بارودی ، محمود سامی ، شاعر و سیاستمدار مصری ، متولد 27 رجب 1255، متوفی 1322 در قاهره . نسب او به نوروز اتابکیِ مَلَکیِ اشرفی ، برادر بَرْسْبای (حک : 825 ـ 841) می رسد. بارودی منسوب به قصبه ای موسوم به اِتای البارود واقع در بَحیره است که ولایتی است در مصر سفلی . بارودی هفت ساله بود که پدرش ، که در آن هنگام در دنقله خدمت می کرد، درگذشت . در زمان حکمروایی نایب السلطنه عباس اول (1264 ـ 1270)، پس از اتمام تحصیلات ابتدایی در 1267، وارد مدرسة نظام قاهره شد و در 1271، در آغاز حکومت سعید اول (حک : 1270 ـ 1280)، با درجة سرگروهبانی از آن مدرسه بیرون آمد.

از این زمان ذوق شاعری در او رو به رشد نهاد. مطالعات و پژوهشهای شخصی و نزدیکی اش به ادیبان و شاعران زمان موجب شد که ، با وجود وظایف وقت گیری که در مقام صاحب منصبی داشت ، به صورت یکی از رهبران نهضت ادبی مصر درآید. هر چند بازگشت به منابع اصیل شعر، یعنی آثار شاعران بزرگ عصر جاهلی و بخصوص آثار شاعران دورة عباسی ، به نظر او در درجة اول اهمیت قرار داشت ، می خواست به عصر خود نیز متعلق باشد. از اینرو، برای گسترش دانش خویش در همة زمینه های ادبی از هر فرصتی بهره گرفت . نخست به مطالعة ادبیات ترکی و فارسی و سپس به مطالعة ادبیات فرانسوی و انگلیسی پرداخت . مدتی در استانبول با عنوان منشی امور خارجة مصر اقامت گزید. هنگام مسافرتِ نایب السلطنه اسماعیل به پایتخت عثمانی توجه نایب السلطنه جدید را، که بتازگی (1279) جانشین سعید شده بود، جلب کرد. از آن پس ، عضو گروه نظامی محافظ حاکم مصر شد. در محرم 1280، به درجة سرگردی ارتقا یافت و به فرماندهی محافظان نایب السلطنه منصوب شد. در هیأت نمایندگی نظامی ، که از جانب مصر به اردوگاه شالون در فرانسه و سپس به لندن اعزام شد، شرکت کرد. پس از بازگشت در 1281، به درجة سرهنگ دومی (قائم مقامی ) در فوج سوم محافظان نایب السلطنه و، اندک زمانی بعد، به درجة امیرآلایی (سرهنگی ) فوج چهارم همان گروه ارتقا یافت .

در 1282/1865، در جنگ کرِت شرکت جست و به سبب خدماتی که در این جنگ کرد در جمادی الا´خرة 1284/ اکتبر 1867 به دریافت نشان ترکی «وِسام عثمانیِ» درجة چهار مفتخر شد. اسماعیل ، که از 1283 عنوان «خدیو» یافته بود، بارودی را در رأس محافظان خود نگاه داشت ؛
سپس مقام منشیگری خاصِ خود را به او تفویض کرد (رمضان 1292) و هنگام جنگ دولت عثمانی با صربها و بلغارها او را برای مأموریتهای سیاسی به استانبول اعزام داشت . در زمان جنگ با روسیه (1294/1877)، بارودی افسری لایق و شجاع شناخته شد و به درجة سرتیپی (امیراللوائی ) ارتقا یافت . از آغاز 1296 تا 1299، یعنی در خلال دوران حکومتِ خدیو توفیق ، که در 1296 جانشین اسماعیل شده بود، بارودی به تجدید سازمان ستاد ارتش مصر پرداخت . در این اوقات به وزارت اوقاف نیز منصوب شد و کوشش کرد که وضع موقوفات را روشن کند و از اموالی که از این راه پس گرفته شد برای ایجاد تأسیسات عام المنفعه ، مانند مساجد و منازل ، بهره برد. همچنین به تأسیس کتابخانة خدیوی پرداخت و نمایشگاه دایمی برای هنرهای زیبا طرح ریزی کرد.

پس از ارتقا به درجة سرلشکری (فریقی ) و دریافتِ «نشان مجیدی »، در 1298، علاوه بر وزارت اوقاف ، وزارت جنگ را برعهده گرفت و بدین سان مجبور شد در جنبش ملی ، که تازه آغاز شده بود، شرکت جوید و در منازعة شدیدی که میان سربازان بومی ارتش مصر و افسران ترک ـ چرکس در گرفته بود مداخله کند. از آن پس ، پای بارودی ، گاه به عنوان ناظر و گاه چون عضو پرشور، به جریانی کشیده شد که «ثورةُ عَرابی باشا» یا «الثورةُ العرابیة » (قیام عرابی پاشا) نامیده می شد (عَرابی را عُرابی هم تلفظ کرده اند). خلاصة وقایع از این قرار است : سقوط دولت شریف پاشا، تشکیل دولت بارودی ، اعلام مشروطه در 1299، گلوله باران اسکندریه با آتش بحریّة انگلیس ، پیاده شدن ارتش انگلیس ، شکست عرابی پاشا در تل الکبیر (نزدیک قاهره )، تصرف مصر به دست انگلیسیها، تبعید سران یا محرکان قیام ، از جمله بارودی ، عرابی پاشا، شیخ عبده .

بارودی به مدت هفده سال (1300 تا 1317) مجبور به اقامت در جزیرة سرندیب (سیلان ) شد وایام فراغت اجباری خود را برای فراگرفتن زبان انگلیسی و تعلیم هموطنان و همکیشان خود صرف کرد و مطالعات مورد علاقة خود را از شعر عربی از سرگرفت و قصاید عمدة دیوانِ خود را در این دوره سرود.

بارودی ، هنگامی که براساس فرمان مورخ 18 محرم 1318 مشمول عفو شد و به مصر بازگشت ، قطعات متعددی را بدقت از جُنگها و دیوانهای دورانِ عباسی جمع آوری کرده بود. این مجموعه ، که بر حسب انواع ادبی تقسیم شده ، بهتر از هر مجموعة منتخبات دیگری معرّف شاعران «مولَّد» یا «مُحْدَث » (نوخاسته ) است . این انواع ادبی عبارت اند از: 1) ادب «اخلاقی و وجدانی یا اخلاق نظری »؛
2) مدیح ؛
3) رثا؛
4) صفات (وصف )؛
5) نسیب (شعر عاشقانه )؛
6) هجا؛
7) زهد. سی تن شاعر در این اثر مذکورند و برحسب زمان ترتیب یافته اند.

مختاراتِ بارودی پس از مرگ مؤلف به کوشش یاقوت مُرسی ، که از محققان زمان خود بود، در چهار جلد انتشار یافت ؛
دو جلد در 1327 و دو جلد در 1329.

دیوان او نیز پس از مرگش منتشر شد. دو جلد از سه جلد آن (شامل اشعاری با قافیة همزه تا لام ) بار اول به کوشش محمودالامام منصوری در 536 و 631 صفحه به چاپ رسید و بار دوم در 1940 با مقدمة محمد حسنین هیکل و شرح علی الجارم و محمد شفیق معروف انتشار یافت . این کتاب نیز همان حالت جُنگ مانند مختارات را دارد. در دیوان ، اشعاری که به مناسبتهای مختلف سروده شده بسیار است ؛
از خلال وصف دقیق مکانها می توان به سفرهای مختلف این شاعر سیاستمدار پی برد. بعضی از این قطعات ، که در کُلُمبو (مرکز سیلان ) ساخته شده است تأثیر و گیرایی خاصی دارد. بارودی توانسته است بر خالصترین صورتِ زبان شاعرانة کهن تسلطی انکارناپذیر بیابد. در میان واژگان و تصاویر و تعابیر گوناگون ، دیگر چیزی ازنظر او پنهان نمانده است . وی در پی آن نیست که در قالب اصلی قصیده یا بحور عروضی ابداعی کند (جز یک استثنا در دیوان ، ج 1، 63 ـ 64) و پیوسته نسبت به الگوهای خود وفادار مانده است . اعجابی که نسبت به شاعران گذشته دارد او را به تقلید و استقبال چند قصیدة معروف کهن کشانده و توفیق او در این کار بسیار چشمگیر است . گواه این معنی شعری است که به استقبال قصیدة «بُردة » بوصیری بر همان وزن (بسیط ) و همان قافیه (مِ) زیر عنوان کشف الغُمَّة فی مدحِ سَیّدالامّة ساخته است (قاهره 1327، قطع وزیری ، 48 ص ، در 447 بیت ، در حالی که قصیدة برده تنها 172 بیت دارد). موضوعات بحث شده در دیوان او بسیار امروزی است و از این لحاظ می توان بارودی را از مهمترین پیشگامان تجدید حیات شعر عربی معاصر به شمار آورد.

---

منابع :
(1) یوسف اسعد داغر، مصادرالدراسات الادبیة ، ج 2، بخش 1: الراحلون (1800ـ1955) ، بیروت 1956، ص 159ـ162؛


(2) Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942, iii, 7-18;


(3) با توجه به الثورة العربیه ، باید دو اثر زیر را نیز که حاوی کلیة مدارک ضروری است ، به آنها افزود؛


(4) Osman Amin, Muh ¤ ammad ـ Abduh. Essai sur ses idإes philosophiques et religieuses, Le Caire 1944;
(5) M. Sabry, La genةse de l'esprit national إgyptien (1863-1882), Paris 1924.

) / د. اسلام / پِرِس (