responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1662

 

بُلبُل ، پرندة معروف به خوشخوانی و تعشّق به «گُل » (= گُلِ سرخ ، گُلِ سُوری ). از لحاظ پرنده شناسی می توان نام عمومیِ «بلبل » را شاملِ دست کم پنج نوع از جنس لوسکینیا و سه نوع از جنس پیکنونتوس ، همه از تیرة گنجشکدیسانِ موجود در خاور نزدیک و میانه دانست (بیشتر این نوعهاخود دارای یک یا چند زیرگونه اند؛ برای شرح این جنسها، نوعها و زیرگونه ها رجوع کنید به هو و اچکپار ، ص 631ـ 637، 796ـ 797؛ در مورد ایران ، بویژه رجوع کنید به اسکات و دیگران ، ص 266، 311ـ312).

در ادب فارسی ، این پرنده به نامهای مترادفِ عَندَلیب (واژة عربی ) و هَزاردَستان (و کوتاه شدة آن ، هَزار ) و به لقبها و صفتهای متعددی نیز خوانده شده است ( رجوع کنید به دنبالة مقاله ). محمد پادشاه شاد، مؤلف فرهنگ آنندراج (ذیل «هَزار»)، از این بیت حافظ ، «صد هزاران گُل شکفت و بانگ مرغی برنخاست / عندلیبان را چه پیش آمد هزاران را چه شد»، چنین استنباط کرده که حافظ فرقی میان «عندلیب » و «هزار» می گذاشته است . چنین استنباطی را می توان از این دو بیت فرّخی سیستانی (متوفی 429) نیز کرد: «به بانگ چنگ و به بانگ رباب کرد همی / هزاردستان با بلبل خجسته خطاب // چو زیر چنگ فرو کرد بلبل مطرب / هزاردستان بگشاد رودهای رباب » (ص 11؛ نیز رجوع کنید به ابوریحان بیرونی که در التفهیم ، «بلبل » و «هزاردستان » را چنان آورده که گویی آنها را دو پرندة متفاوت می دانسته است ( ص 377 ) ، بترتیب مطابق با «بلبل » و «عندلیب » در عربی ( ص 378 ) ).

مَعلوف در مُعجم الحَیَوان (ص 170ـ171) فقط یک نوع لوسکینیا و هفت زیرگونة آن را با نامهای علمی اینها ذکر کرده می گوید که «همة اینها در مصر و شام و عراق یافت می شوند»، و برای اینها، ظاهراً به میل خود، نامهای هَزار ، عندلیب ، مُسْهِر ، مُزْقَه و کنیة ابوهرون را برگزیده یا پیشنهاد کرده است . به گفتة او، «وصف بلبل و هزار در واژه نامه ها ( یِ عربی ) و جزآنها بسیار درهم و مغشوش ( «مُضطرب » ) است . برخی از تازیان بلبل و عندلیب را همان هَزار دانسته اند یا شاید مرادشان از بلبل و عندلیب هر پرندة خوشنوایی بوده است . در روزگارما ( 1311 ش / 1932 ) ، شامیها نام بلبل را بر پرنده ای که دانشمندان جانورشناس پیکنونتوس و فرانسویها و انگلیسیهابه نام عربی آن ، bulbul می خوانند، اطلاق می کنند». معلوف (ص 170)، پس از ذکر چندین تعریف متفاوت از قاموسهاو متنهای گوناگون عربی ، عقیدة شارحِ مَجانی الادَب فی

حدائق العرب (تألیف لویس شَیخو، 1859ـ1927) را چنین نقل می کند: «از وصفهایی که تازیان از بلبل کرده اند چنین برمی آید که بلبل پرندة کوچک سریع الحرکة خوشخوانی از انواع گنجشک است ، دارای نُکی سرخ ، که نُغَر نیز نام داردو فرانسویها آن را chardonneret ( = سِهْرِه ، در فارسی ) می گویند» (ص 171).

شهرت بلبل ، که فقط در برّ قدیم یافت می شود، نخست به سبب خوانندگی و آواز دلنشین آن بوده است . همة

انواع «بلبل » آوای یکسانی ندارند: گویا خوش آواترین آنها لوسکینیا لوسکینیا («بلبلِ خالدار»، در اصطلاح اسکات و دیگران ، ص 311) است که نوایش با «دَرآمد »ی «چوک چوک چوکْ» مانند آغاز می یابد و سپس به گلبانگی «فَرازْ شو » درمی آید؛ برخی نوای لوسکینیا مگارینکس («بلبل » به طور مطلق ، در اصطلاح همانان ، همانجا) را رنگینتر و شورانگیزتر می دانند، که با «ریزه خوانی »ای «تیوتیو » مانند آغاز و با چهچهة فرازشوی «تیوتیو » مانندی ادامه می یابد (هو و اچکپار، ص 631،633). خوشخوانی دیگر انواع بلبل گویا به این دل انگیزی و غنا نیست ؛ دربارة آواز «بلبلِ گلو آبی »(در اصطلاح همانان ، همانجا)، که آمیخته ای از آوایِل . مگارینکس و انواع دیگر است ، و آوای «بلبلِ خرما »(در اصطلاح همانان ، ص 266)، که آواز «مُقطّع » کوتاهی است رجوع کنید به هو و اچکپار، بترتیب ص 636، 797.

در ادب فارسی که در میان ادبیات شرقی ، بلبل بیشترین شهرت و گوناگون ترین نقش را در آن دارد، صفتها و لقبهای متعددی دالّ بر الحان خوش گوناگون بلبل (به عنوان پرنده ای نوعی ) به کار رفته است ( رجوع کنید به فرهنگ آنندراج ؛ لغت نامة دهخدا، ذیل «بلبل » و غیره )؛ مثلاً، ( مرغِ ) خوش آواز ، خوش آهنگ ، خوش ترانه ، خوشخوان ، خوشگوی ، خوش نغمه ، بلندصفیر ، آتش زبان ، آتش نَفَس ، آتش نوا ، احتمالاً دالّ بر درجات مختلف «هنرمندی » و چهچهة بلبلهای گوناگون ، و لقبها و صفتهایی چون هزاردستان ، هزارآوا (ز)، رنگین نوا ، نواپرداز و نواساز احتمالاً حاکی از درجات مختلف تنوع الحان آنها بوده است .

از نر و مادة بلبل ، فقط بلبلِ نر می خواند، چه در شب چه در روز، و آن هم فقط در دورة جفتجویی (سالی یک بار). بنابر این ، صفتها یا لقبهایی حاکی از این که بلبل فقط در شب یا سحرگاهان می خواند ــ مثلاً مرغ سَحَر ، مرغ سَحَرخوان ، مرغ شب خوان ، مرغ شب خیز (قس : مُسهِر ، یکی از صفتهای بلبل در عربی ، لفظاً به معنای «بیدار نگهدارنده »، «مانع از خواب ») ــ کاملاً مطابق با واقع نیست (البته آواز بلبل در محیط نسبتاً آرام و ساکت شبانگاه و سحرگاه بهتر شنیده می شود؛ ولی قس : نوین ، ص 46: «بلبل نر و ماده در مواقع عادی مانند پرندگان مشابه سوت می زنند که در ابتدا یکسان می نماید ولی سوت بلبلِ نر بَمتر و طنین دارتر است ... ( در دوران تخم نشینی و بچه داری ) ، بلبل نر بیشتر در شبها آواز می خواند و روزها هر وقت فراغتی بیابد، چند دقیقه نغمه هایی ساز می کند و سپس به وظایف بچه داری می پردازد. البته نوای او ( در این دوران ) آن شور و جذابیّت زمان تخمگذاری ( ماده ) را ندارد»). بلبل ، بویژه بلبل خوشنوای مذکور، پرنده ای است «مُهاجر» (از ریشة ثلاثی ه ـ ج ـ ر ، دالّ بر کوچ کردن و دور ماندن ؛ رجوع کنید به «هجران » از همین ریشه ، در دنبالة مقاله ) که ، مثلاً در نواحی معتدلتر ایران ، با شروع فصل سرما (اواسط پاییز) به مناطق گرمتر مهاجرت می کند و سپس بین اوایل و اواخر بهار برای جفت یابی و لانه سازی و بچه پروری به زیستگاه مألوف خود باز می گردد. بدینسان ، دورة بازگشت و جفت جویی و نغمه سرایی بلبل نر با اوایل بهار («موسم گل »، به قول حافظ )، خرّمی فزایندة باغ و چمن ( رجوع کنید به لقب «مرغ چمن » برای بلبل ) و شکوفایی بسیاری از گلها (از جمله ، «گُل » = گُل سوری ) مصادف می شود؛ ازینرو در ادب فارسی ، بلبل مبشّر بهاران نیز دانسته شده است ( رجوع کنید به سعدی ، 1368 ش ، ص 174: «بلبلا، مژدة بهار بیار/ خبر بد به بوم باز گذار»؛ برای اشارات منظوم بسیار به این سِمَت بلبل در ادب فارسی رجوع کنید به دهخدا، ذیل «بلبل »، «عندلیب »، «هزار» ( دستان ) و جز اینها، و برای مثالهای بسیار کمتری در ادب عرب رجوع کنید به دمیری ، ج 1، ص 220ـ221؛ نویری ، ج 10، ص 252ـ256).

پس از جفت یابی و جفتگیری ، بلبلان نر خاموش می شوند (ولی به گزارش نوین ، همانجا، حتی پس از جفتگیری و تخمگذاری ، «وقتی که ماده بر روی تخمها خوابیده است ، نر بر روی شاخة درختان مجاور می نشیند و چهچهه می زند تا شاید معشوقه را دلخوش نگه دارد»)، در حالی که شکفتن گلها و خرمی باغ و راغ مدت مدیدی ادامه می یابد (بسته به منطقه و آب و هوای آن ). حتی ممکن است بلبلان نری که در جفتجویی کامیاب نشده اند از «بیوفایی دهر» که باعث کوتاهی دورة شکوفایی گُل می گردد، ناله کنند؛ رجوع کنید به «ناگشوده گل نقاب ، آهنگ رحلت ساز کرد/ ناله کن بلبل که گلبانگ دل افکاران خوشست » (حافظ ، ص 31) یا «چرا ننالد بلبل که بیوفایی دهر/ امان نداد که گل خنده را تمام کند» (کلیم کاشانی ، ص 342). این واقعیتهای طبیعی به این پرسشهای شاعرانه پاسخ می دهد: «صد هزاران گل شکفت و بانگ مرغی برنخاست / عندلیبان را چه پیش آمد؟ هزاران را چه شد؟» (حافظ ، ص 153) و «حافظ ، این حال عَجَب با که توان گفت که ما/ بلبلانیم که در موسم گل خاموشیم ؟» (ص 160).

به گزارش هو و اچکپار (ص 631،633)، نر و مادة بلبلهای خوشخوان مذکور بظاهر همانندند و پر و بال آنها رنگ آمیزی یا نقش و نگار چشمگیر و ویژه ای ندارد (ولی قس نوین ، همانجا: «بلبل نر درشت تر، پررنگتر ( خرماییتر ) است و منقار و دُمی بزرگتر و ظاهری زیباتر دارد. حنجره اش به شکل غبغبی از بیرون نمایان است مخصوصاً وقتی چهچهه می زند... هر قدر بلبل اصیلتر و در خوانندگی ماهرتر باشد این غبغب ( تورّم ) بزرگتر و نمایانتر است »). بلبلها رفتار چشمگیر و نمایانی نیز ندارند و لذا غالباً کسی متوجه آنها نمی شود؛ فقط آوایشان دلالت بر وجود یا حضورشان می کند (نیز رجوع کنید به نوین ، همانجا، که شرح می دهد زوج بلبل در استتار لانه و بچه هایشان در میان درختچه های پر شاخ و برگ و بوته های انبوه «ماهر و استاد»ند). ازینرو، احتمال اشتباه آنها با گنجشکدیسانِ همانند (مانند سِسْکها) که «غزل خوانی » بلبل را هم ندارند، بسیار است . این تشابه ظاهری بلبلهای خوشخوان واقعی با گنجشکدیسان دیگر ظاهراً منشأ این مَثَل معروف فارسی و این خرافه است که «بلبل هفت بچه می گذارد، یکی بلبل می شود» (دهخدا، 1352 ش ، ج 1، ص 460؛ هدایت ، ص 132: «بلبل در سال هفت بچه می گذارد، یکی از آنها بلبل می شود و باقی سِسک می شوند»). به تصریح پرنده شناسان ، هیچ بلبل ماده ای هفت تخم نمی گذارد: مثلاً،در مورد دو نوع خوشخوانِ لوسکینیا لوسکینیا و ل . مگارینکس شمار تخمها در هر لانه چهار یا پنج ، و در مورد ل . سوکیکا پنج یا شش است (هو و اچکپار، ص 632ـ633،636)؛ ولی به گفتة نوین ، همانجا، «بلبل معمولاً چهار و بندرت پنج تخم می گذارد... و دو جوجة نر و دو جوجة ماده از این تخمها بیرون می آیند» (نیز رجوع کنید به همو در دنبالة این مقاله دربارة «هنرمندی » نسبی این دو جوجة نر).

در قدیمترین مآخذ جانورشناختی عربیِ بازمانده ، کتاب الحیوان جاحظ (ح 160ـ255)، اشارات پراکنده ای به برخی از ویژگیهای بلبل آمده است ، مثلاً: «بَلابِل » (جمع عربی بلبل )، مانند قُمری و فاخته ، با «صوتِ» خود طرب و با «لحنِ» خود غم می انگیزند (ج 1، ص 194)؛ خوانندگی یا خوشخوانی را پرندگان ( غیر خواننده ) می توانند از خوشخوانانی که شکلاً مانند خود باشند، بیاموزند و، در مورد بلبل ، کسانی هستند

که با بلبل «مُطارَحه » می کنند ( = اصوات بلبل را تقلید می کنند ) و بدینسان بلبلِ مستعد را به خوانندگی وامی دارند (ج 3، ص 339؛ نیز رجوع کنید به دنبالة مقاله دربارة تربیت بلبل )؛ بلبلها، همچون کبوتر وحشی و فاخته و کبک ، پرندگان باغ و راغ اند، ازینرو، اگر آنها را صید کنیم و در خانه (قفس ) نگه داریم ، نه جفتگیری می کنند و نه خوانندگی («لا تُصَوِّت و لا تُغَنِّی و لا تَنُوحُ»، ج 7، ص 186).

دربارة صید و تربیت بلبل برای خوانندگی ، نوین شرح مفصّلی دارد (ص 45ـ50) که خلاصة آن چنین است : صید و نگهداری بلبلهای بالغ به قصد استلذاذ از نوای آنها یا پرورش این استعداد آنها بیهوده است ، زیرا بلبلِ اسیر رام نمی شود، خود را به دیواره های قفس می زند (به قصد گریز) و از خوردن امتناع می کند تا می میرد. لذا «بلبل باز»ها می کوشند تا لانة جوجه های بلبل را کمین کنند و اینها را تقریباً در هشت روزگی بربایند و به قفسی منتقل کنند. نگهداری و تغذیة این جوجه ها در دوران رشد، کار بسیار دشوار و وقتگیری است . قفس آنها را بایدبسیار پاکیزه و دور از هوا و بویهای ناخوش نگه داشت .

نیازمند به خوراکی مخصوص اند: در روزهای نخست باید منحصراً کرمهای سرخ را (که درون خاک مرطوب یافت می شوند) ریز ریز کرد و با آب پاک شست و به آنها داد و از روز سوم به بعد، باید گوشت لُخم ریز ریز و خوب شسته شده به خوراک روزانة آنها افزود. در یک ماهگی نیازمند به شستشو می شوند؛ در فصل گرما باید روزی دوبار پیالة آب پاکی در قفسشان گذاشت و پس از «آب تنی » آنها، برداشت . جوجه های نر در دو ماهگی شروع به «ریزه خوانی » می کنند، و در سه ماهگی آنها، آشکار می شود که کدام یک خوانندة بهتری خواهد شد. این یک را نگه می دارند و دیگران را آزاد می کنند. خوراک بلبل بالغ اسیر روزی چند وعده گوشت کرمهای سرخ مذکور و یکی دو وعده کرمهای سفید (لارو) برخی از حشرات است (کرمهای مزبور را به شیوة خاصی از کودهای جانوری کشاورزی به دست می آورند).

در ادب فارسی ، تخیّل شعرایی که از واقعیّات پرنده شناختی مذکور آگاه نبودند، بر حسب زمینة فکری یا عاطفی ایشان ،منشأ تعبیرهای گوناگونی دربارة خوانندگی بلبل شده است ؛ مثلاً فرخی سیستانی بلبلها را گاهی «زَندوافِ زَندخوان » ( زَند = تفسیر پهلوی کتاب دینی اوستا، و توسّعاً به معنای خودِ اوستا ) دانسته است («زند وافِ زند خوان چون عاشق هجر آزمای / دوش بر گلبن همی تا روز نالة زار کرد»، ص 427؛ به گفتة هنینگ ( ج 1، ص 650ـ651 ) ، زندواف / زندباف واژه ای است سُغدی ، اصلاً به معنای «سرودگوی »، و ربطی به «زندخوان » = «زرتشتی » ندارد)، گاهی «تورات خوان » (ص 30)، و گاهی خطیبانی فصیح که «بَر درختان همی کنند خُطَب » (ص 13). فردوسی طوسی (متوفی ح 411ـ416) و حافظ شیرازی (متوفی 791 یا 792) گاهی شاعرانه می پنداشته اند که گلبانگ به زبان پهلوی ( رجوع کنید به زَند * ؛ فهلویّات * ) است ، با این تفاوت که بلبل به این زبان برای فردوسی داستان رستم و اسفندیار را حکایت می کند ( رجوع کنید به شاهنامه ، ج 6، ص 216ـ217، در آغاز آن داستان ؛ قس نام یا عنوان «هزاردستان » که لفظاً یعنی کسی که هزار داستان می داند یا می تواند بسراید)، و برای حافظْ عارف وار «درس مقامات معنوی » می دهد (ص 299؛ دربارة «تصوّف » بلبل رجوع کنید به دنبالة مقاله ). بلبل برای شاعر معاصر، محمدتقی بهار (متوفی 1330 ش ) تغییر نقش می دهد و در 1303 ش برای او مژده می آورد که «آزادیخواهان » تُرشیز (کاشمر) او را به وکالت خود در مجلس شورای ملی انتخاب کرده اند: «دل ز جا بُرد سَحر، مرغ سحرخیز مرا/ مژده ای داد خوش آهنگ و دلاویز مرا// گفت کازادیخواهانِ دیار کشمر/ برگزیدند به تکریم و به تعزیز تو را...» (ج 1، ص 384).

اما بیشترین شهرت بلبل در ادب فارسی مربوط به تعشق او به «گل » است . از اظهارات شاعران می توان چنین پنداشت که بلبل ( چون ظاهراً جُفتی از جنس خود ندارد؛ رجوع کنید به تشابه نر و مادة بلبل در همین مقاله ؛ نیز رجوع کنید به «بلبل بی جفت » در فرخی ، ص 245 ) عشق یا میل جنسی خود را «تصعید » کرده به «گُل » که «پادشاه حُسن » است (به تعبیر حافظ ، ص 140، تعبیری نظیر «الهة زیبایی و عشق » = ونوس = آفرودیت ) متوجه ساخته است ، ولی چون «وَصل » واقعی میان این دو ممکن نیست ، بلبلْ «بیدل » (= عاشق ، به تعبیر حافظ ، همانجا)، «بی طالع »، «زار»، «شوریده » و «شیدا»یی است که نه فقط در دورة «هجران » از گل ، می نالد ( هجران با مُهاجر و مهاجرت مذکور در بالا همریشه است ؛ رجوع کنید به همان ، ص 228: «این تطاول که کشید از غم هجران بلبل / تا سراپردة گل نعره زنان خواهد شد»)، بلکه در انتظار یا در آستانة «وصل » (= شکفتن گلها؛ رجوع کنید به خاقانی ، ص 583: «بی فصل گل از بلبل آواز نخواهند»، و حافظ ، ص 227: «بلبل عاشق ، تو عمر خواه که آخر/ باغ شود سبز و شاخ گل به بر آید») و حتی در زمان «وصل » (= همجواری با گل ) هم «ناله بر می گیرد». این تضاد ظاهری را حافظ (ص 228) چنین توجیه کرده است : «بلبلی برگ گلی خوشرنگ در منقار داشت / وَندر آن برگ و نوا خوش ناله های زار داشت // گفتمش در عین وصل ، این ناله و فریاد چیست / گفت ما را جلوة معشوق در این کار داشت ». مانند هر عاشق دیگری ، بلبل نمی خواهد کسی به حریم عشق او تجاوز کند، یعنی مثلاً کسی گل را بچیند، گل را به سبب زیباییش «چشم بزند» یا به «چشم بد» به او بنگرد: «دیگر ز شاخ سرو سَهی بلبل صبور/ گلبانگ زد که چشم بد از روی گل به دور» (همان ، ص 140)؛ «بلبل از غیرت به خون من گواهی می دهد/ وَر نه هر برگی در این گلشن هواخواه من است (صائب ، ج 2، ص 548)؛ و «در گلستانی که غیرت باغبانی می کند/ روی گل واکرده اند و چشم بلبل بسته اند» (ج 3، ص 1214؛ صائب تا بدانجا در بارة غیرت و حسد بلبل اغراق کرده است که می گوید: «بلبلان در راه ما بیهوده می ریزند خار/ دیده ای از دامن گل پاکتر داریم ما» (ج 1، ص 138).

واکنش «گل » به عشق و سوز و گداز بلبل چیست ؟ به اعتبار گفتة حافظ ، گل فقط «خندان » می شود، یعنی «دَر» روی بلبل می خندد ولی «نشان عهد و وفا نیست در تبسم گل » (ص 162؛ قس «بَر» روی بلبل خندیدن از قول هُدهدِ منطق الطّیر عطّار در دنبالة مقاله )، و گاهی با بلبلان «غرور می کند» (حافظ ، ص 140: «ای گل ، به شُکر آن که تویی پادشاه حسن /با بلبلان بیدل شیدا مکن غرور») و پیوسته «عشوه » در کاراو (همان ، ص 211: «فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش / گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش »)، چندان که بلبل یک بار واکنش تندی به «ناز کردنِ» گل می نماید: «صبحدم مرغ چمن با گل نوخاسته گفت / ناز کم کن که در این باغ بسی چون تو شکفت » (همان ، ص 290). آیا نمی توان «نازِ» گل را به تأخیر غنچة گل در «نقاب گشودن » ( = شکفتن و خندان شدن ) تعبیر کرد؟ ظاهراً هر گلی یک عاشق دارد ( رجوع کنید به فرخی ، ص 13: «هر گلی را به شاخ گلبن بَر/ زندبافیست با هزار شَغَب ») یا همنشینی شاعر و داستانسرا ( رجوع کنید به همان ، ص 248: «کجا گلی است ، نشسته ست بلبلی بَرِ او/ همی سراید شعر و همی زَنَد دستان »)؛ در نتیجه ، ظاهراً رقابت یا تنازعی هم میان بلبلان «غیور» روی نمی دهد. گل ( در حقیقت ، گلبن ) خار دارد ( رجوع کنید به سعدی ، 1368 ش ، ص 167: «هر کجا گل است خار است »، و همو، 1361 ش ، ص 492: «گُل بیخار میسّر نشود در بستان »)، ولی بلبلان ترسی از این خارها ندارند؛ ظاهراً این خارها فقط برای منع یا تعزیر آدمیانی آفریده شده است که بخواهند به «سراپردة گل » دست یازند ( رجوع کنید به حافظ ، همانجا: «بس گل شکفته می شود این باغ را، ولی / کس بی بلای خار نچیده ست اَزو گلی »)؛ مع ذلک ، در منطق الطیر (ص 43) هدهد بلبل را ملامت می کند که «عشق روی گل بسی خارت نهاد/ کارگر شد در تو و کارت نهاد».

پس از مسئلة تعشق بلبل به گل ، کم کم موضوع «تصوّف » بلبل یا عشق «عارفانة » او در ادب فارسی به میان می آید. مثلاً، حتی در اشعار حافظ ، بر خلافِنظر خود او که «گل یارِ حُسن گشته و بلبل قرین عشق / آن را تفضّلی نه و این را تبدّلی » (ص 289)، بلبل «تبدّل » می کند و متصوّف و معتقد به «توحید» و مقامات عرفانی می شود، و گل سوری آتشین رنگ را، دیگر نه معشوقی صوری ، بلکه جلوه ای از خداوند می داند که همچون آتشی بر حضرت موسی علیه السلام ظاهر شد ( رجوع کنید به سفر خروج ، 3:2): «بلبل زِ شاخ سرو به گلبانگ پهلوی / می خواند دوش درس مقامات معنوی // یعنی بیا که آتش موسی نمود گُل / تا از درخت نکتة توحید بشنوی » (ص 299). شاعر معاصرِ حافظ ، محمد شیرین شمس مغربی (احتمالاً متوفی در 809)، که صوفی مشرب و سخت معتقد به نظریة «وحدت وجود» بوده است ، گامی فرا نهاده روح آدمی را به بلبل و تن آدمی و این جهان را به قفس تنگی برای بلبل تشبیه کرده است ، و بلبل را تشویق کرده که این «قفس » را بشکند و از «گُلخن » دنیا به «گلشن اسرار» بازگردد: «ای بلبلِ جان ، چونی اندر قفسِ تنها/تا چند در این تنها مانی تو تنِ تنها// ای بلبل خوش الحان ، زان گلشن و زان بُستان / چون بود که افتادی ناگاه به گلخنها//... بشکن قفس تن را، بس کن تن و تن گویان / از مَزبله و گلخن بِخْرام به گلشنها» (ص 73؛ نیز: «پیش از ظهور این قفس تنگ کائنات / ما عندلیب گلشنِ دلدار بوده ایم »، ص 169؛ نیز قس محمدتقی بهار که در تصنیف «مرغِ سَحَر» در دستگاه ماهور، شاعر آزادیخواه ملتها یا مردمِ محروم از آزادی جهان را به بلبل و حکومتهای ستمگرِ آزادی ستیز را به قفس تشبیه و بلبل را به قیام برای در هم شکستن بندهای اسارت تشویق می کند؛ ج 2، ص 1312ـ 1313).

وصف مشروح شاعرانه و عارفانة عاشقی بلبل را در منطق الطیر عطار نیشابوری (تألیف در 583) می یابیم (ص 42ـ43). گرچه عطار بلبل را در جمع پرندگان چنین می شناساند که «از کمال عشق نه نیست و نه هست » و «از وجود خویش محوِ مطلق » شده است و «معنییی در هر هزار آواز... و زیر هر معنی جهانی راز» ( دارد ) و «در اسرار معانی نعره زن » شده است ، و با این که بلبل در ستایش خود می گوید که «بر من ختم شد اسرار عشق » و «زار زار زَبور عشق خوانم » و مولوی وار ادّعا می کند که «زاری اندر نی ز گفتار من است / زیر چنگ از نالة زار من است »، مع ذلک هُدهُد که در حقیقت سخنگوی عطار و مظهر مرشدی کامل و عارفی ربّانی است ، چنین بلبلی را با آنهمه «مقامات معنوی » سرزنش می کند که «به صورت بازمانده » است (یعنی عشقش به گل سوری ، صوری است ) و جمال گل ناپایدار است («حُسن او در هفته ای گیرد زوال ») و «عشقِ چیزی ( = گل ) کان زوال آرد پدید» مقبولِ «کاملان » نیست ، و در پایان او را پند می دهد که «در گذر از گل ، که گل هر نوبهار/ بر تو می خندد ( = تو را استهزاء می کند ) نه در تو، شرم دار». سعدی (قرن هفتم ) نیز بلبل را عاشقی پُر قیل و قال دانسته او را پند می دهد که «ای مرغ سحر، عشق ز پروانه بیاموز/ کان سوخته را جان شد و آواز نیامد» (1368 ش ، ص 50). شاعرانی نیز که به «سبک هندی » شعر گفته اند موضوع گل و بلبل را رها نکرده اند، ولی مضامین جدیدی به میان آورده اند. مثلاً، برخی از نکته سنجیهای جدید و «معانی بدیع » و گاهی متناقض یکی از مشاهیر این سبک ، صائب تبریزی (قرن یازدهم )، دربارة بلبل و گل چنین است : در شرمگینی و پاکدامنی و مستوری گل : «گلی که از عَرَق شرم ( = شبنم ؟ ) دیده بان دارد/ خط امان ز شبیخون بلبلان دارد» (ج 4، ص 1799)؛ «دامن حُسنِ غیور تو از آن پاکتر است / که تمنای تو در خاطر بلبل گذرد» (ج 4، ص 1616). بلبلِ باید رعایت مستوری گل را بکند:

«بلبلِ بیشرم گرمِ ناله بیجا گشته است / عاشق خاموش باید غنچة مستور را» (ج 1، ص 34)؛ «سر به زیر بال بردن بلبلان را در بهار/ غنچة محجوب را در پرده رسوا کردن است » (ج 2، ص 537). در ناپایداری بهار و زیبایی گل : «گلوی خویش عبث پاره می کند بلبل / چو گل شکفته شود در چمن نمی ماند» (ج 4، ص 1877). لزوم دوام محبت و عشق وزری : «بی محبت مگذران عمر عزیز خویش را/ در بهاران عندلیب و در خزان پروانه باش » (ج 5، ص 2350). «یکرنگی » گل و بلبل : «همین بس شاهد یکرنگی معشوق با عاشق / که بلبل عاشق است و گل گریبان پاره می سازد» (ج 3، ص 1464). بی اعتنایی و کم مهری گل : «عبث مرغ چمن بر آب و آتش می زند خود را/ گل بیشرم از آغوشِ خَس بیرون نمی آید» (ج 3، ص 1559)؛ «آبی نزد بر آتشِ بلبل در این بهار/ خالی است از گلابِ مروّت سبوی گل » (ج 5، ص 2542).

هر چند مضمون ادبی گل و بلبل بتدریج از رواج افتاده است ، اما شاعران دورة «بازگشت ادبی » باز هم گهگاه ذکری از نغمه سرایی بلبل و اشاره ای به عشق او به گل کرده اند،مثلاً، شوریدة شیرازی (1274ـ1345): «هیچ از خنجرک بید نترسد گویی / که کَشَد نغمه همی بلبلِ خوش حنجرکا» (به نقل حمیدی شیرازی ، ج 3، ص 41)؛ ادیب نیشابوری (1281ـ1344): «ز بلبل سحری پرس و بس فسانة گل / که مرغ شب هوس آفتاب را نکند (همان ، ج 3، ص 61)؛ محمدتقی بهار («در وصف گیلان و مازندران »، 1315 ش ): «ساری نَشید خوانَد بر شاخة بلند/ بلبل به شاخ کوته خوانَد همی سرود// آن از فراز منبر هر پرسشی کُند/ این یک زِ پای منبر، پاسخ دهدْش زود» (ج 1، ص 683).


منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدس . عهد عتیق ؛
(2) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همایی ، تهران 1362 ش ؛
(3) درک ا. اسکات ، حسین مروج همدانی ، و علی ادهمی میر حسینی ، پرندگان ایران ، تهران 1354 ش ؛
(4) محمد تقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش ؛
(5) عمروبن بحر جاحظ ، کتاب الحیوان ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره 1385ـ1389/ 1965ـ 1969؛
شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ محمد قزوینی

(6) و قاسم غنی ، تهران ( 1320 ش ) ؛
(7) مهدی حمیدی شیرازی ، دریای گوهر ، تهران 1341 ش ؛
(8) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش ؛
(9) محمد بن موسی دمیری ، حیاة الحیوان الکبری ، قاهره 1390/ 1970، چاپ افست قم 1364 ش ؛
(10) علی اکبردهخدا، امثال و حکم ، تهران 1352 ش ؛
(11) همو، لغت نامه ، زیرنظرمحمد معین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛
(12) مصلح بن عبدالله سعدی ، غزلیات سعدی ، چاپ حبیب یغمایی ، تهران 1361 ش ؛
(13) همو، گلستان سعدی ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1368 ش ؛
(14) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمددبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(15) محمد شیرین شمس مغربی ، دیوان ،چاپ ابوطالب میر عابدینی ، تهران 1358 ش ؛
(16) محمد علی صائب ،دیوان ، چاپ محمد قهرمان ، تهران 1364ـ1370 ش ؛
محمدبن

(17) ابراهیم عطار، منطق الطیر: مقامات الطیور ، چاپ صادق گوهرین ، تهران 1365 ش ؛
(18) علی بن جولوغ فرخی ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش ؛
(19) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامه فردوسی ، متن انتقادی ، مسکو 1963ـ1971؛
(20) ابوطالب کلیم کاشانی ، دیوان ، چاپ محمد قهرمان ، مشهد 1369 ش ؛
امین فهد معلوف ،

(21) معجم الحیوان ، قاهره 1932؛
(22) احمدبن عبدالوهاب نویری ، نهایة الارب فی فنون الادب ، قاهره ( 1923 ـ 1955 ) ؛
(23) نوین ، «بلبل ،عندلیب ، هزاردستان : چگونه می توان بلبل را تربیت کرد»، شکار و طبیعت ، ش 25 (آذر 1340)؛
(24) صادق هدایت ، نیرنگستان ، تهران 1334 ش ؛


(25) W. B. Henning, "Sogdian loan-words in New Persian", BSOS (1939),93-106, repr. in his Selected papers I (= Acta Iranica 14), Tehran and Liةge 1977, 639-652;
(26) F. Hدe and R. D. ـtchإcopar, Les oiseaux du Proche et du Moyen Orient , Paris 1970.

/ هوشنگ اعلم /

بلبل در ادبیات ترکی . این پرنده که نام آن در کهنترین متون ادبی ترکی نیز ذکر شده است ، در لهجه های مختلف این زبان ، دارای نامهای گوناگونی است ، از جمله در قوتادغوبیلیگ (تألیف در 426) به صورتهای «سَنوَچ ، سِنوَچ و سَندوَچ » و در لهجه های گوناگون به صورتهای «سَدگَچ ، سَندِگَچ ،سَندوَچ و سَندلَچ » آمده است . شیخ سلیمان بُخاری چَغتای در فرهنگ خود، لغات چَغتای و ترکی عثمانی (تألیف در 1298)، پرندة اخیر را شبیه بلبل خوانده و در توضیح آن را قناری دانسته است .

در دیوان لغات الترک و قوتاد غوبیلیگ و ادبیات اقوام مختلف ترک ، قصه ، ترانه و منظومه های فراوانی دربارة بلبل یافت می شود؛
از آن جمله بیتی در قوتادغوبیلیگ به این مضمون : «بلبل در گلزار به هزاردستان سرود می خواند/ گویی شب و روز در کار خواندن مزامیر است »، که یادآور رجزهای «پهلوی » (پهلوانی ) و تورات است ، همانگونه که در ادبیات فارسی وجود دارد.

در ادبیات ترکی عهد اسلامی ، بتدریج لفظ سَندوَچ «از میان رفت و واژه های «عندلیب » و «هزار» (در ادبیات رسمی )، و «بلبل » (در ادبیات رسمی و عامیانه ) جای آن را گرفت . در ادبیات عامیانه ، بلبل عاشق گل ، و آواره ای است که شبانگاهان و بامدادان بهاری آواز سر می دهد («قره جه اوغلان »). در ادبیات رسمی ، و نیز عامیانه ، بلبلِ گرفتارِ قفس ، نمایندة روحِ تخته بندِ تن است .

در شعر «دیوانِ» (کلاسیک ) ترکی ، بلبل به سبب صدای خوش مداومش ، با صفات «شیرین گفتار، خوش نغمه ، دستانسرا، قصه خوان و جز آنها» و به سبب عشق و بیقراریش ، با صفات «شیدا، شوریده ، زار بیچاره و مانند اینها» آورده شده است .

ویژگیهای بلبل را در شعر کهن ترکی ، می توان در مثنوی گل و بلبل ، سرودة قره فضلی (متوفی 970)، مشاهده کرداو این منظومه را برای مصطفی ، فرزند سلطان سلیمان (960)، سروده است . در این مثنوی ، بلبل درویشی است آسیمه سَر و دلخسته که سرشتش از عشق است ، آوازش دوست داشتنی است و راه و رسمش خالصانه و دل انگیز؛
مصاحبی زیرک است و میخواره . عشق مأمنی است که او همواره بدانجا بازمی گردد و آیینة دلش از آن صیقل می گیرد. جامه از خرقة نمدین درویشان می کند تا آیینة درونش زنگار نپذیرد. در این مثنوی ، «گل »، پسر سلطان بهار، عکس خویش را در آب می بیند و عاشق خویشتن می شود. از زیبایی خود با نسیم سخن می گوید و نسیم این حکایت را با بلبل باز می گوید. بلبل دلباختة گل می شود،اما گل بی اعتنایی می کند. بلبل که در آتش عشق می سوزد،شرح دلدادگی خود را با همه باز می گوید. سلطان بهار که از این جنجال به خشم آمده است ، بلبل را در قفس زندانی می کند. بعداز حوادثی چند، بار دیگر گل ، بلبل را، که زندانی اوست ، می بیند و عاشق و معشوق به یکدیگر می رسند. شاعر در پایان منظومه ، سلطان بهار را نمایندة عقل ، گل را نمایندة روح ، گلشن را نماد تن آدمی و بلبل را نماد دل انسان معرفی می کند.

در آثار ادبی قرن یازدهم ، بلبل عاشقی است که از آتش عشق سوخته است ، چنین تشبیهی بر اساس این تصویر عاشقانه است که گل شبیه آتش است و این آتش در بلبل می گیرد و او را می سوزاند و خاکستر می کند ـ بلبل به رنگ خاکستر است . گذشته از این ، میان لفظ «گل » و «کل » ( کول ) ( در ترکی به معنای خاکستر ) نیز ایهامی هست . نابودی وجود خاکی عاشق (بر باد رفتن خاکستر او)، اندیشه ای صوفیانه است . در نتیجه ، پیوند بلبل با خاکستر چنان در ادبیات ترکی ریشه دوانده که اینک لفظ «خاکستر» به معنای بلبل نیز هست .

غزلهای مردف به بلبل ، سرودة نائلی (متوفی 1046)و نشاطی (متوفی 1085)، هر دو در زمرة آثار برجستة این دوره (قرن یازدهم )، و هر دو متأثر از سبک هندی اند.

بیت پایانی غزل نائلی یادآور پیوند گل و بلبل با مفاهیم صوفیانه است . در قرن دوازدهم ، ندیم (متوفی 1143) در شماری از اشعار خود از این مرغ نام برده است . او غزلی باردیف «بلبل » دارد که در آن می گوید: «چنین مپندار که لانة بلبل به اشک خونین آغشته است / لانة او دواتی است از مرکب سرخ تا با آن اسرار آرزومندی نوشته شود// چنین مپندار که ساقی بهار، ژاله بر برگ گل ریخته / بلکه قدح بلبل را از باده پر کرده است ».

پس از تنظیمات * (اصلاحات دورة عبدالحمید: 1255ـ 1297)، در شعر شاعرانی که از ادبیات کهن پیروی می کردند، مفهوم بلبل تحولی نمی یابد. یکی از شاعران ، عارف حکمت هِرسِکی (1255ـ1321)، با بلبل برخوردی صرفاً عارفانه دارد. شعر رجائی زاده اکرم با ردیف «بلبل »، نشانة قریحة سست او در شاعری است . اما عبدالحق حامد در نظیره ای که در اقتفای شعر «حَسب حالِ» هرسکی سروده ، و نیز درشعر «گشت و گذار در هایدپارک »، دربارة بلبل اندیشه هایی تازه و متناسب با زمان به دست می دهد، از جمله : سحرگهان بانگ اذان سر می دهد؛
آشیانه اش در تاریکی ، نشانة والای میهن دوستی است ؛
آوازهایش نمونة اعلای قصاید عاشقانه اند؛
طرز بیانش به تازگیِ طرز نوین در ادبیات است ؛
شاعرِ خداست و قصایدش را بر اوراق طبیعت می توان خواند ( رجوع کنید به نظیرة «حسب حال »). در شعر امروز ترکیه ، «بلبل » موضوعی کهنه به شمار می آید.

از جمله آثاری که دربارة بلبل در ادبیات ترک نوشته شده است ، اینهاست :

1) بلبل نامه . حکایتی منثور، مجهول المؤلف و فاقد تاریخ در چهارده صفحه ، که به آخر رسالة چاپ سنگی حکایة ابوعلی سینا افزوده شده است ؛
2) گل و بلبل . متن این منظومه ، در1250، همراه با ترجمة منظوم ( آلمانی ) از یوزف فن هامر، و کوشش همو چاپ شده است ؛
3) بلبلیّه . نوشتة برّی مغنیسایی ، که در 1119 از بلبل نامة مجهول المؤلف بازنویسی شده است . نثر آن دشوار و آراسته به پاره ای از اشعار بلبل نامه است (کتابخانة دانشگاه ( استانبول ) ، نسخ خطی ترکی ، نسخه های ش 144، 247، 892، 1700، 3341).

4) بلبلیّه . مثنوی مختصری سرودة عِلمی در 1169، که به گفتة شاعر، از بلبلیة منثورِ مؤلفی به نام حیاتی به نظم در آمده است . در برخی از مثنویها بلبل در نقش شخصیت دوم نیز قرار می گیرد.

/ محمد قاپلان و علی نهادترلان ، تلخیص از

( د. ا. ترک و د. اسلام ) /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1662
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست