بُلوک ، واژه ای ترکی به معنای «بخش » یا «قسمت » از مصدر «بولْمَک » که در تقسیمات کشوری قدیم ایران و امور نظامی عثمانی اصطلاح شده است .

1) در تقسیمات کشوری . در ایران ، بلوک به «ناحیه » اطلاق می شد. در تقسیمات کشوری ایران ، پیش از قانون 1316ش ، به قسمتی از ولایت (شهرستان کنونی ) که دارای یک قصبه (مرکز) و چند مَحال بود و زیر نظر نایب الحکومه اداره می شد، بلوک می گفتند ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل واژه ). ظاهراً بلوک به جای «رُستاق » که از تقسیمات مملکتی اسلامی و مشتمل بر چندین ده و مزرعه (یاقوت حموی ، ج 1، ص 41) بود، به کار رفته است . اصطلاح بلوک از دورة صفویه در ایران متداول شد. میرزا سمیعا در باب تفصیل مواجب و رسوم امرای عظام و ارباب مناصب ، به «مهتران بلوکات خاصه و انبار» اشاره می کند (ص 52، 55). در دورة قاجاریه چندین بلوک با توابع ، یک ایالت را تشکیل می داد که حکام این بلوکها را شاه یا حاکم ایالتی تعیین می کرد. در این دوره که امور ولایات ایران به عهدة شاهزادگان و خانواده های قاجار بود، فرزندان و اقوام نزدیک آنها به حکومت ولایات کوچکتر (بلوک ) و حتی قصبات و دهات فرستاده می شدند (ورهرام ، ص 82، 85). پس از نهضت مشروطیت و به موجب اصل سوم متمم قانون اساسی مورخ 14 ذیقعدة 1324، «حدود مملکت ایران و ایالات و ولایات و بلوکات آن تغییرپذیر نیست ، مگر به حکم قانون » ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل «تقسیمات کشور ایران »).

به نوشتة مسعود کیهان ، در 1311 ش ، ایران به 27 قسمت تقسیم گردید که هریک دارای حاکمی بود. این حاکم ، برحسب اهمیتش ، نامهای مختلف داشت ، مثلاً «حاکم » برای ولایت و «نایب الحکومه » برای بلوک (ج 2، ص 136ـ137). پس از 1316 ش اصطلاح بلوک دیگر در تقسیمات کشوری ایران ذکر نشده است و به جای آن «بخش * » به کار رفته است . جمع بلوک را بلوکات ضبط کرده اند. بعضی منابع واژة «دهستان » (از واحدهای «تقسیمات » کشوری ) را به جای واژة «بلوک » به کار برده اند. مقصود از بلوک در این منابع ، چندین قریه و ده نزدیک به یکدیگر است که مجموعاً نام خاصی داشته اند. امروزه در بعضی مناطق روستایی اصطلاح بلوک و بلوکات برای نامیدن نواحی رایج است .

---

منابع :
(1) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(2) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش ؛
(3) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1368 ش ؛
(4) غلامرضا ورهرام ، تاریخ سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار ، تهران 1369 ش ؛
(5) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ وحید ریاحی /

2) در امور نظامی . بلوک عنوان دسته های محافظ (قاپی قولی : دربان ) و دسته های سپاهی ایالات (ایالاتْ عسکری ) در تشکیلات نظامی قدیم عثمانی بود. این واژه در عثمانی به معنای دسته یا گروه نظامی ، قسمت و بخش به کار می رفت و بنابراین واحدهای پیاده نظام و سواره نظام را دربر می گرفت .

شمار بلوکها، تعداد افراد هر بلوک و نیز عنوان فرماندهان این بلوکها در دوره های مختلف ، و بر حسب آنکه به کدام اجاق * (مرکز، پایگاه ) تعلق داشته ، متفاوت بوده است ؛
مثلاً اجاق ینی چری که در آغاز از ده بلوک صد نفری تشکیل می شد، بعدها تا صد و یک بلوک افزایش یافت و فرمانده این بلوکها «یایاباشی » (فرمانده پیاده نظام ) خوانده می شد. همچنین اجاق مبتدیان (عجمی اوجاقی ) گلیبولی در ابتدا شامل هشت بلوک پنجاه نفری بود و فرمانده این بلوکها «چورباجی * » نام داشت .

گاه شمار بلوکها با اجاق برابر بود، مثلاً «بلوکات سبعه » که عنوانِ هفت اجاق عثمانی در مصر بود. چون در مصر به دسته های سربازان ترک عثمانی اجاق می گفتند، این احتمال پیش می آید که واژه های «بلوک » و «اجاق » در کشورهای زیر سلطة عثمانی ، یکسان به کار رفته باشد. گاه خود بلوک به چند بلوک دیگر تقسیم می شد، مثلاً اجاق جوانان مبتدی استانبول که از 31 بلوک تشکیل می شد و نخستین بلوک آن «آغابلوکی » (بلوک آغایان ) نام داشت ، به نُه بلوک دیگر تقسیم می شد. در رأس هر کدام از این نُه بلوک ، قدیمیترین مبتدیان («بلوکباشی »ها) قرار داشتند و هر نُه بلوک را «باش بلوکباشی » (سر بلوکباشی ) اداره می کرد، اما بلوکباشیان دیگر این اجاق را «چورباجی » می نامیدند.

گاه به جای بلوک ، عنوانهای دیگری به کار می رفت ، مثلاً بلوکهای اجاق ینی چری را گاه «جماعت » یا «اورته » می نامیدند؛
همچنین هر بلوک وظایف و عنوان خاص خود را داشت ، مثلاً بلوکهای یک تا پنج را «جماعت شتربان »، بلوک بیست و هشت را «امام حضرت آغا» و بلوکهای شصت تا شصت وسه را «صولاق اورته سی » (دستة محافظان سلطان ) می نامیدند. افزون بر اینها می توان از «بلوکات اربعه » (نام چهار دستة سواره نظام قاپی قولی که شامل دسته های «سپاه » و «سلاحداران » نمی شد) و «سگبان »ها نام برد.

معمولاً همراه بلوک نام دسته نیز می آمد. تنها در مورد «بلوکهای آغا» ممکن بود که واژة «بلوک » بدون نام دسته به کار رود. بلوکها گاه اقتدار ویژه ای می یافتند، ازینرو سلاطین عثمانی گاه برای ایجاد تعادل ، تغییراتی در شمار بلوکها می دادند و فرماندهان این بلوکها را خود انتخاب می کردند.

در آناطولی پس از تنظیمات * ، به واحدهای پیاده نظام و سواره نظامِ زیر فرمان «یوزباشی » (فرمانده صد تن )، بلوک گفته می شد؛
و «بلوک آغاسی » نیز پس از انقلاب 1908/1326 مانند فرماندهان دسته های نظامی در ارتش امروز سمت «یوزباشی » داشت .

بلوک در معماری نیز معنای خاصی داشت ، چنانکه به قسمتی مجزا از یک بنا، مثلاً چند اتاق و قسمت مردانة قُناق (مهمانسراهای قدیمی ) اطلاق می شد. علاوه بر این ، می توان از «سلامْلِق بلوکی » (بلوک ویژة سلام ) و «دایره یا بلوک حرم » که جایگاه زنان بود، نام برد. این دو، گاه به اختصار سلاملق و حرم نامیده می شدند. همچنین ملکه ها و بانوان متشخص دربار سلاطین عثمانی بلوک ویژه ای داشتند و به اقامتگاه خواجه سرایان سفیدپوست (آق آغالر) نیز «آغالار بلوکی » (بلوک خواجگان ) گفته می شد.

---

منابع :


(6) I smail Hakk â Uzun µ ar â í l â , Osmanl i devleti te í kila ª t i ndan kapu kulu ocaklar i , 1943, I.

/ محمد زکی پاکالین ( > فرهنگ اصطلاحات تاریخی عثمانی < )

و اسماعیل حقی اوزون چارشیلی ( د. ا. ترک ) /