responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1816

 

بَنایی هِرَوی ، کمال الدین شیرعلی فرزند محمد سبزمعمار، شاعر، مؤلف و موسیقیدان نیمة دوم قرن نهم و اوایل قرن دهم . تذکره نویسان به سال تولد او اشاره ای نکرده اند، اما برخی ( ایرانیکا ؛ د. تاجیکی ، ذیل مادّه ) تولد او را 857 دانسته اند. در هرات به دنیا آمد. از آغاز جوانی به فراگرفتن علوم ادبی و عقلی پرداخت و از فضلای زمان خود شد. سپس به شعر روی آورد (سام میرزا صفوی ، ص 167؛ صفا، ج 4، ص 394ـ 395) و چون پدرش بنّا بود، تخلص بنایی را برگزید (بلیانی ، گ 107 ر؛ خلیل ، ج 1، ص 105؛ سام میرزا صفوی ، همانجا). برخی (اته ، ص 87؛ ایوانف ، ج 1، ص 281، 422، 824؛ امیرعلیشیر نوائی ، ص 60، 232)، تخلص او را بنّایی (با نون مشدّد) دانسته اند، اما در دفتر اول دیوانش (رجوع کنید به ادامة مقاله ) بدون تشدید آمده است . اشعاری نیز با تخلص «حالی » سروده است (صفا، ج 4، ص 394)، اما نباید او را با شاعران دیگری با تخلص «حالی »، از جمله دوست محمد سبزواری (متوفی 939)، اشتباه کرد (رجوع کنید به خیامپور، ج 1، ص 244). او در خوشنویسی و موسیقی نیز مهارت داشت و در ساختن انواع تصنیف معروف بود (بلیانی ؛ سام میرزا صفوی ؛ امیرعلیشیر نوائی ، همانجاها).

بنایی در جوانی جزو شاعران دربار امیرعلیشیر نوایی (متوفی 906) بود (نفیسی ، ج 1، ص 310)، اما به سبب هزل گوییهایش امیرعلیشیر از او رنجید، و نیز به سبب تکبر، مقبول مردم واقع نشد و بناچار از هرات مهاجرت کرد (بلیانی ، همانجا؛ امیرعلیشیر نوائی ، ص 60، 232؛ سام میرزا صفوی ، همانجا). به تصوف نیز گرایش داشت (خواندمیر، ج 4، ص 348؛ امیرعلیشیر نوائی ، همانجاها؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 119)، چنانکه در مهاجرت از خراسان ، ابتدا به فارس رفت و مدتی مرید شیخ شمس الدین محمد لاهیجی (متوفی 912)، پیشوای صوفیة نوربخشیة فارس ، شد (بنایی هروی ، مقدمة صفوت و بینش ، ص شش ؛ صفا، ج 4، ص 397). پس از مدتی ، به تبریز نزد سلطان یعقوب آق قوینلو (حک : 883 ـ896) رفت و تا 896، پایان زندگی یعقوب ، در آذربایجان ماند و سپس به هرات بازگشت (صفا، ج 4، ص 398). علت مهاجرتهای پی درپی او از هرات ، شوخ طبعی و هزل و هجوگوییش بود که سبب رنجش دیگران می شد (بنایی هروی ، همانجا). مدتی پس از بازگشت به هرات ، میان او و علیشیر نوایی مناسبات دوستانه برقرار شد (صفا، همانجا)، اما دوباره روابط آنها تیره شد و بنایی از بیم جان به ماوراءالنهر گریخت (آزاد بلگرامی ، ص 149؛ بنایی هروی ، مقدمة صفوت و بینش ، ص هفت ؛ سام میرزا صفوی ، ص 168) و نزد سلطان علی میرزا (متوفی 905 یا 906)، والی ماوراءالنهر و نوة سلطان ابوسعید تیموری (حک : 854 ـ873)، پذیرفته شد (آذر بیگدلی ، ص 152؛ خواندمیر؛ سام میرزا صفوی ، همانجاها) و تا هنگام تسلط شیبک خان ازبک (محمدخان شیبانی ، حک : 906ـ 915 یا 916) بر ماوراءالنهر، در آنجا ماند. شیبک خان نیز او را با احترام پذیرفت و به وی منصب ملک الشعرایی داد (سام میرزا صفوی ، ص 169؛ صفا، ج 4، ص 400). بنایی در 913، ظاهراً همراه شیبک خان ، به خراسان رفت (سام میرزا صفوی ، همانجا). در اواسط 916، شیبک خان در مرو کشته شد و بنایی همراه تیمورسلطان ، پسر او، به ماوراءالنهر رفت (صفا، ج 4، ص 400ـ401) و سرانجام در حملة یاراحمد اصفهانی ، وزیراعظم شاه اسماعیل اول صفوی (حک :905ـ930)، به ناحیة قَرشیِ ماوراءالنهر، در 918 به قتل رسید (آذر بیگدلی ، همانجا؛ امین احمد رازی ، ج 2، ص 152؛ خواندمیر، ج 4، ص 349؛ گوپاموی ، ص 99). برخی سال وفات او را 928 ذکر کرده اند (آزاد بلگرامی ؛ خلیل ، همانجاها).

بنایی از شاعران توانای عهد تیموری است ، به طوری که او را اشعر شعرای خراسان می دانستند (صفا، ج 4، ص 401)؛ غیاث الدین منصور دشتکی (متوفی 948) دربارة او گفته است : «ملای شاعران و شاعر ملایان » است (سام میرزا صفوی ، ص 167). تعبیرات و تشبیهاتی که مبتنی بر اطلاعات مختلف علمی و ادبی اوست ، نشان می دهد که بدون تتبع در دیوانهای پیشینیان به شاعری نپرداخته و فقط به قریحه و استعداد اکتفا نکرده است (صفا، همانجا).

آثار او عبارت است از : 1) دیوان ، در دو دفتر، یکی با تخلص «بنایی » در ششهزار بیت شامل قصیده و قطعه و رباعی ، و دیگری با تخلص «حالی » در سه هزار بیت به استقبال از اشعار سعدی و حافظ . دیوان بنایی در ماوراءالنهر و خراسان مشهور بود (خواندمیر، همانجا). از دیوان او چند نسخة خطی موجود است (رجوع کنید به منزوی ، ج 3، ص 2251ـ2252؛ بلوشه ، ج 3، ص 318ـ 319). برخی از اشعار او نیز در مجموعه های خطی آمده است (رجوع کنید به بلوشه ، ج 3، ص 453، 457، 485؛ ایوانف ، ج 1، ص 420ـ422)؛ 2) مجمع الغرایب ، قصیده ای که تعداد ابیاتش را از 501 تا 876 بیت ذکر کرده اند، اما بیش از چهارده بیت از آن باقی نمانده است ( د. تاجیکی ، همانجا)؛ 3) باغ ارم یا بهرام و بهروز ، مثنوی تعلیمی که به نام سلطان یعقوب آق قوینلو سروده و در مجموعه ای به نام باغ ارم و افضل التذکار ذکرالشعرا والاشعار و تذکرة نوایی در 1336 در تاشکند چاپ شده است . گزیده ای از باغ ارم نیز در 1351ش به چاپ رسیده است (بنایی هروی ، مقدمة صفوت و بینش ، ص شش )؛ 4) شیبانی نامه به نظم و نثر، شامل تاریخ زندگی و لشکرکشی و مناقب محمدخان شیبانی ؛ 5) فتوحات خانی ، دربارة کشورگشاییهای شیبک خان و تاریخ شیبانیان . این اثر صورت تکمیل و تصحیح شدة شیبانی نامه است و نسخه ای از آن در دوشنبه (ش 1/778) موجود است (فرهنگستان علوم جمهوری تاجیکستان ، ج 1، ص 68)؛ 6) رساله در موسیقی ، به خط نستعلیق مؤلف شامل مقدمه ، دو مقاله و خاتمه . دیباچة آن نمونة بارزی از صنعت «براعت استهلال * » است . این رساله که از معدود آثار در موسیقی ایرانی به زبان فارسی است ، در 1368 ش به چاپ رسیده است .


منابع :
لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفر

(1) شهیدی ، تهران 1337 ش ؛
(2) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی ، خزانة عامره ، نسخة عکسی از چاپ سنگی ، کانپور 1871؛
(3) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران 1351 ش ؛
(4) امیرعلیشیر نوائی ، تذکرة مجالس النفائس ؛
(5) چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1363 ش ؛
(6) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
تقی الدین بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخة

(7) عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة ملک ، ش 5324؛
کمال الدین بن محمد بنایی هروی ، رساله در موسیقی ، چاپ نصرالله پورجوادی ،

(8) تهران 1368 ش ؛
(9) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 663؛
(10) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1362 ش ؛
(11) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران ، تهران 1368ش ؛
(12) سام میرزا صفوی ، تذکرة تحفة سامی ، چاپ رکن الدین همایونفرّخ ، تهران ( بی تا. ) ؛
ذبیح الله صفا، تاریخ

(13) ادبیات در ایران ، ج 4، تهران 1363 ش ؛
(14) محمدقدرت الله گوپاموی ، کتاب تذکرة نتایج الافکار ، بمبئی 1336 ش ؛
(15) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1339ـ1345 ش ؛
(16) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ 1353 ش ؛
سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر



(17) فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛


(18) Akademiya nauk Tadz § ikskoy SSR. Otdel vostokovedeniya i pismennogo naslediya, Katalog vostochnikh rukopisey Akademii nauk Tadz § ikskoy SSR , ed. A. M. Mirzoeva and A. N. Boldireva, Stalinabad 1960;
(19) E. Blochet, Catalogue des manuscrits persans de la Bibliotheque Nationale , Paris 1905-1934;
(20) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bana ¦ Ý i Heravi ¦ " (by Z. Safa);
(21) Ensiklopediya Savetii Tadjik , Dushanbe 1978, vol. 1, 445;
(22) Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the collection of the Asiatic Society of Bengal , Calcutta 1924-1927.

/ صفورا هوشیار /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1816
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست