responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1631

 

بَلادُر ، میوة دو گیاه متشابه از جنس آناکاردیوم (خانوادة بَلادُریان )، دارای دو گونة «شرقی » و «غربی »، همیشه سبز، بومی مناطق حارّه . منظور از بلادر مذکور در متنهای قدیم عربی و فارسی ، بلادر «شرقی » است ، که این مقاله عمدتاً در شرح آن است (در پایان ، توضیحی دربارة گونة «غربی » داده خواهد شد).

واژگان . همچنانکه برخی از مؤلفان قدیم دورة اسلامی (مثلاً ابن جَزّار ( متوفی در حدود 369؟ ) ، به نقل ابن بیطار، ج 1، ص 113، و داود انطاکی ( متوفی در 1008 ) ، ص 122) متذکرشده اند، بلادر شرقی و نام آن هر دو هندی الاصل است (این گفتة اسحاق بن عِمران ( قرن سوم ، به نقل ابن بیطار، همانجا ) که بلادر از چین آورده می شود و در صقلیّه ( جزیرة سیسیل ) در «جَبَل النّار» ( هم ) می روید، نادرست است ). واژة بلادر یا

(به صورت معرّب ) بَلاذُر نهایتاً به ta-  taka-bhalla  bhalla سنسکریت بازمی گردد که اشتقاق یا اصل خودِ آن دانسته نیست ( رجوع کنید به ترنر ، ص 536 ، ش 9414، که معادلهای بلادر فارسی را در زبانهای «هند و آریائی »، مثلاً نِپالی yo  bhala و پراکریت ya-  bhalla ، ثبت کرده است )؛ اما چون نام این گیاه و میوة آن در قدیمترین متنهای عربی و فارسی (مثلاً، به عربی ، در نوشته های اسحاق بن عمران ، حُبَیش بن الحسن ، و عیسی بن علی ، هر دو در قرن سوم ( هر سه به نقل ابن بیطار، همانجا ) ، و در قدیمترین متن پزشکی بازمانده به فارسی ، هدایة المتعلّمین اخوینی بخاری ، قرن چهارم ، ص 253، 416)، به همین صورت آمده است ، تعیین تحول آوایی آن از شکلهای سنسکریت آسان نیست . برخی از مؤلفان جدیدتر که با زبانهای هندی و اردو آشنا بودند آن

را مأخوذ از بِهلاوَه (مثلاً، صاحب مخزن الادویة ، تألیف در 1183، ص 234؛ ضبط دقیق در ترنر، همانجا:   wa  bhila ) یا بِهلاوان هندی (مؤلف فرهنگ آنندراج ، ذیل واژه ؛ ضبط دقیق در پلتس ، ص 191: n  wa  wan/bhila  bhila ، بِهلاوان / بِهلاوَن ) دانسته اند.

عقاقیریان یونانی دورة روم شرقی شباهتی به قلب در این میوة «وارداتی » دیده و آن را ana-kardia نامیدند (در لاتینی قرون وسطی ، به تقلید یونانی : anacardus ؛ نام فرانسوی آن ، آناکارد ، anacarde ، از این گرفته شده است ). «حَبّ القلب » نیز که در برخی از منابع دورة اسلامی به عنوان مترادف بلادر یافته می شود (مثلاً در مخزن الادویة ، همانجا)، حکایت از این شباهت می کند. همین واژة یونانی است که در ترجمه های سپسینِ یونانی به عربی ، به صورتِ اَنَقَرْدیا/ انقرذیا معرّب شده است (مثلاً رجوع کنید به ابن جزّار، همانجا: «بلاذر هُوَ بالهندیّة ، انقردیا بالرومیّة ، و معناهُ الشبیهُ بالقلب »).

واژة anakardia ، مرکب از پیشوند ana- «به بالا» و kardia «قلب »، دقیقاً به معنای «الشبیه بالقلب » نیست ، بلکه لفظاً یعنی «در بالای قلب » ( رجوع کنید به توصیفهای ریختشناسی این میوه در همین مقاله ).

ریختشناسی . قدیمترین توصیف ریختشناختی این میوه در دورة اسلامی که به نظر نگارنده رسیده ، نوشتة کوتاه اسحاق بن عمران (به نقل ابن بیطار) است : «میوه ای ... است مانند دل پرندگان . رنگش سرخ مایل به سیاهی ، مانند رنگ قلب . در درونش چیزی است همچون خون ، و این ( شیره ) تنها چیزی از آن است که به کار می رود.» توضیح محمدِ زکریای رازی (251ـ313؛
به نقل ابوریحان بیرونی ، ص 124) نیز نادقیق و ناکافی است : « ( بلادر ) به خرمای صَیْحانی ( از خرماهای مدینه ، سیاه رنگ و جویدن آن دشوار ) می ماند. قِمْعی مانند قمع فندق دارد. در درون آن انگبین سیاهی هست .» توصیفِ خود بیرونی (همانجا) اندکی مشروحتر ولی کمابیش نادرست است : «میوه ای است مانند هستة تَمرِهندی ولی بزرگتر. قمعی دارد که پایه («أصل ») آن را تا نیمه احاطه می کند. مغزی چون مغز بادام ، شیرین و بیضرر، دارد. پوستش مانند پوست بادام متخلخل است ، و در سوراخهای آن ( پوست ) انگبین سیاه لزجی هست که بدبو نیست ( ... ) .» (نیز رجوع کنید به توصیف نادرست ابن سینا (370ـ 428) در کتاب دوم قانون ، ج 1، ص 422ـ423). انطاکی ، که نابینا بوده ، توصیفی نسبتاً دقیقتر کرده است (ص 123): «... میوة آن به حجم شاه بلوط است . بر سرِ آن قمع سختی هست . پوستة آن که به سیاهی می زند، از جسمی اسفنجْ مانند جدا می شود که پُر از رطوبتی انگبینی است ، و این «عسل » آن است . در زیر آن ( پوسته ) پوستة ( دیگری ) هست که مغزی چون مغز بادام شیرین را در برگرفته است .» نسبتاً دقیقترین وصف گیاهشناختی این گیاه و میوة آن و مفصلترین شرح داروشناختی آن را به فارسی عقیلی علوی شیرازی در مخزن الادویة (ص 234 ـ 235)، به دست داده است . نخستین ذکر از وجود دو گونة این گیاه ـ «بلادر صغیر» (= «بلادر شرقی ») و «بلادر کبیر» (= «بلادر غربی ») ـ در هند را نیز مدیون او هستیم ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

فهم توصیفهای نادقیق مؤلفان دورة اسلامی ، بی توسل به توصیف گیاهشناختی امروزین این میوه دشوار و گمراه کننده است . آنچه «میوة » درخت بلادر دانسته شده در حقیقت مرکّب است از میوه (به معنای اخصّ و دقیق این واژه ) ونِهَنج دُمگُل آن . میوة رسیدة بلادر شَفتی به شکل قلوه است : برونْبَرِ سختِ آن سرخِ سیاهرنگ است ؛
میان بَرِ آن جسمی است اسفنجی (متخلخل ) پُر از روغنی قهوه ای ، سیاهرنگ و سمّی ؛
درونْبَرِ آن پوسته ای است سخت (مانند پوست گردو) که مغزِ (یا دانة ) واحدی در بر دارد. میوه که در حال رشد باشد، نهنج آن نموّی مفرط می کند و به شکل گلابی یا دلی زرد یا سرخ درمی آید و بدینسان از خودِ میوه بسیار بزرگتر و نمایانتر می شود. نهنجِ بیش از حد بزرگ شده است که قدما آن را شبیه به قلب یافته اند (مثلاً رجوع کنید به لُرس و مارجری میلن ، ص 126، 130).

داروشناسی . دربارة مزاج بلادر مؤلفان اتفاق نظر داشته اند: سراسر این گیاه گرم و خشک است ، با این تفاوت که عسل آن در درجة چهارم ، پوست آن در سوم و میوة آن در دوم است (انطاکی ). به گفتة انطاکی و تکرار حکیم مؤمن (ص 180ـ181)، اگر کسی زیر درخت بلادر، که برگهایی تندبو («حادّالرائحة ») دارد، بخوابد، مست می شود («سَکِرَ») و بسا که «سُبات » عارض او می گردد. مغز میوة آن در قدیم محل اعتنا نبود؛
فقط ابن سینا (ج 1، ص 422) دربارة آن می گوید که «مانند بادامِ شیرین است و ضرری ندارد.» آنچه در این گیاه از قدیم همواره مورد توجه بوده ، همچنانکه از قول اسحاق بن عمران بغدادی گفته شد، روغنِ موجود در درونْبر میوة آن است ، که آن را «عسلِ بلادر»، «دُهنِ بلادر» و جز آن خوانده اند. این «رطوبت »، چون شدیداً (یعنی در درجة چهارم ) گرم و خشک است ، خون را می سوزاند (رازی ، به نقل ابن بیطار؛
ابن سینا؛
هروی ، ص 62ـ63)؛
در تماس با بدن ، مقرِّح و مورِّم است (ابن سینا، ج 1، ص 423؛
انطاکی ، همانجا) و لذا مالیدنِ آن بر پوست ، زگیل و خالکوبی و دیگر «آثار» جلدی را از میان می برد (انطاکی ) و داءالثعلب بلغمی و بَرَص را زایل می کند (ابن سینا، همانجا؛
جُرجانی ، ص 616؛
دربارة کاردُلِ اَکّال یا سوزآور موجود در «عسلِ بلادر» رجوع کنید به آمریکانا ، ذیل "cashew" ). خوردن این «عسل » فواید و زیانهایی دارد. فواید: برای درمان «همة اَعراضِ حادث در دماغ از سردی و رطوبت » (ابن ماسَوَیه ( متوفی در 243 ) به نقل ابن ابیطار)، از جمله برای سردی اعصاب («بَرد العصب ») و استرخاء (مسیح بن حَکَم ( متوفی در 210 ) به نقل همو؛
ابن سینا)، فلج (ابو جُرَیج ( نَسْطاس ؟، از اطبای صدر اسلام ؟ ) ، به نقل ابن بیطار؛
لقوه هروی ؛
ابن سینا؛
جرجانی ؛
انطاکی ، همانجاها)، رعشه ، اختلاج ، بیحسّی («خَدَر»)، سَلَس البول (انطاکی )، صرعِ ناشی از «بخارهای فاسد» (اخوینی بخاری ، ص 253)، و داء الفیل (جرجانی ). فایدة دیگری که ظاهراً نخست ابن سینا ذکر کرده و پس از او کسانی چون اخوینی بخاری (ص 416) تجویز کرده اند، این است که سوزاندن بلادُرِ دُرسته بر آتش و تدخین مقعد با دودِ آن ، بواسیر را می خشکاند. خاصیت شگفت آمیزی نیز برای «عسل بلادر» ذکر کرده اند، که برای رفع «فساد ذهن » (ابن ماسویه ، به نقل ابن بیطار؛
ابن سینا، همانجاها) و فراموشی یا فراموشکاری (مسیح بن حَکَم ،به نقل





ابن بیطار؛
هروی ؛
جرجانی ؛
انطاکی ) سودمند است ، زیرا مقوّی حافظه (مسیح بن حَکَم ، عیسی بن علی ، هر دو به نقل ابن بیطار؛
انطاکی ) و فَهم (انطاکی ) است . لقب «حَبّ الفهم » یا «ثمر الفهم » که برخی (مثلاً، حکیم مؤمن ؛
عقیلی علوی شیرازی ؛
دُزی ، ج 1، ص 240) برای بَلادر نقل کرده اند معطوف به آن خاصیت است ، که جلال الدین رومی نیز در این بیت بدان اشاره می کند: «آن بلاذرهای تعلیم وَدود/ زیرک و دانا و چُستش کرده بود» (دفتر پنجم ، بیت 2106)؛
اما افراط در خوردن آن (عیسی بن علی : بیش از نیم درهم ، به نقل ابن بیطار؛
هروی : بیش از نیم درمسنگ ؛
انطاکی و حکیم مؤمن : بیش از ربع تا نیم درهم ) خشکی در دماغ (عیسی بن علی ، به نقل ابن بیطار؛
عقیلی علوی شیرازی )، «وسواس (سودایی )» (هروی ؛
ابن سینا؛
جرجانی )، سرسام (عیسی بن علی ، به نقل از ابن بیطار؛
هروی ؛
عقیلی علوی شیرازی )، مالیخولیا (هروی ؛
ابن سینا؛
جرجانی ؛
انطاکی ؛
عقیلی علوی شیرازی ) و، سرانجام ، دیوانگی (هروی ؛
عقیلی علوی شیرازی ) می آورد. جلال الدین رومی به این مضرّت نیز اشاره کرده است : «گر بلادر خورْد او افیون شود/ سکته و بیعقلیش افزون شود» (دفتر چهارم ، بیت 1530؛
نیز رجوع کنید به «شیفتة بلادری » در این شعر خاقانی ، ص 420: «چون نگهش کُنی کُنَد در پس چنگ سَرْ نهان / تا شوی از بلای او شیفتة بلادری »). مایرهوف (ابن میمون ، مقدمه ، ص 34ـ35) در بارة این دو خاصیت ظاهراً متضاد بلادر، دو شخصیت تاریخی را ذکر کرده است : یکی مورّخ نامی بغدادی ، ابوالحسن احمد بن یحیی معروف به البلاذری ، مؤلف فتوح البُلدان ، متوفی در 279، که بنا بر برخی روایات ، بیش از اندازه بلادر می خورد و در نتیجة این افراط جان سپرد؛
دیگری ابوعمران موسی بن عُبیدالله ، مشهور به ابن مَیمون ، فیلسوف و پزشک یهودی قرن ششم ، که همکیشان او معتقد بودند آنهمه فهم و تیزهوشی را مدیون بلادر بوده است .

برخی از مؤلفان قدیم سمّیّت «عسل بلادر» را تصریح کرده اند؛
مثلاً، به گفتة حبیش بن الحسن ، «بلادر سمّ گرم بسیار زیانمندی است ... و ممکن است فوراً ( آدمی را ) بکُشد» (به نقل ابن بیطار، همانجا؛
نیز رجوع کنید به ابن سینا و ابوریحان بیرونی ). به عقیدة انطاکی و حکیم مؤمن دو مثقال ، و به نظر عقیلی علوی شیرازی دو دِرْهم آن کشنده است . پادزهریا «مُصلحِ» بلادر، دوغ («مخیض اللَّبن »؛
ابن سینا؛
انطاکی )، روغن گردو (ابن سینا؛
بیرونی )، ماء الشعیر و هندوانه (انطاکی )، و جز اینهاست . مشروحترین دستور برای «علاجِ غایلتِ» بلادر را، از میان مؤلفان قدیم ، هروی (همانجا) داده است ، که درپایان می افزاید «اصلاح وی افیون است ». بَدَلِ بلادر عبارت است از: «پنج برابر وزنِ آن مغز گردو؛
یک چهارم وزن آن روغن بَلَسان ؛
و یک ششم وزن آن نفط سفید» (بَدیغورَس ،به نقل ابن بیطار؛
رازی ، به نقل ابوریحان بیرونی ؛
ابن سینا؛
انطاکی ؛
حکیم مؤمن ).

در ایران ظاهراً از مدتها پیش استعمال بلادر به استفاده از خاصیت سوزندگیِ «عسل » آن منحصر بوده است ، چنانکه شلیمّر ، استاد علوم پزشکیِ دارالفنون ناصری (ص 37)از آن فقط به عنوان یکی از «ادویة اکّاله »ای سخن گفته که حکیم باجیهای ایران برای درمانِ (سوزاندنِ) سالَک به کار می بردند (مؤلف می افزاید که این سوزاندن معمولاً موفقیتی در پی ندارد، بلکه محل سالک را عمیقاً تقریح می کند و آثار کریه المنظری بر پوست چهره باقی می گذارد). سوء استفاده از این خاصیت بلادر در هند را پلتس (همانجا) ذکر کرده ، که برخی با شیرة مقرّح آن آثاری مانند جای ضرب تازیانه یا چوب بر اندام خود پدید می آوردند و این آثار را در دادگاه به عنوان آثار ضرب و جرح ارائه می کردند. همو کاربرد روغن سیاهرنگ بلادر را در هند، همچون مرکّب برای نشانه گذاری بر پارچه و غیره گزارش کرده است (نام انگلیسی بلادر شرقی ، یعنی marking-nut ، معطوف به این کاربرد است ).

بلادر غربی . اصل این گیاه از نواحی استوایی آمریکای مرکزی و جنوبی است . مبلّغان مسیحی پرتغالی آن را درسدة پانزدهم به شرق آفریقا و هندوستان بردند و این گیاه ،به علت سازگاری آب و هوا، در این نواحی نیز فراوان شد ( بریتانیکا ، ذیل "cashew" ). نهنج گوشتالوی ترش میوة آن را (که به انگلیسی cashew apple «سیب کاشو» می گویند)در برزیل می خورند (به گزارش عقیلی علوی شیرازی ، همانجا، «ثمر» بلادر ( «شرقی » ) را هم که «لحمی اندک شیرین » دارد بعضی مردم در هند می خورند). روغن سوزآور میان بَر

آن را در آن نواحی استخراج می کنند و برای رفع زگیل به کار می برند ( >
واژه نامة بزرگ دانشنامه ای لاروس <
،ذیل "anacardier" ). برای رفع مضرت کاردُل از پوسته های «بلادر غربی » و به دست آوردن مغز خوراکی نسبتاً شیرین آن ، بلادرهای دُرسته را بر آتش بریان می کنند و سپس پوسته ها را جدا می سازند. چنانکه اشاره کردیم ، عقیلی علوی شیرازی (همانجا) تمایز این بلادر را از گونة «شرقی »آن متذکر شده است و می گوید که «اکلیل ثمرِ» گونة دوم «در بنگاله و هند مشهور به بادام فرنگی است ، مغز این شیرینترو مأکول و عسل این غیرمستعمل است .» در ایران معجونهایی با مغز بلادر «غربی » (معروف به «قُرص کَمَر») برای تقویت باه می ساختند ( رجوع کنید به شلیمّر، همانجا).


منابع :
(1) ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة ، بولاق 1291؛
(2) ابن سینا، القانون فی الطب ، چاپ ادوار القش ، بیروت 1408/1987؛
(3) ابن میمون ، شرح اسماء العقار ، چاپ ماکس مایرهوف ، قاهره 1940؛
(4) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛
(5) ربیع بن احمد اخوینی بخاری ، هدایة المتعلمین فی الطب ، چاپ جلال متینی ، مشهد 1344 ش ؛
(6) داودبن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب والجامع للعجب العجاب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1411/1991؛
(7) اسماعیل بن حسن جرجانی ، کتاب الاغراض الطبیّة والمباحث العلائیّة ، عکس نسخة مکتوب در سال 789 هجری محفوظ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تهران 1345 ش ؛
(8) محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران 1360 ش ؛
(9) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجّادی ،تهران 1368 ش ؛
(10) محمدپادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(11) محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویة ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371 ش ؛
(12) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، مثنوی معنوی ، تصحیح رینولد ا. نیکلسون ، چاپ نصرالله پورجوادی ، تهران 1363 ش ؛
(13) موفق بن علی هروی ، الابنیة عن حقایق الادویة ، بتصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346 ش ؛


R. Dozy, Supplإment aux dictionnaires arabes , Leiden 1881,repr.Beirut 1981;
The Encyclopedia Americana , Danbury 1984, s.v. "cashew" (by S. C. Bausor);
Grand dictionnaire encyclopإdique Larousse , Paris 1982-1985;
Lorus and Margery Milne, Living plants of the world , New York [n.d.];
The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia , s.v. "cashew";
John T.Platts, A dictionary of Urdu, classical Hindi, and English , Lahore 1983;
J. L.Schlimmer, Terminologie mإdico- pharmaceutique et anthropologique fran  aise- persane , Tehran 1874 (litho.), repr. Tehran 1970;
R. L. Turner, A comparative dictionary of the Indo-Aryan languages , London 1973.

/ هوشنگ اعلم /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1631
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست