بارودی ، عالم جان ، مفتی مسلمانان روسیه ، معلم و روزنامه نگار و شیخ طریقة نقشبندی . در 1273/1857 در حومة بارودی از ولایت قازان متولد شد. پدرش ، محمدجان تاجر، فرزند بنیامین و مادرش بی بی فخرالنسا خانم بود. تحصیلات ابتدایی را در مدرسة گلبویو واقع در ولگا ـ اورال گذراند که افراد برجستة آن روزگار، مانند موسی جارالله و ظاهربیگی و هادی و صدری مقصودی (آرسال )، در آنجا تحصیل کرده بودند؛ سپس برای تحصیلات عالی به بخارا رفت و هفت سال در آنجا ماند. تحت تأثیر متفکران اسلامی ، نظیر سید جمال الدین و محمد عبده و شهاب الدین مرجانی ، به امر آموزش توجه خاص کرد. در ادامة راه اسماعیل گاسپیرالی ، که با تأسیس دبستان «اصول جدید» (1301/1884) و کوشش برای بالا بردن سطح آموزش و پرورش مسلمانان روسیه توفیق یافته بود، مدرسة «محمدیه » را پایه گذاری کرد (1319/1901) و خود، در آنجا علاوه بر مدیریت ، به تدریس پرداخت . این مؤسسه ، که دارای دوره های ابتدایی و متوسطه و عالی بود و بهترین مدرسان در آنجا تدریس می کردند، در جنبش بیداری ترکان قازان و همة مسلمانان روسیه سهم بزرگی داشت . بارودی معتقد بود که تدریس علوم اسلامی اگر علاوه بر عربی به زبان مردم آنجا، ترکی ، صورت گیرد در پیشرفت امور آموزشی مفیدتر خواهد بود. بدین منظور، چند کتاب درسی ، اذکار الصلوة و بَدْءُالمعارف و معاملات دینیّه ، تألیف کرد.

عالم جان بارودی همراه این کوششها، در جنبشهای سیاسی و اجتماعی ولگا ـ اورال فعالانه شرکت جست . در تشکیل گردهم آییهای دوم (16 ـ 26 ذیقعدة 1323/13 ـ 23 ژانویة 1906) و سوم (24 جمادی الا´خره ـ اول رجب 1324/16ـ اوت 1906) مسلمانان روسیه نقش مهمی داشت . بویژه در گردهم آیی سوم ، ریاست هیأت اصلاح نهادهای دینی ـ روحانی را برعهده گرفت . ضمناً مجلة الدین والادب را، که کانون نشر آثار طرفداران اصول جدید بود، انتشار داد (1324/1906)؛ ولی ، به علت ناراحت شدن مقامات روسی از این فعالیتها و بر اثر مخالفت طرفداران «اصول قدیم » که هیچ گونه فعالیت تجددخواهانه را نمی پذیرفتند، به مدت دو سال به ولوگدا ی غربی تبعید شد (1326/1908).

عالم جان بارودی در گردهم آیی مسلمانان روسیه ، که به قصد بهره برداری از جوّ آزادی موقت بعد از انقلاب فوریة 1917 روسیه ، از اول تا 11 مه در مسکو تشکیل شده بود شرکت جست و در آن ، در انتخاب مفتی ، که برای ادارة امور دینی مسلمانان روسیة داخلی و سیبری و قزاقستان صورت می گرفت ، با بیشترین رأی «مفتی مسلمانان روسیه » شد. یکی از فعالیتهای قابل توجه او در این گردهم آیی ، که موجب کشمکشهای سخت شد، دربارة حقوق زنان بود. او و موسی جارالله بر آن بودند که برابری حقوق زنان و مردان را در تمام شئون زندگی برقرار کنند. ولی این نظر، به سبب اعتراض شدید اکثریت قاطع به دلیل ناسازگاری آن با شریعت ، از حد توصیه تجاوز نکرد. عالم جان بارودی سپس در مجلس ملی ترک و تاتارهای روسیة داخلی و سیبری ، که در شهر اوفا تأسیس شده بود، شرکت کرد و، پس از آنکه بلشویکها قدرت را به دست گرفتند، باز تا مدتی مأموریت خود را ادامه داد و به دفاع از حقوق مسلمانان پرداخت . به این منظور، با غالب کمالی سُویْلَمَز اوغلی ، سفیر عثمانی که تا ذیقعدة 1336/ اوت 1918 در مسکو بود بارها ملاقات کرد و کوشید تا توجه او را به امور مسلمانان ترک روسیه جلب کند و برای حفظ حقوق آنها از یاری او بهره جوید؛ ولی ، به جرم همین کوششها، پس از مدتی ، به دست بلشویکها دستگیر شد و چندماه به زندان افتاد. در آن سالها قحطی شدیدی در روسیه رخ داد و عالم جان بارودی ، که روزهای سختی را می گذراند، در 1339/1921 در مسکو درگذشت .

عالم جان بارودی ، در سایة شخصیت علمی خود، در تعمیم «اصول جدید» به حوزة آموزش و در ترویج افکار متجددان در میان مسلمانان روسیه و همچنین در بیدار ساختن و بالا بردن سطح فکری و فرهنگی مسلمانان سهم مهمی داشت . با اینحال ، هر چند در زمرة متجددان شمرده می شد، معتقد بود همچنانکه ملت گرایی وحدت اسلام را ضعیف می کند غربگرایی نیز به شئون دینی و ملّی لطمه می زند. عالم جان بارودی به استانبول و شام و مکه و مدینه و قاهره ، یعنی مراکز فرهنگ اسلامی آن روزگار، سفر کرد و با رجال مشهور علمی آن نواحی دیدار نمود. خدمت دیگر او تأسیس کتابخانه ای با نسخ خطی گرانبها بود. دانشمندانی چون بطّال تایماس و زکی ولیدی طوغان و عبدالقادر اینان از این کتابخانه استفاده کرده اند.

قصد بارودی این بود که آموزش به زبان ترکی صورت گیرد، لذا کتابهای درسی متعددی به این زبان نوشت که در مدارس آن زمان خوانده می شد. مهمترین این آثار کتاب معارف اسلامی است که در 1307/1890 نوشته شده و از آن به بعد بارها به چاپ رسیده و در جنبش بیداری مسلمانان روسیه تأثیر مهمی داشته است . مجلة الدین و الادب ، که از 1324/1906 تا 1335/1917 در قازان منتشر می شد و در زیرِ عنوان آن عبارتِ «مجله ای اسلامی که هر دو هفته یک بار منتشر می شود» آمده بود (کتابخانة حقی طارق اوس ، ش 137؛ کتابخانة مرکز تحقیقات آثار ترکی دانشکدة ادبیات دانشگاه استانبول ، ش 955)، یکی از مهمترین مطبوعات آن عهد بود و افکار تجدد خواهی معتدلی داشت .

---

منابع :


(1) Nadir Devlet, Rusya Turklerinin Milli Mucadele Tarihi, (1905-1917), Ankara 1985, 34-38, 95-101, 104, 120, 125, 163, 281-283;
(2) Hasan Duman, Katalog;
3- 89;
(4) Isla m-Turk Ansiklopedisi , Istanbul 1941-1948, s.v. "A ª limcan" (by Abdulkadir I nan);
(5) Akdes Nimet Kurat, Turkiye ve Rusya , Ankara 1970, 421-426;
(6) Abdullah Battal Taymas, Kazan Turkleri, Ankara 1966, 183, 188;
(7) idem, Kazanl i Turk Meshurlar ndan III: A ª limcan Barudii, Istanbul 1958;
(8) Zeki Velid ª â Togan, Hat i ralar , Istanbul 1969, 312-313;
9- C. Validov, O µ erk I storii Obrazovannosti i Literaturi Tatar , Oxford 1986.

) / د. ا. د. ترک / نادر دولت (