بقیع الغَرقَد (جنة البقیع / بقیع ) ، نخستین Ùˆ کهنترین گورستان اسلامی مدینه . این کلمه ØŒ نخست بر قطعه زمینی اطلاق Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ در اصل نوعی گیاه تیغ دار به نام «غرقد» آن را پوشانده بود. سپس آن را از خارها پاک کردند Ùˆ به دفن مسلمانانی Ú©Ù‡ در مدینه درمی گذشتند اختصاص دادند. چندین «بقیع » دیگر از همین نوع در مدینه وجود داشت ØŒ اما آن Ú©Ù‡ گورستان شد، در منتهی الیه جنوب شرقی این شهر نزدیک Ø‌رم Ø‌ضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم Ùˆ بیرون باروی شهر Ú©Ù‡ اینک ویران است قرار دارد. یکی از دروازه های شهر Ú©Ù‡ همان باب البقیع باشد به جانب این گورستان باز Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به نقشة مدینه Ú©Ù‡ کایتانی در > سالنامة اسلام < ØŒ ج 2ØŒ ص 173 انتشار داده است ) ( در سالهای اخیر بر اثر گسترش شهر، بقیع در داخل شهر قرار گرفته Ùˆ Ù…Ø‌وّطة مسجد نبوی توسعه یافته Ùˆ مسجد Ùˆ قبرستان با خیابانی از هم جدا Ù…ÛŒ شوند. ) نخستین کس از مهاجرین Ú©Ù‡ در آن به خاک سپرده شد، عثمان بن مَظعون ØŒ صØ‌ابی پیغمبر بود Ú©Ù‡ در سال دوم هجرت وفات یافت . ( ولی به نوشتة ابن عبدالبرّ (ج 1ØŒ ص 81)ØŒ بین مهاجران Ùˆ انصار در این باره اختلاف بوده Ùˆ انصار اولین مدفون در بقیع را اسعد * بن زراره ØŒ از اصØ‌اب بیعت عقبة * اولی ' Ùˆ ثانیه Ùˆ متوفی پیش از غزوة بدر، Ù…ÛŒ دانسته اند. همچنین آخرین صØ‌ابی پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم را Ú©Ù‡ در مدینه درگذشت Ùˆ در بقیع به خاک سپرده شد، سهل بن سعد ساعدی ØŒ متوفای 91 Ù…ÛŒ دانند. گویا هر یک از قبایل مدینه بخشی از این زمین را به خود اختصاص دادند، همچنانکه در زمانهای بعدی قسمت پیرامون قبور امامان شیعه علیهم السلام بیشتر در اختیار شیعیان Ùˆ بقیة قبرستان به پیروان سایر مذاهب اسلامی اختصاص داشته است . البته در منطقة اصلی قبرستان ØŒ Ú©Ù‡ Ù…Ø‌Ù„ دفن بزرگان صØ‌ابه Ùˆ امامان اهل بیت بوده ØŒ دفن مردگان انجام نمی شود. ) دختران Ø‌ضرت رسول ØŒ پسر نوزادش ابراهیم ØŒ همسرانش (امهات المؤمنین ) Ùˆ نیز بازماندگانش همه ØŒ به استنثای امام Ø‌سین علیه السلام ØŒ در آنجا مدفون اند. اما Ù…Ø‌Ù„ دقیق قبر فاطمة زهرا علیهاالسلام نیز مورد گفتگوست . ( مسعودی به مناسبت یادکردِ وفات امام صادق علیه السلام ØŒ به سنگ مرمری Ú©Ù‡ بر روی آن نام Ø‌ضرت زهرا علیهاالسلام Ùˆ چهار تن از امامان شیعه نوشته شده بوده است ØŒ اشاره Ù…ÛŒ کند (ج 3ØŒ ص 297). ) . از جملة صØ‌ابه Ùˆ تابعین Ú©Ù‡ در آنجا مدفون اند، این کسان را Ù…ÛŒ توان نام برد: جعفربن ابی طالب ØŒ برادرش عقیل ØŒ عثمان بن عفّان ØŒ مالک بن أَنس Ùˆ استادش نافع ØŒ Ø‌لیمة سعدیه Ù€ دایة پیغمبر Ù€ Ùˆ عباس عموی آن Ø‌ضرت . Ú©Ù… Ú©Ù… ØŒ دفن شدن ØŒ در آن گورستان میان اهل البیت Ùˆ ائمه Ùˆ مقدسین مایة شرف Ùˆ افتخار گردید ( در کتب سیره آمده است Ú©Ù‡ Ø‌ضرت رسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در یکی از آخرین شبهای زندگی به بقیع رفتند Ùˆ برای مدفونان در آن استغفار کردند (Ø‌لبی ØŒ ج 3ØŒ ص 343). شاید این اقدام رسول خدا Ù€ Ú©Ù‡ به گفتة خودشان از طرف خدا به آن مأمور بودند Ù€ در این گرایش مؤثر بوده باشد. ) .

روی مقبرة اعیان وفیات ØŒ گنبدها Ùˆ بارگاههای بزرگی ساختند، مثلاً گنبد مقبرة امام Ø‌سن علیه السلام Ùˆ عباس ØŒ

بنا به قول ابن جبیر، بسیار مرتفع بود. ] ابن بطوطه (ج 1ØŒ ص 128) در نیمة اول قرن هشتم ØŒ بقیع را چنین دیده است : قبر مالک بن انس با گنبدی Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ قبر ابراهیم با گنبدی سپید، مقبره ای متعلق به همسران پیغمبر، مقبرة عباس وامام Ø‌سن علیهماالسلام با گنبدی بلند Ùˆ Ù…Ø‌Ú©Ù… ØŒ قبر خلیفة سوم با گنبدی بزرگ Ùˆ قبر فاطمه بنت اسد در نزدیکی آن . صَفَدی (ج 4ØŒ ص 103ØŒ ج 11ØŒ ص 127) اشاره کرده Ú©Ù‡ مدفن چهار امام شیعه Ùˆ عباس عموی پیامبر اکرم دارای گنبد بوده است . فرهاد میرزا قاجار در 1293 (ص 170Ù€ 173ØŒ 190) Ùˆ Ù…Ø‌مدØ‌سین خان فراهانی در 1303 (ص 228Ù€ 234) بقیع را چنین وصف کرده اند: بقعه ای پیرامون قبور

چهار امام علیهم السلام Ùˆ عباس Ùˆ قبر منسوب به Ø‌ضرت زهرا با یک پرده گلابتون دوز بر ضریØ‌ Ø‌ضرت زهرا اهدایی سلطان اØ‌مد عثمانی در 1131ØŒ بقعه ای بر روی قبور دختران پیامبر Ùˆ بقعه ای بر روی قبور همسران آن Ø‌ضرت Ùˆ بقعه های دیگر. [ . اما بورکهارت Ú©Ù‡ پس از به قدرت رسیدن وهابیان از آن دیدن کرده ØŒ ملاØ‌ظه کرده Ú©Ù‡ بقیع به صورت یکی از Ø‌قیرترین گورستانهای شرق درآمده است . این گورستان مانند مقبرة Ø‌مزه در اُØ‌ُد، یا نخستین مسجد اسلام در قبا Ú©Ù‡ از Ù…Ø‌له های Ø‌ومة شهر است ØŒ در شمار مکانهای

مقدسی است Ú©Ù‡ Ø‌اجیان زیارت آنها را از اعمال عبادی ÛŒ دانند.

در زمان Ø‌یات Ø‌ضرت رسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ØŒ بقیع بسیار Ú©ÙˆÚ†Ú© بود، قبر عثمان بن عفان Ùˆ Ø‌لیمة سعدیه در درون Ø‌صار آن قرار نداشت . عثمان نخست در Ø‌َشّ کوکب مدفون بود Ú©Ù‡ بعدها، بنی امیه آن را به بقیع افزودند. نیز تعدادی از کسانی Ú©Ù‡ به هنگام اشغال مدینه به دست امویان کشته شدند ( رجوع کنید به واقعة Ø‌َرّه * ) در Ù…Ø‌دوده ای مدفون اند Ú©Ù‡ آن خود خارج Ø‌صار کنونی بقیع قرار دارد. گنبدها Ùˆ بناهایی Ú©Ù‡ در 1221 نخستین دسته های وهابی ویران کردند، به دستور عبدالØ‌مید دوم سلطان عثمانی مرمت گردید، اما در 1344 دوباره به دست امیرمØ‌مد Ø‌اکم مدینه Ùˆ به دستور پدرش عبدالعزیز آل سعود ویران شد ( پیش از این اقدام Ùˆ به منظور پیشگیری از اعتراضات مسلمانان دنیا Ùˆ خصوصاً شیعیان ØŒ قاضی القضاة Ø‌کومت سعودی ØŒ عبدالله بن سلیمان بن بلیهد، شخصاً به مدینه رفت Ùˆ با نامه ای رسمی نظر علمای مدینه را دربارة ساختن بنا بر قبور جویا شد. در پاسخِ نامه ØŒ Ú©Ù‡ گفته Ù…ÛŒ شود با اجبار Ùˆ تهدید همراه بوده است ØŒ به Ø‌رمت بنا بر قبور، Ùˆ نیز موقوفه بودن بقیع (مَسْبله ) اشاره شده است . در Ù¾ÛŒ انتشار این پاسخ ØŒ بقیع ویران شد Ú©Ù‡ اعتراض شدید مسلمانان را در Ù¾ÛŒ داشت . به نوشتة سیّدمØ‌سن امین عاملی (ص 60) اقدام پادشاه سعودی علمای مذهبی Ùˆ مقامات دولتی ایران را نگران کرد Ùˆ هیئتی رسمی راهی Ø‌جاز شد Ùˆ گزارشی از کارهای انجام شده تهیه کرد. ) . همچنین اضطرابات شدیدی در هند پدید آمد Ùˆ هیئتی به نمایندگی از آنجا به Ù…Ú©Ù‡ رفت تا شدیداً به این اقدام اعتراض کند. با اینهمه سلطان تسلیم خواسته های آنان نشد Ùˆ هنوز هم مقابر بدون گنبد Ùˆ بارگاه اند. روی قبرها سنگهایی نصب کرده اند Ú©Ù‡ نه نوشته ای دارند Ùˆ نه کتیبه ای . روتر Ú©Ù‡ در 1305 Ø´ ØŒ یعنی اندکی پس از دومین غلبة وهابیان از گورستان دیدن کرده ØŒ آن را به ویرانه های شهری تشبیه Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ گرفتار زلزله شده است . در 1333 Ø´ ( بر اثر فشار مراجع دینی Ùˆ اقدامات سیاسی ) به دستور سعودبن عبدالعزیز گذرگاههایی از سیمان ساختند تا آمد Ùˆ شد زائران را تسهیل کند. ( در زمان فیصل بن عبدالعزیز نیز درِ بزرگی برای آن تهیه شد Ùˆ سالها بعد سایه بانی در ضلع غربی بقیع تعبیه شد. علاوه بر آن ØŒ چند تن از علمای اسلامی دربارة ادعاهای وهابیان نسبت به تخریب قبور، Ùˆ از جمله بقیع ØŒ کتابهایی نوشتند Ú©Ù‡ از آن جمله است : کشف الارتیاب نوشتة سیدمØ‌سن امین عاملی Ø› دعوی الهدی الی الدرع فی الافعال Ùˆ التقوی ØŒ نوشتة Ù…Ø‌مد جواد بلاغی ØŒ Ùˆ نیز: «معجم ما الفّه علماء الاسلام رداً علی الوهّابیّه » در مجلة تراثنا ØŒ سال چهارم ØŒ (شوال 1409ØŒ Ø´ 17. ) .

منابع : ابن بطوطه ØŒ سفرنامة ابن بطوطه ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مدعلی موØ‌د، تهران 1361 Ø´ Ø› ابن جبیر، رØ‌لة ابن جبیر ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1907ØŒ ص 195 به بعد؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصØ‌اب ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ بیروت 1412/1992Ø› ابن نجار، اخبار مدینة الرسول ØŒ Ù…Ú©Ù‡ 1366/1947ØŒ ص 127Ù€130Ø› Ù…Ø‌سن امین ØŒ کشف الارتیاب ØŒ تهران 1347Ø› عبدالقدّوس انصاری ØŒ آثارالمدینة المنوّرة ØŒ دمشق 1353/1934Ø› Ù…Ø‌مدلبیب بتنونی ØŒ الرØ‌لة الØ‌جازیة ØŒ قاهره 1329ØŒ ص 256Ù€257Ø› علی بن ابراهیم Ø‌لبی ØŒ السّیرة الØ‌لبیّة ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› علی بن عبدالله سمهودی ØŒ وفاءالوفا ØŒ قاهره 1326/1908ØŒ ص 78Ù€104Ø› خلیل بن ایبک صفدی ØŒ کتاب الوافی بالوفیات ØŒ ویسبادن 1381 Ù€ 1408/ 1962 Ù€ 1988Ø› اØ‌مدبن عبدالØ‌مید عباسی ØŒ عمدة الاخبار فی مدینة المختار ØŒ دمشق 1371/1951،ص 93Ù€102Ø› عبدالØ‌Ù‚ بن سیف الدین عبدالØ‌Ù‚ دهلوی ØŒ جذب القلوب الی دیارالمØ‌بوب ØŒ کانپور 1311/1893ØŒ ص 149Ù€173Ø› یوسف عبدالرزاق ØŒ معالم دارالهجرة ØŒ قاهره ( بی تا. ) ØŒ ص 297Ù€299Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین بن مهدی فراهانی ØŒ سفرنامة میرزامØ‌مدØ‌سین Ø‌سینی فراهانی ØŒ چاپ مسعود گلزاری ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› فرهاد میرزا قاجار، سفرنامة فرهاد میرزا معتمدالدوله ØŒ چاپ اسماعیل نواب صفا، تهران 1366 Ø´ Ø› ابوبکربن Ø‌سین مراغی ØŒ تØ‌قیق النصرة ØŒ مدینه 1374/1955ØŒ ص 123Ù€129 Ùˆ فهرست Ø› علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ مروج الذّهب Ùˆ معادن الجوهر ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، قاهره 1384Ù€ 1385/ 1964Ù€1965Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد مطری ØŒ التعریف بمااَنَسَتِ الØ‌ُجرة من معالم دارالهجرة ØŒ دمشق 1372/1952ØŒ ص 36Ù€40Ø› عبدالسلام ندوی ØŒ تاریخ الØ‌رمین الشریفین (به زبان اردو)ØŒ پندی بهاءالدین 1342/1932ØŒ ص 209ØŒ 218Ø›

Burckhardt, Travels in Arabia, London 1829,  , 222-226; R. F. Burton, Pilgrimage to el-Medinah and Meccah, London 1855,  , 300-320; Leone Caetani, Annali dell' Islam, Milano 1905-1926; E. Rutter, The Holy cities of Arabia , New York 1928,  , 256 ff.; A. J. Wensinck, Mohammed en de Joden te Medina, Leiden 1908, 15; Wدstenfeld, Geschichte der Stadt Medina, Gخttingen 1860, 140 ff.

/ ونسینک Ùˆ بزمی انصاری ( د. اسلام ) Ùˆ ( Ø‌سن طارمی ) /