572، حاشیة همائی ؛ همائی ، ص 500 ـ504).

برخی از نویسندگان ، آثار دیگری نیز به بندار رازی نسبت داده اند؛ از جمله حمداللّه مستوفی (ص 723) اثری به نام چموش نامه به بندار نسبت داده و نوشته است که شهرتی تمام دارد. حاجی خلیفه (ج 2، ستون 1848) نیز لغتنامه ای فارسی با عنوان منتخب الفرس را از آثار بندار دانسته است .

رضاقلی خان هدایت (ج 1، ص 439) سال وفات بندار را 401 نوشته است و دیگران نیز همین تاریخ را از او نقل کرده اند، اما خوافی (ج 2، ص 163) وفات بندار را در حوادث 433 ذکر کرده که ظاهراً دور از حقیقت است .

---

منابع :
(1) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمدمعین ، تهران 1361 ش ؛
(2) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(3) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛
بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ

(4) ضیاءالدین سجادی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1338 ش ) ؛
(5) احمدبن محمد خوافی ، مجمل فصیحی ، چاپ محمود فرخ ، مشهد 1339ـ1341 ش ؛
(6) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء ، چاپ ادوارد براون ، لیدن 1901؛
(7) محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1314 ش ) ؛
(8) نورالله بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1354 ش ؛
(9) طاهربن محمد ظهیرفاریابی ، دیوان ظهیرفاریابی ، چاپ تقی بینش ، مشهد 1338 ش ؛
(10) عبدالجلیل قزوینی ، نقض ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1358 ش ؛
(11) محمدبن امیری فخری هروی ، تذکرة روضة السلاطین ، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1345 ش ؛
(12) اسماعیل بن جمال الدین کمال اسماعیل ، دیوان ، چاپ حسین بحرالعلومی ، تهران 1348 ش ؛
(13) عثمان بن عمر مختاری غزنوی ، دیوان عثمان مختاری ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1341 ش ؛
(14) احمدبن عمر نظامی ، کتاب چهار مقاله ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1327/1909، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(15) سعید نفیسی ، احوال و اشعار ابوعبدالله جعفربن محمد رودکی سمرقندی ، ج 3، تهران 1319 ش ؛
(16) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ 1340 ش ؛
(17) جلال الدین همائی ، «اشتباه صاحب المعجم در اوزان فهلویات و اورامنان »، در جشن نامة استاد مدرس رضوی ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1356 ش .

/ سیّدضیاءالدّین سجّادی /