responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1800

 

بَنّاخانه ، سازمان مسئول احداث بناهای سلطنتی و دولتی در دوران قاجار. در منابع تاریخی بارها به حرفه و عنوان افرادی اشاره شده است که وظیفة ساختن بناهای گوناگون سلطنتی و دولتی را بر عهده داشته اند، اما از نهاد مسئول این کار بندرت سخن به میان آمده است . در دورة خلفای اسلامی سازمانی به نام «مجلس البناء و المرمّة » وجود داشت که به کار باغبانان ، مهندسان ، فروشندگان مصالح ساختمانی و چوب ، نجّاران ، نقاشان و سایر کارگران رسیدگی می کرد و خود یکی از مجلسهای «دیوان نفقات بغداد» به شمار می رفت (متز، ج 1، ص 96). در مصر قرن نهم نیز از منصب «شدّالعمائر» یاد شده است که صاحب آن وظیفة ساخت و تعمیر عمارتهای سلطانی را بر عهده داشت (قلقشندی ، ج 4، ص 22). در دورة اصلاحات غازان خان «دیوان عمارت » به امور نظام آبیاری ، راههای کاروانرو و ساختن مدرسه ، حمام ، کاروانسرا، دیوارهای قلعه ، خانقاه ، رباط و تهیة امکانات لازم برای کشاورزی می پرداخت ، و «دیوان عمارت خاصه » عهده دار احداث بناهایی بود که شخص سلطان به هزینة خود سفارش می داد (شمس منشی ، ج 2، ص XXVII ـ ê XXV ).

به نظر می آید که همواره دو سازمان مستقل در زمینة ساختمان سازی فعالیت داشته اند: یکی به ساخت و تعمیر ساختمانهای خیریه و مصالح عمومی (مانند مدرسه ، حمام ) می پرداخته و دیگری عهده دار احداث بناهای متعلق به شاه بوده است . هزینة این دو سازمان از دو محل (بیت المال ، و خزانة شاهی ) تأمین می شد. اما استقلال این سازمانها همواره قابل تشخیص نیست ، مثلاً، مهندسانی که مسئول احداث عمارت و باغ برای تیمور بودند، برای تعمیر مساجد و خانقاههای شهرها و بنای رباطها و پل بستن بر روی نهرها نیز دستورهایی دریافت می کردند، اما روشن نیست که به کدام نهاد وابسته بوده اند (تیمور گورکان ، ص 178ـ212).

در دورة صفویه ، تعمیر عمارتها و باغهای شاهی اصفهان به عهدة وزیر دارالسلطنة اصفهان بود (نصیری ، ص 48). در دورة گورکانیان هند (932ـ1275) نیز طراحی ساختمانهای سلطنتی را گروهی از مهندسان معمار به عهده داشتند که از «ناظر» دستور می گرفتند، و هزینة ساخت این بناها غالباً از خزانة سلطنتی تأمین می شد (کُخ ، ص 96). در همین دوره از منصب دیگری با عنوان «شحنة العمارة » نیز نام برده شده است ؛
وی متصدی ساختن کاخها و سایر ابنیه بود (حسنی ، ص 332). ظاهراً سازمان متصدی این قبیل کارها «دیوان العماره » نام داشت (همان ، ص 340). با این حال ، گاه منابع به ساختمان سازی پادشاهان اشاره کرده اند بی آنکه از نهاد متصدی این وظایف سخن به میان آورند (خواندمیر، ص 77ـ87).

این نهاد که در دورة قاجاریه «بنّاخانه » نام گرفت ، از «بیوتات سلطنتی * » بود (مستوفی ، ج 1، ص 407ـ 408؛
اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367، ج 3، ص 2115). بنّاخانه که گاه «ادارة بنائی دیوان اعلی » (اعتمادالسلطنه ، 1363، ص 44) و گاه «معمارخانه » (همان ، ص 396) خوانده می شد، در برخی موارد همراه با «فخّارخانه » به کار رفته است (همو، 1363ـ1367، ج 1، ص 554، ج 2، ص 1289ـ1290، ج 3،ص 2115؛
همو 1363، ص 396). به نظر می رسد که وزارت فواید عامه متصدی ساختن ابنیه عمومی بوده و مصالح عمومی را بر عهده داشته است ، زیرا ایجاد راه آهن و احداث جاده ها و شاهراهها، پل و سد و احداث بناهای تازه و تعمیر بناهای قدیمی را این وزارت برعهده داشت (آدمیت ، ص 209، پانویس 28). و بناخانه سازمان مسئول احداث عمارتهای دلخواه شاه بود. آجر و گچ و آهک این بناها، به عنوان مالیات ، از عُشر محصول کوره پزخانه های تهران تأمین می شد. معمارباشی و معماران نیز مسئول نقشه کشی و کارفرمایی بودند و از دولت مواجب می گرفتند. اما مزد عمله و بنّا و سر عمله و نجار و هزینة یراق درها از خزانه پرداخت می شد. رئیس این سازمان ابتدا «بنّاباشی » نام داشت ، سپس به «وزیر ابنیه » یا «وزیر بنایی » تغییر عنوان داد (مستوفی ، همانجا؛
سپهر، ص 252، 320؛
صدیق الممالک ، ص 342)؛
و نام «بنّاخانه » نیز به «وزارت بنایی » تغییر یافت ، و به صورت بخشی از وزارتخانه ها و ادارات دولتی در آمد (سپهر، ص 45، 123؛
صدیق الممالک ، ص 217، 325). این سازمان دارای مناصبی مانند مستوفی بنّاخانه یا مستوفیِ بنایی یا محاسب بنایی (سپهر، ص 190؛
صدیق الممالک ، ص 259، 275)، نایب اول وزارت بنایی (سپهر، ص 123)، معمارباشی ، معمار خاصه و مهندسان (اعتمادالسلطنه ، 1357، ص 242؛
همو، 1363، ص 45؛
مستوفی ، همانجا) بود که برخی از آنها مانند معمار و مهندس و بنا سابقه ای دیرینه دارند (برای آگاهی از ساخت و تعمیر عمارتها و متصدیان آنها رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، 1363، ص 82ـ125). پیش از دوران قاجار هزینة این کار غالباً بر دوش مالیات دهندگان بود و برای احداث ساختمانها از مردم بیگاری می گرفتند (بازورث ، ج 1، ص 140ـ141)، اما گاه هزینة ساخت عمارتهای خاصه از خزانة مالیات و خزانة شاهی تأمین می شد. در دوران قاجار نیز گاه مالیاتهای فوق العاده و اقساط مالیاتی حاکمان به مصرف بنای این ساختمانها می رسید (مستوفی ، ج 1، ص 394؛
«دستور شاه به علاءالدوله : تشکیل جلسة مسئولین تأسیسات عمارات دولتی و صدور احکام آنها و ارائه گزارش وصول مالیات از ولایات »، سند ش 29600016، ش فیش 00010016، ش محل در آرشیو 116آ1آر1؛
«دستور ناصرالدین شاه : تأمین تنخواه مورد نیاز جهت تعمیر عمارات سلطنتی ، معابر عمومی و باغات از اقساط امین السلطان »، سند ش 296001571، ش فیش 00020473، ش محل در آرشیو104آ4آر1؛
«صورت مخارج پرداختی در عمارت سلطنتی دوشان تپه »، سند ش 2960001713، ش فیش 00020615، ش محل در آرشیو 403آ4آر1).

در قانون نامة عثمانی فصلی دربارة راهها و بناها (نظام الطرق و الابنیه ) آمده است که کارهای آنها را سازمانی به نام «ادارة الابنیة » یا «مجلس الابنیة » انجام می داد و در فصل دیگری به بناهایی اشاره شده که هزینة آنها از خزانة شاهی تأمین می شد ( الدستور ، ج 2، ص 74ـ 78؛
441ـ469).


منابع :
(1) علاوه بر اسناد مذکور در متن ، موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران ؛
(2) فریدون آدمیت ، اندیشة ترقی و حکومت قانون : عصر سپهسالار ، تهران 1356 ش ؛
(3) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمد اسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367 ش ؛
(4) همو، خلسه (خوابنامه ) ، چاپ محمود کتیرائی ، تهران 1357 ش ؛
(5) همو، المآثروالا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(6) کلیفورد ادموند بازورث ، تاریخ غزنویان ، ترجمة حسن انوشه ، تهران 1356 ش ؛
(7) تیمور گورکان ، تزوکات تیموری ، تحریر ابوطالب حسینی تربتی بفارسی ، آکسفورد1773 ( افست تهران 1342 ش ) ؛
(8) عبدالحی حسنی ، الهند فی العهد الاسلامی ، حیدرآباد دکن 1392/1972؛
(9) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، قانون همایونی (همایون نامه ) ، چاپ محمد هدایت حسین ، کلکته 1359/1940؛
(10) الدستور: ترجمه من اللغه الترکیة الی العربیة ، ترجمة نوفل افندی نعمة الله نوفل ، چاپ خلیل افندی خوری ، بیروت 1303؛
(11) عبدالحسین بن هدایت الله سپهر، مرآت الوقایع مظفری و، یادداشتهای ملک المورخین ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1368 ش ؛
(12) محمدبن هندوشاه شمس منشی ، دستورالکاتب فی تعیین المراتب ، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده ، مسکو 1964ـ1976؛
(13) ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک ، منتخب التواریخ ، تهران 1366 ش ؛
(14) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) ؛
(15) اِباکخ ، معماری هند در دورة گورکانیان ، ترجمة حسین سلطان زاده ، تهران 1373 ش ؛
(16) آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری ، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1362 ش ؛
(17) عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1341ـ1343 ش ؛
(18) علی نقی نصیری ، القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه ، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد1372 ش .

/ نادیا برگ نیسی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1800
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست