بَغَوی فَرّاء ، ابومحمد حسین بن مسعود، مفسّر، محدّث و فقیه شافعی سدة پنجم و اوایل سدة ششم . در جمادی الاولی 433 به دنیا آمد (یاقوت حموی ، ج 1، ص 695؛ قس زرکلی ، ج 2، ص 259). زادگاهش را بَغ یا بَغْشور * گفته اند (سمعانی ، ج 1، ص 374؛ ابن خلّکان ، ج 2، ص 137). به سبب شغل پدرش (پوستین دوزی ) به وی نسبت فرّاء (یاقوت حموی ؛ ابن خلّکان ، همانجاها؛ قزوینی ، ج 1، ص 221) یا ابن فرّاء (ذهبی ، 1962 ، ج 1، ص 86؛ اسنوی ، ج 1، ص 101؛ ابن قاضی شهبه ، ج 1، ص 281) داده اند. او را با القابی نظیر ظهیرالدین (ابن خلّکان ، ج 1، ص 136)، محیی السنّة (قزوینی ، همانجا؛ ذهبی ، 1984، ج 4، ص 37؛ سبکی ، ج 7، ص 75)، رکن الدین (ذهبی ، 1388ـ1390، ج 4، ص 1258؛ سیوطی ، ص 13؛ داودی ، ج 1، ص 161)، مقری و عالم اهل خراسان (یافعی ، ج 3، ص 162) ستوده اند.

بغوی در 460، برای دانش اندوزی ، به مرورود رفت (سبکی ، ج 7، ص 76)، از بزرگترین استادان وی در آنجا قاضی حسین بن محمد مرورودی بود (ابن خلّکان ، ج 2، ص 134؛ داودی ، همانجا؛ ابن عماد، ج 4، ص 49). به گفتة ابن تَغری بردی ، سفرهای متعددی کرد و از شیوخ بسیاری دانش اندوخت و در تفسیر، حدیث ، فقه ، ادبیات و علوم دیگر به مراتب عالی رسید (ج 5، ص 223؛ قزوینی ، همانجا). استادان او را در فنون مختلف تا 37 تن ذکر کرده اند ( رجوع کنید به بغوی فرّاء، 1415، ج 1، ص 28ـ 35؛ ذهبی ، 1406، ج 19، ص 440؛ همو، 1388 ـ 1390، ج 4، ص 1257ـ 1258؛ سبکی ، ج 7، ص 75ـ76؛ سیوطی ، ص 13؛ داودی ، همانجا). بسیاری نیز نزد بغوی دانش اندوخته واز او روایت کرده اند (ذهبی ، 1406، ج 19، ص 441؛ همو، 1388ـ1390، ج 4، ص 1258؛ سبکی ؛ سیوطی ؛ داودی ، همانجاها) از جمله ضیاءالدین عمر، پدر فخرالدّین رازی (ابن خلّکان ، ج 4، ص 252؛ طاش کبری زاده ، ج 2، ص 103).

بغوی زبان فارسی را نیک می دانست و افزون بر تألیف دواثر مستقل به زبان فارسی ، در تفسیر عربی خود نیز کلمات فارسی آورده است (1415، ج 2، ص 397).تاریخ درگذشت او را به اختلاف ثبت کرده اند، اما بنابر مشهور، در شوّال 516 در 83 سالگی وفات یافت (یاقوت حموی ؛ ذهبی ، 1388ـ1390، همانجاها؛ صفدی ، ج 13، ص 63؛ سبکی ، ج 7، ص 77) و در کنار استادش ، قاضی حسین مرورودی ، به خاک سپرده شد (ابن خلّکان ؛ ذهبی ، 1984؛ صفدی ، همانجاها؛ ابن کثیر، ج 12، ص 193).

بغوی زندگی زاهدانه ای داشت و بیشتر اوقات خود را به عبادت ، تألیف و تدریس می گذراند (ابن خلّکان ؛ ذهبی ، 1388ـ1390، همانجاها؛ یافعی ، ج 3، ص 162؛ ابن کثیر، همانجا؛ خواندمیر، ج 2، ص 319).

از آثار اوست : معالم التنزیل یا تفسیر بغوی ، که به گفتة بروکلمان مختصرِ تفسیر الکشف والبیان احمدبن محمّد ثعلبی (متوفی 427) است (ج 6، ص 152، 243ـ244). زرکلی (ج 2، ص 259) نام تفسیر را لباب التأویل فی معالم التنزیل نوشته است ، ولی این ، عنوانِ کتاب علی بن محمد بغدادیِ صوفی معروف به خازن (متوفی 741) است که معالم التنزیل را خلاصه کرده است (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1540ـ1541). تفسیر بغوی چندین بار خلاصه شده که نشان دهندة اهمیت آن است ( رجوع کنید به همان ، ج 2، ستون 1726؛ بروکلمان ، ج 6، ص 244). برخی منابع ، کتاب تفسیر دیگری نیز به او نسبت داده اند که اثری از آن در دست نیست .

بغوی در مقدمة تفسیر، دیدگاههای خود را دربارة تفسیر، تأویل ، ظاهر، باطن و تفسیر به رأی آورده است (1415، ج 1، ص 34ـ36). این تفسیر از نوع روایی (مأثور) است ، و ویژگیهایی از این قبیل دارد: تفسیر آیه با دیگر آیات (بقره : 15)، ذکر احادیث مختلف در تفسیر آیه (مائده : 55)، پذیرش قول «اکثرالمفسّرین » (ابراهیم : 27)، دقت در معانی لغوی کلمات (بقره : 69، 286)، توجه به قواعد صرفی و نحوی در تفسیر (بقره : 61، 177، 243)، حلّ تعارض ظاهری میان برخی آیات (آل عمران : 143؛
مائده : 67؛
انعام : 62)، اشاره به مطالب علمی و نجومی در تفسیر (توبه : 36؛
یونس : 5)، اشاره به چگونگی نزول و ترتیب سوره های قرآن (بقره : 185، 281؛
اسراء: 106)، توجه به قرائتهای قرآنی (بغوی فرّاء، 1415، ج 1، ص 30؛
بقره : 90، 164)، نقد و بررسی قرائتهای مختلف و اثرات آنها بر معانی کلام (بقره : 102؛
نور: 35)، توجه به «اصول فقه » در تفسیر آیات (بقره : 282؛
مائده : 2)، ارائة نظریات کلامی در تفسیر (بقره : 186؛
مائده : 64) و تفسیر برخی آیات با دیدگاههای کلامی اشعری (بقره : 7؛
انعام : 103؛
اعراف : 143).

کتاب دیگر وی مصابیح یا مصابیح السنة ، در حدیث است که شهرت بغوی بیشتر به سبب تألیف آن است ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «بغوی »). بروکلمان نام آن را مصابیح الدجی و مصابیح السنن نیز ضبط کرده است (ج 6، ص 235). برخی تعداد احادیث آن را 719 ، 4 دانسته اند (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1698؛
بغدادی ، ج 1، ستون 312؛
سرکیس ، ج 1، ستون 573) که از این تعداد 325 حدیث از صحیح بخاری ، 875 حدیث از صحیح مسلم ، 1051 حدیث از کتب مورد اتّفاق ، و باقی از کتابهای دیگر گرفته شده است (حاجی خلیفه ؛
سرکیس ، همانجاها). تعداد احادیث این کتاب در چاپ بیروت ، 931 ، 4 است ( رجوع کنید به بغوی فرّاء، 1407).

بغوی در این کتاب ، اسناد اخبار را حذف کرده و خبر را به راوی اصلی ـ که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم نقل کرده ـ نسبت داده است . او احادیث هر باب را به «صحاح » (احادیثی که در صحیح بخاری یا مسلم آمده ) و «حِسان » (احادیثی که در دیگر «سنن » آمده ) تقسیم کرده است (همان ، ج 1، ص 110). برخی علما براین تقسیم بندی خرده گرفته اند (ابن صلاح ، ص 18؛
نووی ، التّقریب ، ص 20؛
کتانی ، ص 145). این کتاب مورد عنایت علما قرار گرفت و شروح متعددی برآن نگاشته شد ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1698ـ1702؛
بروکلمان ، ج 6، ص 235ـ237). مختصری نیز از آن در دست است (بروکلمان ، ج 6، ص 235). مؤلف ، خود «مدخلی » برکتاب نوشت (همانجا) و خطیب عمری * (متوفی بعد از740) تکمله ای بر آن نگاشت و منبع احادیث را مشخص کرد و احادیث مناسب دیگری بر هر باب افزود و آن را مشکاة المصابیح نامید (ج 1، ص 6ـ 8). این تکمله 511 ، 1 حدیث دارد (همان ، ج 1، مقدمة ألبانی ، ص ح ). خطیب عمری ، سپس ذیلی بر مشکاة المصابیح با عنوان کتاب اسماء رجال المشکاة نگاشت (بروکلمان ، ج 6، ص 239). مشکاة المصابیح به فارسی ترجمه و شرح (همان ، ج 6، ص 240ـ242)، و به انگلیسی ترجمه و چاپ شده است ( د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا). بغوی کتابی به نام شرح السنة نیز نوشته که مجموعة بزرگی است در حدیث ؛
قدیمترین منبعی که نام آن را آورده معجم البلدان یاقوت حموی است (ج 1، ص 695). بغوی در مقدمة آن اشاره می کند که در این کتاب مشکلات احادیث را حل ، و غرایب آن را تفسیر، و از ذکر احادیث مجعول و نادرست خودداری کرده است (1412، ج 1، ص 51 ـ53). تعداد احادیث آن 318 ، 4 است . این کتاب چندبار خلاصه شده است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1040ـ 1041؛
بروکلمان ، ج 6، ص 242).

اثر دیگر او الجمع بین الصحیحین است (ابن خلّکان ، ج 2، ص 136) که در تاریخ حبیب السیر نام آن جمع الجامعَین ذکر شده است (خواندمیر، ج 2، ص 319)؛
التهذیب فی الفقه ، اثر دیگر بغوی ، در فروع مذهب شافعی (یاقوت حموی ، همانجا) و تلخیصی است از تعلیقة قاضی حسین مرورودی (اسنوی ، ج 1، ص 101؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 517) که غالباً بدون ذکر ادلّة فقهی است (حاجی خلیفه ، همانجا؛
بروکلمان ، ج 6، ص 243)؛
الانوار فی شمائل النبیّ المختار یا ارشادالانوار فی شمائل النبی المختار نیز کتاب دیگر بغوی است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 195؛
بغدادی ، ج 1، ستون 312؛
برای نامهای دیگر این اثر رجوع کنید به بروکلمان ، ج 6، 244؛
کحاله ، ج 4، ص 61)؛
الکفایة فی الفروع یا الکفایة فی الفقه را بغوی به فارسی نوشته است (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1499؛
بغدادی ، ج 1، ستون 312؛
خواندمیر، همانجا). اهمیت این کتاب در ذکر یا تعریف غالب و نزدیک به تمام اصطلاحات فقهی به فارسی است (صفا، ج 2، ص 929)؛
ترجمة الاحکام ، کتاب دیگر او در فقه ، نیز به زبان فارسی است (حاجی خلیفه ، ج 1، ص 397؛
بغدادی ، همانجا)؛
الکفایة فی القراءة (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1499؛
بغدادی ، همانجا)؛
الاربعون حدیثاً (ذهبی ، 1406، ج 19، ص 440)؛
شرح الجامع للترمذی (بروکلمان ، همانجا)؛
فتاوی ، و نیز تعلیقات او بر فتاوی استادش قاضی حسین مرورودی (سبکی ، ج 5، ص 144، ج 7، ص 75؛
ابن قاضی شهبه ، ج 1، ص 281؛
خواندمیر، همانجا؛
داودی ، ج 1، ص 162)؛
شرح مختصر المزنی (ابن قاضی شهبه ، همانجا؛
نووی ، المجموع ، ج 9، ص 229، 231) و معجم الشیوخ یا المعجم (بغدادی ، ج 1، ستون 312؛
بروکلمان ، همانجا) آثار دیگر بغوی اند.

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن تغری بردی ، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) ؛
(3) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(4) ابن صلاح ، مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث ، بیروت 1398؛
(5) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) ابن قاضی شهبه ، طبقات الشافعیّة ، چاپ حافظ عبدالعلیم خان ، بیروت 1407/1987؛
(7) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، بیروت 1411/1990؛
(8) عبدالرحیم بن حسن اسنوی ، طبقات الشافعیّة ، چاپ کمال یوسف حوت ، بیروت 1407/1987؛
(9) کارل بروکلمان ، تاریخ الا دب العربی ، ج 6، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره 1977؛
(10) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 5، بیروت 1410/1990؛
(11) حسین بن مسعود بغوی فرّاء، تفسیر البغوی ، المسمّی معالم التّنزیل ، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت 1415/1995؛
(12) همو، شرح السّنة ، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت 1412/1992؛
(13) همو، مصابیح السّنّة ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، محمد سلیم ابراهیم سمارة ، و جمال حموی ذهبی ، بیروت 1407/1987؛
(14) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(15) محمدبن عبدالله خطیب عمری ، مشکاة المصابیح ، چاپ محمد ناصرالدین ألبانی ، بیروت 1405/1985؛
(16) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1353 ش ؛
(17) محمدبن علی داودی ، طبقات المفسّرین ، بیروت 1403/1983؛
(18) محمدبن احمد ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، ج 19، چاپ شعیب ارنؤوط ، بیروت 1406/1986؛
(19) همو، العبرفی خبر من غبر ، ج 4، چاپ صلاح الدین منجِّد، کویت 1984؛
(20) همو، کتاب تذکرة الحفّاظ ، حیدرآباد دکن 1388ـ1390/1968ـ1970؛
(21) همو، المشتبه فی الرجال : اسمائهم و انسابهم ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره 1962؛
(22) خیرالدین زرکلی ، الا علام ، بیروت 1986؛
(23) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشافعیّة الکبری ، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1967؛
(24) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیّة والمعرّبة ، قاهره 1346/1928؛
(25) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی ، بیروت 1408/1988؛
(26) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، کتاب طبقات المفسّرین ، چاپ مورسینگ ، لیدن 1839، چاپ افست تهران 1960؛
(27) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2، تهران 1369 ش ؛
(28) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 13، چاپ محمد حجیری ، بیروت 1404/1984؛
(29) احمدبن مصطفی طاش کبری زاده ، مفتاح السعادة و مصباح السیادة ، بیروت 1405/1985؛
(30) زکریابن محمد قزوینی ، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد ، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن 1967؛
(31) محمدبن جعفر کتانی ، الرّسالة المستطرفة ، کراچی 1379/1960؛
(32) عمررضا کحّاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ 1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(33) یحیی بن شرف نووی ، التّقریب والتّیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر ، چاپ صلاح محمد محمد عویضة ، بیروت 1407/1987؛
(34) همو، المجموع ، شرح المهذّب ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(35) عبدالله بن اسعد یافعی ، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة مایعتبر من حوادث الزمان ، چاپ خلیل منصور، بیروت 1417/1997؛
(36) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


EI 2 , s.v. "al-Baghawi" (by J. Robson).

/باقر قربانی زرّین /