responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1799

 

بنات النّعش ، نام دو صورت فلکی و نیز اصطلاحی در ادبیات .

1) در نجوم . دو مجموعه از ستارگان در نیمکرة شمال آسمان حول قطب که آنها را در عربی «بنات نعش صغری » و «بنات نعش کبری » و در فارسی «بنات النعش کوچک » و «بنات النعش بزرگ » نامیده اند (صوفی ، ص 25، 30ـ31؛ شهمردان رازی ، ص 432ـ434). این نام همچنین به اروپا راه یافته و به صورت Benetnash درآمده است (مه یر، ج 1، ص 560).

این دو صورت فلکی جزو دو صورت فلکی بزرگتر به نامهای دب اصغر (خرس کوچک ) و دب اکبر (خرس بزرگ ) هستند و بر همین اساس صورتهای فلکی دب اصغر و دب اکبر را نیز بنات النعش نامیده اند. بنات النعش علی الاطلاق به بنات النعش کبری گفته می شود. از نامهای مشهور این دو صورت فلکی در زبان فارسی ، «هفتورنگ » یا «هفت اورنگ » است که به صورت هفت اورنگ مهین و هفت اورنگ کهین به کار رفته است (شهمردان رازی ، همانجا؛ میدانی ، ص 444). «هفت اورنگ » در اوستا به صورت iringa ¦ Hapto و در فارسی میانه ring ¦ Hafto آمده است (مکنزی ، ص 83) و اغلب پژوهشگران آن را همان ستارگان «بنات النعش » دانسته اند. در ادبیات زرتشتی نگهبانیِ جهت شمال که مسکن دیوان است و دروازة دوزخ در آن قرار دارد، به عهدة هفتورنگ نهاده شده است (رجوع کنید به وندیداد ، ج 4، ص 1833). در بندهش (ص 44) علت این نامگذاری چنین آمده است : «او ( = هرمزد ) هفتورنگ را به ناحیت شمال گمارد، آنجا که چون اهریمن در تاخت ، دوزخ شد. برای ادارة کشورها در (دوران ) آمیختگی ، از هفت کشور، از هر کشوری بندی بدو پیوسته است که هفت اورنگ خوانده می شود.» البته در بندهش (ص 44، 57، 170، 178) از هفتورنگ ، با عنوان «سپاهبد» شمال نیز یاد شده است .

نامهای مشهور بنات النعش در زبان فارسی اینهاست : هفت خواهران ، هفت دُختان (نفیسی ، ذیل «بنات »)، هفت برادران ، هفت دادران ، در زبان ماوراءالنهر (نفیسی ، همانجا؛ برهان ، ذیل «هفتورنگ »)، هفت تخت ، سریر فلک (نفیسی ، همانجا)؛ با توجه به نامهای مختلفی که برای این صورت فلکی وجود دارد، می توان گفت از دیرباز شناخته شده بود و هم ازینرو در میان اقوام مختلف دارای اسطوره و داستانهای گوناگون است . شاید قدیمترین متن در این باره در عهد عتیق ، کتاب ایّوب ، باشد. در باب سی و هشتم ، سطر 33، چنین آمده است : «و دب اکبر را با بنات او رهبری می نمایی .»

در شرق یونان ، دربارة خرس بزرگ یا بنات النعش افسانه هایی وجود دارد. در رم باستان ، هفت ستارة بنات نعش ، هفت گاو خرمنکوب نامیده می شدند (هرمان ، ص 43). در اوستا ( یشتها ) هفتورنگ جنبة تقدس دارد و به علت پایداری در مقابل جادوان و پریها ستایش می شود (ج 1، ص 345) و فروهرهای «نیک توانای پاک مقدسین » نیز که 99999 تن از آنان از هفتورنگ پاسبانی می کنند، ستایش می شوند (ج 2، ص 73). در تاریخ بخارای نرشخی (ص 33ـ34) به داستانی دربارة بنات النعش برمی خوریم : چون بیدون بخارا خداه این کاخ ( =ارگ بخارا ) را بنا کرد، ویران شد؛ باز بنا کرد و باز ویران شد؛ چند بار بنا کرد و باز ویران شد؛ حکما را جمع کردند و تدبیری خواستند. بر آن اتفاق افتاد که این کاخ را بر شکل بنات النعش که بر آسمان است بر هفت ستون سنگین بنا کنند، و بر آن صورت ، دیگر ویران نشد.

در دوره های متأخر گویا هفت اورنگ حالت تقدس خود را همچنان حفظ کرده بود؛ نظامی گنجوی از سوگند خوردن به هفت اورنگ یاد کرده است ( خسرو و شیرین ، ص 121؛ برای دیگر شواهد شعری هفتورنگ رجوع کنید به مصفی ، ص 189ـ196). به گفتة ابوریحان بیرونی (1377، ص 326) هندیان بنات النعش را «سبّت رَشین » (= هفت گویندة مقدس / حکیم / مرتاض ؛ رجوع کنید به جلالی نائینی و شوکلا، ص 156، 165ـ166) می نامند و ادامه می دهد که این هفت رش زاهدانی بودند که رزقشان را از راه حلال طلب می کردند و همراه این زاهدان ، زنی صالح بود که سُهی ' نامیده می شد، آنها ساقه های نیلوفر را برای تغذیه از حوضها می چیدند. در این حال ، «دین » آن ساقه ها را از زاهدان پنهان کرد و آنها از یکدیگر خجل شدند و سوگندی خوردند که دین را خوش آمد. به همین سبب ، دین هفت زاهد را به همراه سُهی ' به آسمان برد، و این هفت ستارة بنات النعش همان هفت زاهد هستند که ستارة سُهی ' نیز در کنار آنان است (ابوریحان بیرونی ، 1377، همانجا). علاوه بر این ، بنات النعش به رشته ای از مروارید یا گردنبندی از نیلوفر سفید یا به دختران رقاصه ای که به دور قطب می چرخند تشبیه شده اند (همان ، ص 327).

بنات النعش کوچک . بیرونی در التفهیم (ص 95، 100)، همانند آنچه در مجسطی بطلمیوس (ص 341) آمده ، بنات النعش کوچک را شامل هفت ستاره دانسته و قدر ستاره های آن را نیز همانند مجسطی چنین بیان کرده است : دو تا از قدر دوم ، یکی از قدر سوم ، چهار تا از قدر چهارم . صوفی (ص 27) قدر ستاره های آن را چنین بیان کرده است : یکی ستارة قدر دوم ، دو تا ستارة قدر سوم ، سه تا قدر چهارم ، یکی قدر پنجم . اما امروز می دانیم که خرس کوچک 45 ستارة قابل مشاهده با چشم غیرمسلّح دارد (بکیچ ، ص 302). از ستارگان مهم این صورت فلکی ، دو ستارة روشن به نام فَرقَدَین (= فرقدان ) است که بر سینة خرس کوچک قرار دارند، دیگری جُدَی * (= بزغاله ) است که بر سر دم خرس کوچک جای دارد و اولین ستارة بنات النعش کوچک محسوب می شود (صوفی ، ص 25ـ26؛ قمی ، ص 4؛ ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، ص 99). این ستاره را ستارة قطبی نیز نامیده اند، چون نزدیکترین ستاره به قطب شمالی آسمان است (ابوریحان بیرونی ؛ شهمردان رازی ، همانجاها؛ مسعودی غزنوی ، ص 106) و فاصلة کنونی آن از قطب ْ9ر0 است و در سال 2100 میلادی این فاصله به ْ5ر0 خواهد رسید؛ و این نزدیکترین نقطة قطب آسمان به ستارة جدی خواهدبود (هرمان ، ص 291؛ > دایرة المعارف بروکهاوس < ، ج 14، ص 725). بنابر نامگذاری امروزی ، ستاره های a ، d ، e ، دم خرس کوچک یا دختران سوگوار و ستاره های z ، h ، b ، g ، تن خرس یا نعش را می سازند (رجوع کنید به شکل 1).

بنات النعش بزرگ . شامل هفت ستاره است و با ستارگان دیگری صورت فلکی خرس بزرگ را تشکیل می دهد. بطلمیوس (ص 342ـ343)، تعداد ستارگان خرس بزرگ را 27 عدد ذکر کرده ، قدر ستارگان آنها را نیز چنین نوشته است : شش تا از قدر دوم ، هشت تا از قدر سوم ، هشت تا از قدر چهارم ، پنج تا از قدر پنجم .

بتانی (ص 245ـ246) تعداد این ستارگان را پانزده عدد نوشته است . اما ابوریحان بیرونی (1362 ش ، ص 95) و صوفی (ص 33ـ34) همان رقم موردنظر بطلمیوس را ذکر نموده اند. صوفی (همانجا) قدر این ستارگان را چهار تا از قدر دوم ، یازده تا از قدر سوم ، پنج تا قدر چهارم و هفت تا قدر پنجم نوشته که با قدرهای مذکور در مجسطی بطلمیوس (ص 342ـ343) متفاوت است (رجوع کنید به شکل 2).

امروزه تعداد ستارگان قابل مشاهده با چشم غیرمسلّح در این مجموعه ، به 69 رسیده است (بکیچ ، ص 300). دربارة سریربنات النعش اطلاعات موجود در نسخه های مختلف متفاوت و مغایر است . صوفی (ص 30) دربارة بنات النعش بزرگ چنین آورده است : عرب آن چهار کوکب روشن را که بر شکل مربعی مستطیل اند، و این سه کوکب دنبال را «بنات نعش ( کبری ) » خوانند... و از بنات آن کوکب را که بر طرف دنبال است «قائد» خوانند و آن را که بر میانة دنبال است «عناق » و آن را که بر بن دنبال است «جون » (رجوع کنید به شهمردان رازی ، همانجا). در نجوم امروزی ، چهار ستارة a ، b ، g ، d خرس بزرگ ، تن خرس یا نعش را می سازند، و ستاره های e ، z ، h ستاره های دم یا دختران سوگوار را تشکیل می دهند. اگر دو ستارة جلوی خرس بزرگ یعنی «دُبّه » ( a ) و مراق ( b ) را به هم وصل کنیم و به اندازة پنج برابر جدایی بین آنها ادامه دهیم ، به ستارة قطبی می رسیم . این دو ستاره به همین علت «قراول » نامیده شده اند. ابن ماجد، دریانورد مشهور دورة اسلامی ، در کتاب ارجوزةٌ فی قسمة الجمّة علی بنات نعش (تألیف 900) دربارة این صورت فلکی و کاربردهای جهت یابی آن بحث می کند ( د.اسلام ، ذیل «ابن ماجد»). ابوریحان بیرونی در تحقیق ماللهند (ص 327ـ 332) عقیدة هندوان به حرکت خاص ستارگان بنات النعش را بیان نموده که در قالب دورة بزرگی موسوم به منّنتْر ( = من ونتر رجوع کنید به جلالی نائینی و شوکلا، ص 263 ) رخ می دهد. براساس این حرکت ، گذر این ستارگان از هریک از منازل سیزده گانة ماه ششصد سال طول می کشد. البته بنابر رصدهای امروزی هرکدام از ستارگان این مجموعه حرکت ویژه ای دارند که بسیار کند است . شکل 3 تغییر مکان ستارگان بنات النعش را در آسمان در خلال دویست هزار سال ، از یک صد هزار سال پیش تا یک صد هزار سال آینده ، براساس این حرکت نشان می دهد.


منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدس . عهد عتیق ؛
(2) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند ، حیدرآباد دکن 1377/1958؛
(3) همو، کتاب التفهیم لاِ وائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(4) اوستا. وندیداد ، ترجمة هاشم رضی ، تهران 1376 ش ؛
(5) اوستا. یشت ها ، گزارش پورداود، تهران 1356 ش ؛
(6) محمدبن جابر بتّانی ، کتاب الزیج الصابی ، چاپ نالینو، میلان 1899؛
(7) محمد حسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(8) بندهش ، ( گردآوری ) فرنبغ دادگی ، ترجمة مهرداد بهار، تهران 1369 ش ؛
(9) محمدرضا جلالی نائینی و ن . ش . شوکلا، لغات سانسکریت در ماللهند ، تهران 1353 ش ؛
(10) شهمردان رازی ، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از روی نسخة کتابخانة ملک ، با مقدمه و فهرست ها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1368 ش ؛
(11) عبدالرحمان بن عمر صوفی ، ترجمة صورالکواکب عبدالرّحمن صوفی ، به قلم نصیرالدین طوسی ، چاپ معزّالدّین مهدوی ، تهران 1351 ش ؛
(12) حسن بن علی قمی ، المدخل الی علم احکام النجوم ، چاپ جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1375 ش ؛
(13) محمدبن مسعود مسعودی غزنوی ، جهان دانش ، تهران 1315 ش ؛
(14) ابوالفضل مصفی ، «هفتورنگ »، نشریة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آذرابادگان ، سال 26، ش 110 (تابستان 1353)؛
(15) د. ن . مکنزی ، فرهنگ کوچک زبان پهلوی ، ترجمة مهشید میرفخرایی ، تهران 1373 ش ؛
(16) احمدبن محمد میدانی ، السّامی فی الاسامی ، عکس نسخة مکتوب به سال 601 هجری قمری محفوظ در کتابخانة ابراهیم پاشا ـ ترکیه ، تهران 1345 ش ؛
(17) محمدبن جعفر نرشخی ، تاریخ بخارا ، ترجمة ابونصر احمدبن محمدبن نصر قبادی ، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1363 ش ؛
(18) الیاس بن یوسف نظامی ، خسرو و شیرین ، چاپ وحید دستگردی ، تهران 1333 ش ؛
(19) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355 ش ؛


(20) Michael E. Backich, The Cambridge guide to the constellation , Cambridge 1995;
(21) Brockhaus Enzyklopجdie , Wiesbaden 1972;
(22) EI 2 , s.v. "Ibn Ma ¦ djid" (by S. Maqbul Ahmad);
(23) J. von Hermman, Grosses Lexikon der Astronomie , Mدnchen 1986;
(24) Meyers, Konversations- Lexikon , Leipzig-Wien 1910;
(25) Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest , translated and annotated by G. J. Toomer, London 1984.

/ خلیل اخوان زنجانی /

2) در ادب فارسی . بنات النّعش در ادب فارسی بیشتر در تشبیه و توصیف پراکندگی و گسستگی به کار رفته است ، همچنانکه پروین (رجوع کنید به پروین * ، خوشه ) در تشبیه تجمّع و به هم پیوستگی ؛
از جمله فرخی سیستانی (متوفی 429؛
ص 294) در مدح امیر یوسف (متوفی 423)، برادر محمود غزنوی (حک : 389ـ421)، گفته است : او سپاهی را که مانند پروین انبوه و به هم پیوسته است ، با تیر خود مانند بنات النعش پراکنده می کند؛
و باز در قصیده ای دیگر در مدح همو گفته است : از بس که عطا می کند، خزینه هایی را که مانند پروین پُر است ، همچون هفت اورنگ (= بنات النعش ) می پراکند (ص 212؛
همچنین قس همو، ص 332؛
مسعود سعد سلمان ، ص 402 که در دو مورد اخیر «پروین » به صورت «پَرَن » آمده است ). امیر معزّی (متوفی ح 518 ـ521) در مدح ملکشاه سلجوقی (حک : 465ـ485) گفته است : قومی که در مخالفت تو مانند ثریّا (= پروین ) با هم پیوسته بودند، اکنون همچون بنات نعش از هم گسسته اند (ص 4: همچون بنات نعشند از هم گسسته اکنون / قومی که بر خلافت بودند چون ثریا)، که ظاهراً اشاره است به بیت مشهور ابونُواس (متوفی ح 198ـ200) که از امثال عرب محسوب می شود (زین الدین رازی ، ص 138: فَکُنّا فِی اجْتماعٍ کَالثریّا/ فَصِرنا فُرقَةً کَبَناتِ نعش ). سوزنی سمرقندی (متوفی 562 یا 569) سخن را در طبع آدمی به بنات النعش تشبیه کرده است که برای مدح گفتنِ ممدوح او مانند پَرَن (=پروین ) فراهم می آید (ص 322). خاقانی شروانی (متوفی 595؛
ص 30) در تمجید رشید وطواط عبارت او را به آفتاب و نظمش را به پروین و نثر او را به نعش (= بنات النعش ) مانند کرده و گفته است که او در آفتاب پروین و نعش را در یک جا جمع می کند. همو هنگامی هم که خود را برتر از عنصری می شمارد، نثر خود را به نعش و نظم خود را به پروین تشبیه می کند (ص 926: به نظم چو پروین و نثر چو نعش / نبُود آفتاب جهان عنصری ) که البته در این تشبیهات پراکندگیِ بنات النعش حُسن محسوب شده است . کمال اسماعیل (متوفی 635؛
ص 348) نیز هنگامی که خود را با ظهیر فاریابی قیاس می کند، می گوید: که گاه فکرت اگر بر بنات نعش خورم / به نوک کلک به نظم آورم چنان پَرَنش .

در شعر فارسی از مناسبت بنات النعش با جوزا * نیز یاد شده است (مثلاً رجوع کنید به خاقانی ، ص 217، 272). سنائی غزنوی (متوفی 529؛
ص 151) در بهاریة خود، با عنایت به شکل جوزا و اینکه نام دیگر آن «دو پیکر» است ، گفته است : عاشقانی که مانند بنات النعش از هم جدا بودند، در زیر گلبنهای پروین پاشِ باغ به شکل جوزائی در آمدند، یعنی در کنار یکدیگر قرار گرفتند.

نظامی گنجوی در ذکر معراج پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم از بنات النعش به صورت «دختران نعش » یاد کرده است ( خسرو و شیرین ، ص 439؛
قس لیلی و مجنون ، ص 191: دارای سپهر و اخترانش / دارندة نعش و دخترانش ). خاقانی (ص 272) نیز بنات النعش را «سه دختر و سه خواهر» نامیده است که به سه ستارة «بنات » آن نظر دارد (قس بهار، ج 2، ص 1329: سه خواهرون کشیده به پیش جدی قطار) و در بیتی دیگر آن را به نردبانی تشبیه کرده که گویی شب با آن می خواهد بام گیتی را قیراندود کند (ص 394).

در شعر فارسی از گردش بنات النعش در آسمان نیز سخن رفته است ؛
منوچهری (متوفی 432؛
ص 86) گردش آن را به گرد قطب ، به چرخش فَلاخن در دست «مردِ چپ »، و انوری (متوفی 583؛
ج 1، ص 214) به گردش زیور گوهرین گردِ حقّة فیروزه تشبیه کرده است . نظامی از آن در لیلی و مجنون (ص 178) به عنوان «پرگارِ بنات نعش » یاد کرده ، و خاقانی (ص 371) در بیتی زیبا کعبه را به قطب و مردمی را که گرد آن طواف می کنند، به بنات النعش تشبیه کرده است .

از قرن هفتم به بعد، بنات النعش کمتر در شعر و ادب فارسی به کار رفته ، اما بر عکس ، پروین همچنان تا عصر حاضر نیز مورد توجه بسیاری از شاعران بوده است .

اگرچه بنات النعش نام عربی هفتورنگ است ، اما آنقدر که این اصطلاح در ادب فارسی به کار رفته است ، در ادبیات عرب کاربرد شایان توجه ندارد.


منابع :
(26) محمدبن عبدالملک امیر معزّی ، دیوان امیر معزّی نیشابوری ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1318 ش ؛
(27) علی بن محمد انوری ، دیوان انوری ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1364 ش ؛
(28) محمدتقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش ؛
(29) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش ؛
(30) محمدبن ابی بکر زین الدین رازی ، الامثال والحکم ، چاپ فیروز حریرچی ، دمشق 1408/ 1987؛
(31) مجدودبن آدم سنائی ، دیوان سنائی ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1362 ش ؛
(32) محمدبن مسعود سوزنی ، دیوان سوزنی سمرقندی ، چاپ ناصرالدین شاه حسینی ، تهران 1338 ش ؛
(33) علی بن جولوغ فرّخی ، دیوان حکیم فرّخی سیستانی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش ؛
(34) اسماعیل بن جمال الدین کمال اسماعیل ، دیوان ، چاپ حسین بحرالعلومی ، تهران 1348 ش ؛
(35) مسعود سعدسلمان ، دیوان مسعود سعد سلمان ، چاپ غلامرضا رشید یاسمی ، تهران 1362 ش ؛
(36) احمدبن قوص منوچهری ، دیوان منوچهری دامغانی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1370 ش ؛
(37) الیاس بن یوسف نظامی ، خسرو و شیرین ، چاپ حسن وحید دستگردی ، تهران 1376 ش ؛
(38) همو، لیلی و مجنون ، چاپ حسن وحید دستگردی ، تهران 1376 ش .

/ مهران افشاری /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1799
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست