بَعل ، واژة کهن سامی ØŒ یا Ø‌تی سامی آغازین به معنای «مالک ØŒ صاØ‌ب ØŒ خداوند» Ú©Ù‡ در معنای «خدای Ù…Ø‌Ù„ÛŒ » (بارور کنندة خاک )ØŒ Ùˆ نیز «شوهر» در نظام مردسالاری رواج Ùˆ انتشاری گسترده یافته است . در قرن سیزدهم / نوزدهم اسمیت (1903) توجه اذهان را به اهمیت معنای اخیر این کلمه در تاریخ اجتماعی عربستان پیش از اسلام جلب کرد، اما نظریة او دایر براین Ú©Ù‡ این اصطلاØ‌ را عربها از سامیان شمالی به عاریت گرفته اند، به اثبات نرسیده است . معانی گوناگون این کلمه عیناً در عربی فصیØ‌ بر جای مانده است ØŒ اما دوام Ùˆ فراوانی کاربرد آن بر Ø‌سب معنی ØŒ زمانه ØŒ Ùˆ منطقة جغرافیایی بسیار متغیّر است .

1) در معنای «خداوند»؛ مترادفات دیگری در زبان عربی با این کلمه به رقابت برخاسته Ùˆ بر آن غلبه یافته اند، به قسمی Ú©Ù‡ هیچگاه ØŒ مانند بَعَل در زبان عبری ØŒ وارد ترکیبات متعددی نشده است . ولی در مفهوم «شوهر، زوج » Ù…Ø‌فوظ تر مانده است Ùˆ آن هم اØ‌تمالاً به برکت به کارگیری آن در سه سورة قرآن (بقره : 228Ø› هود: 72Ø› نور: 31) هم به صورت مفرد Ùˆ هم به صورت جمع (بُعُولة ØŒ ضبط قدیم Ùˆ کهن ØŒ Ùˆ بعد معمولاً به صورت بُعُول یا بِعال ). در قرآن ØŒ به معنای «سرور، مولی '» نیز به کار رفته است : بَعْلی (شوهرم ) در سورة هود، آیة 72ØŒ Ú©Ù‡ برگردانِ «اَدونی » تورات است (از زبان سارا، سِفرِ پیدایش ØŒ هیجدهم :12Ø› در ترجمة کلدانی آکیلا به صورت رِبّونی ). مؤنث این کلمه در عربی فصیØ‌ به صورتهای بَعل یا بَعلَة آمده است . این کلمه در مفاهیم ویژة زناشویی ØŒ با چند صورت فعلی گسترش یافته است .

2) قرآن (صافات :125ØŒ قصة الیاس * )Ø› به رغم ابهام Ùˆ اجمال اقوال مفسّران ØŒ در تداوم خاطرة بعل در اسلام به عنوان خدای دورة جاهلی ØŒ سهمی اساسی داشته است . البته بَعل به این معنی ØŒ در اندیشة اسلامی ØŒ نمی توانسته است چندان مقبولیتی داشته باشد. این واژه را گاهی در آثار مؤلفان مسلمان ØŒ در توضیØ‌ ریشه Ùˆ اشتقاق نام بعلبک * ØŒ Ù…ÛŒ توان یافت Ú©Ù‡ با توضیØ‌ات Ùˆ دقایقی فرضی دربارة بتی Ú©Ù‡ در آن Ù…Ø‌Ù„ بوده ØŒ



همراه است . نکته ای که بیشتر شایان توجه است بر جای ماندن خود به خود مفهوم «خدای بَعل » است در دو مورد:

الف ) در فعل بَعِلَ Ùˆ صفت بَعِل «متØ‌یّر Ùˆ ترسان (شدن )» Ú©Ù‡ در اصل ØŒ چنانکه نولدکه (ص 174) نیز ضبط کرده است ØŒ به معنای «گرفتار شدن به غضب بَعل » است .

ب )اصطلاØ‌ات بَعل یا بَعلی برای ادای مفهوم کشت بی نیاز از آبیاری Ùˆ باران . در شعری منسوب به عبدالله * بن رَواØ‌ÙŽØ© صØ‌ابی (ابن منظور، ذیل «بَعل ») چنین آمده است : هُنالِکَ لااُبالی نَخلَ بَعْلٍ، Ùˆ لا سَقْیٍ ... در چنین عبارتی امکان دارد چیزی از معنای اصیل بعل بر جای مانده باشد Ú©Ù‡ مؤلف لسان العرب نیافته است Ùˆ آن معنای خدا (نر) است Ú©Ù‡ زمین (مادّه ) را با آب باران یا آبهای زیرزمینی بارور Ù…ÛŒ سازد. تضاد آشکار میان زمین آبیاری شده (با اصطلاØ‌اتی از همان ریشة سَقْیْ) Ùˆ «مسکن یا کشتزار بعل » کاملا به اثبات رسیده است ØŒ بخصوص در ترگوم Ùˆ تلمود (ژاسترو ØŒ ذیل «ب ع Ù„ » Ùˆ «ش Ù‚ ÛŒ »؛ اسمیت ØŒ 1927ØŒ فهرست Ø› دالمان ØŒ ج 2ØŒ ص 32Ù€33).

با این Ø‌ال ØŒ در عربی فصیØ‌ قرون اولیة هجری ØŒ واژة بعل بارها به تنهایی Ùˆ بی آنکه در ترکیب اصطلاØ‌ÛŒ آمده Ùˆ قابل تعبیرات گوناگون باشد، به معنای «زمین زراعتی بی نیاز از آبیاری Ùˆ باران » است . در تألیفات فقهی به این کلمه با همین معنی بیشتر در گفتگو از زکاتِ Ù…Ø‌صولات کشاورزی بر Ù…ÛŒ خوریم . در Ø‌قوق اسلامی ØŒ اعم از شیعی Ùˆ سنّی ØŒ وقتی Ù…Ø‌صول با آبیاری مصنوعی Ú©Ù‡ مستلزم صرف کوشش از جانب انسان است به دست Ù…ÛŒ آید، این مالیات به نیم عشر یا یک بیستم تقلیل Ù…ÛŒ یابد؛ در صورتی Ú©Ù‡ متقابلاً، زکات Ù…Ø‌صولات بَعل دقیقاً یک دهم است . این واژه ØŒ به همین عنوان ØŒ از همان روزگارِ المُوَطّا (ص 270) تألیف مالک بن أنس ØŒ در قرن دوم ( رجوع کنید به باجی ØŒ ج 2ØŒ ص 157Ù€158) در اØ‌ادیث ضبط شده دیده Ù…ÛŒ شود؛ Ùˆ در قرن سوم ØŒ در کتب فقه نظیر کتاب الاُم Ù‘ شافعی (ج 2ØŒ ص 37) Ùˆ المُدَوَّنَة سØ‌نون در فقه مالکی (ج 2ØŒ ص 99ØŒ 108) همین کاربرد ادامه یافته است . این اØ‌ادیث نیز در سنن ابوداود (Ø´ 1596 Ù€ 1598) Ùˆ آثار کارشناسان قدیمی Ø‌قوق مالی Ùˆ ارضی (قرنهای سوم Ùˆ چهارم ) Ú©Ù… Ùˆ بیش یکسان اند، از جمله در اثر ابن آدم (Ø´ 364 Ù€ 395ØŒ Ú©Ù‡ در آن گونه ای از این کلمه زیر عنوان «آنچه به صورت بَعل آبیاری شده است »، Ø´ 381ØŒ دیده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ معنای آن را روشن Ù…ÛŒ کند، چنانکه بلاذری ØŒ ص 70ØŒ نیز نقل کرده است )ØŒ ابوعبید (Ø´ 1410Ù€1421) Ùˆ قدامة بن جعفر (بخش هفتم ØŒ فصل هفتم Ø› مفاتیØ‌ العلوم خوارزمی (ص 71) در این باره چیزی جز خلاصة مطالب او را ندارد). همچنین است در فقه فاطمی Ú©Ù‡ از قبل در افریقیه * کاملاً رسوخ یافته بود (قرن چهارم ): قاضی نعمان (ج 1ØŒ ص 316) Ùˆ نیز در بسیاری از کتب بعد. از مطالعة این متون ØŒ راجع به استعمال کلمة بعل دو نتیجه Ø‌اصل Ù…ÛŒ شود:

1) ظاهراً واژة بعل به بعضی از سنن مدنی Ùˆ اØ‌تمالاً یَمَنی وابسته است Ùˆ در قدیمترین سنن عراقی ناشناخته است (اØ‌تمالاً بدین سبب Ú©Ù‡ کشور عراق اصلاً سرزمین آبیاری است ). در مذهب Ø‌نفی ØŒ Ú©Ù‡ خاستگاهش عراق است ØŒ با وجود بر قرار بودن قاعدة معمول سایر مذاهب در این مورد، کلمة «بعل » معمولاً کار بردی ندارد.

2) اØ‌ادیثی Ú©Ù‡ این اصطلاØ‌ را در بردارند، آن را در عباراتی Ù…ÛŒ آورند Ú©Ù‡ در آنها بَعل از زمینهایی Ú©Ù‡ با آب چشمه یا باران یا انهار آبیاری Ù…ÛŒ شوند متمایز است . با این Ø‌ال ØŒ از میان مفسّران Ùˆ لغت نویسان ØŒ بعضی بر این عقیده اند Ú©Ù‡ بعل به هر نوع زمین زراعتی آبیاری نشده اطلاق Ù…ÛŒ شود، Ùˆ برخی دیگر، تØ‌ت تأثیر الفاظ اØ‌ادیث Ùˆ شاید بعضی استعمالات گویشی ØŒ یک رشته تعبیرات Ù…Ø‌دود کننده تری به دست Ù…ÛŒ دهند Ú©Ù‡ در آنها معنای بعل پیرامون مفهوم Ú©Ù„ÛŒ «زمین زراعتی دیم » دور Ù…ÛŒ زند. در نظر عده ای از آنان ØŒ مقصود تنها سرزمینی است Ú©Ù‡ در آن رستنیها از بیخ Ùˆ ریشة خود در اعماق خاک آب Ù…ÛŒ خورند (برای جزئیات این بØ‌Ø« رجوع کنید به ابن منظور، همانجا؛ اسمیت ØŒ 1927ØŒ ص 98Ù€99Ø› لوکه گارد ØŒ ص 121).

در میان واژه هایی به همین معنی یا معنای نزدیک به آن ØŒ Ú©Ù‡ به جای بعل یا همراه آن آورده Ù…ÛŒ شوند اصطلاØ‌ عَثَّری خصوصاً به چشم Ù…ÛŒ خورد (برای نمونه در صØ‌ÛŒØ‌ بخاری ØŒ کتاب الزکّاة ØŒ فصل 57ØŒ ص 170) Ú©Ù‡ در توضیØ‌ معنای آن به دشواری Ù…ÛŒ توان از ذکر نام خدای عثتر (= اَستَرته ØŒ ایشتر ) صرف نظر کرد. این خدای کوکبیِ نر در مجموعة خدایان عربستان Ùˆ یمن ØŒ در باروری خاک به نوعی تأثیر Ùˆ مدخلیت داشته Ùˆ گاهی با لفظ بعل وصف Ù…ÛŒ شده است (لاگرانژ ØŒ ص 133 Ù€ 136Ø› نِلسن ØŒ ج 1ØŒ فهرست Ø› یامه ØŒ 1947ØŒ ص 85 Ù€ 100Ø› Ú˜. ریکمَنس ØŒ 1948ØŒ ص 367Ø› همو، 1951ØŒ ص 41 Ùˆ جاهای متعدد؛ یامه ØŒ 1956ØŒ ج 4ØŒ ص 264Ù€265). همگونی در عربی فصیØ‌ اثبات Ùˆ تأیید شده Ùˆ همگونی معنایی با بَعل در اینجا tht>thth سخت نمایان است .

این را نیز خاطرنشان کنیم Ú©Ù‡ بعل با همین مفهوم در بعضی از روایتهای ( Ø‌اویِ ) مواد Ùˆ شرایطی Ú©Ù‡ گویا پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به عنوان نظامنامة ارضی در سال نهم هجری ØŒ هم در واØ‌Ø© دومة الجندل (توسط اُکَیدِربن عبدالملک



پادشاه آنان ) Ùˆ هم به قبایل کلبی مجاور (از طریق رئیس آنان Ø‌ارث بن قطان ) الزام کرده بود، دیده Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به کائتانی ØŒ ج 2ØŒ ص 1ØŒ 259Ù€269Ø› بررسی موسیل از این Ø‌ادثه ØŒ ضمیمة شمارة 7 Ùˆ بررسی وات ØŒ ص 362Ù€365). به این کلمه ØŒ در باب مالیات ارضی ØŒ خراج ØŒ در رسالات بزرگ Ø‌قوق عمومی قرن پنجم نیز بر Ù…ÛŒ خوریم Ø› الاØ‌کام السلطانیة تألیف ابویَعلی ' ( معروف به ابن فراء ) از Ø‌نبلیان (ص 151) Ùˆ ماوَردی از شافعیان (ص 314). این دو تن برای Ù…Ø‌اسبة این مالیات توصیه Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ منشأ Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ Ø‌صول آب ملاک عمل قرار داده شود: بر این مبنا چهار نوع زمین زراعتی مشخص Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ از آن میان بعل هم ØŒ در تقابل با زمینی Ú©Ù‡ آبیاری شده یا به قدر کافی از آب باران سیراب گشته ØŒ تعریف بسیار Ù…Ø‌دودی مشابه آنچه پیش از این آورده شد، دارد.

مَقدسی ØŒ عالم جغرافیا، در قرن چهارم ØŒ آنجا Ú©Ù‡ از Ù…Ø‌صولات کشاورزی در Ø‌والی رَمله ØŒ در اسکندریه Ùˆ سِند سخن Ù…ÛŒ گوید، این واژه را سه بار به کار Ù…ÛŒ برد (ص 164ØŒ 197ØŒ 474) Ùˆ هر سه بار در ترکیب «علی البعل »، اما این معنی برای اثبات استعمال این اصطلاØ‌ در خارج از سرزمین سوریه Ù€ فلسطین ØŒ زادگاه این مؤلف ØŒ کافی نیست . در این Ø‌وزة جغرافیایی Ú©Ù‡ ØŒ «به رغم گمان واهی فراوانیِ آب در آنجا، زراعتِ دیم مبنای بهره برداری کشاورزی ( سنّتی ) را تشکیل Ù…ÛŒ دهد» (وولرس ØŒ ص 144)ØŒ امروزه مثل گذشته ØŒ اصطلاØ‌ «ارض بعل » در برابر «ارض سَقی » همچنان باقی است (دالمان ØŒ ص 30Ø› مِیِر، ص 607).

Ùˆ این هم یک مورد خاص از کاربرد این اصطلاØ‌ در مصر قرون وسطایی : در قاهره ØŒ در روزگار Ø‌کومت ممالیک ØŒ Ùˆ شاید پیش از آن در عصر فاطمیان ØŒ به تفرّجگاهی در نزدیکی خلیج ØŒ Ú©Ù‡ بعدها به صورت گردشگاه عمومی در آمد، ابتدا بستان البعل ØŒ Ùˆ سپس ارض البعل Ù…ÛŒ گفتند ( رجوع کنید به مقریزی ØŒ ج 2ØŒ ص 129ØŒ نویسنده در اینجا بعل را صریØ‌اً به معنای جغرافیایی آن Ù…ÛŒ گیرد).

مسلمانان اندلس «درست مانند دهقانان کنونی اسپانیایی ... میان زمینهای «سکانو» (در عربی ØŒ بعل ) Ùˆ زمینهای «رگادیو» (در عربی ØŒ سقی ) اختلاف قائل بودند، Ùˆ نوع اول را به زمینهایی Ù…ÛŒ گفتند Ú©Ù‡ به کشت غلات اختصاص یافته بود (لوی Ù€ پرووانسال ØŒ ج 3ØŒ ص 270). عالم مشهور کشاورزی ØŒ ابن عَوّام اشبیلی (قرن ششم ) این تمایز را Ù…Ø‌رز Ù…ÛŒ شمارد (ج 1ØŒ ص 5). این تمایز در عقدنامه ها، بخصوص در اجاره نامة باغهای انگور یا «مُغارَسَة » پیش Ù…ÛŒ آید؛ فی المثل عقدنامه های ابن سَلمون (ج 2ØŒ ص 21Ù€22) در قرن هشتم Ø‌اوی هر دو صورت صفتی بَعلی Ùˆ سَقْوی یا سَقَوی است . به خوبی پیداست Ú©Ù‡ این دو صورت ØŒ در روزگار جدید، در بعضی نقاط به تقلید از الگویی Ú©Ù‡ از کلمة عثتری پدید آمده بود، از صورت صفتی به کاربرد اسمی گراییده بود. در گویشهای متداول در عربستان جنوبی ØŒ لفظ بَعلی در کنار عثرّی ضبط شده است : لندبرگ (ج 1ØŒ ص 186)ØŒ در اینجا کلمه عَثَری ØŒ به اØ‌تمال نزدیک به یقین ØŒ باید به صورت عثّری >   ath(th)ar Ù€ < تصØ‌ÛŒØ‌ شود.

ظاهراً کار آسانی نیست که در تمام موارد بتوانیم در نظر اول بگوییم که در شمال شرقی آفریقا یا آفریقای شمالی ، بَعلی امروزه معنای صفتی دارد یا اسمی . در اغلب موارد ـ و بیش از لفظ متضادش «سَقوی » ـ همراه نام یکی از سبزیها یا میوه ها می آید، و در این صورت تأکیدی بر خوبی جنس آن است . در فاس ، صورت مؤنث «بعلیّه » نام انجیری خوشمزه و پرشهد است ، در صورتی که «بَعلی » مردی را گویند متّصف به بخل و مثل زمین بعل خشک و سخت (آگاهی از این مطلب را به برونو مدیونیم ).

جای تأسف است Ú©Ù‡ شناخت نسبتاً دقیق Ø‌وزة جغرافیایی استعمال کلمات بَعل Ùˆ بَعلی Ú©Ù‡ در تعدادی از نواØ‌ÛŒ وسیع عربی زبان واژه هایی ناشناخته اند از دسترس ما دور است ØŒ چنانکه برای بسیاری دیگر از عناصر واژگان عربی Ù…Ø‌اوره ای نیز چنین است : تعیین دقیق این Ø‌وزه ها Ù…ÛŒ توانست از بعضی جهات آموزنده باشد.

منابع : علاوه بر قرآن Ùˆ کتاب مقدس . عهد عتیق Ø› ابن آدم ØŒ کتاب الخراج ØŒ قاهره 1347/1928Ø› ابن سلمون ØŒ کتاب العقد المنظّم ØŒ قاهره 1302Ø› ابن عَوّام ØŒ کتاب الفلاØ‌Ø© ØŒ چاپ بانکری ØŒ مادرید1802Ø› ابن فراء، الاØ‌کام السلطانیة ØŒ قاهره 1938Ø› ( ابن منظور، لسان العرب ØŒ قم 1405/ 1363 Ø´ ) Ø› سلیمان بن اشعث ابوداود، سنن ابی داود ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، ( بی جا، بی تا. ) Ø› قاسم بن سلام ابوعبید، کتاب الاموال ØŒ قاهره 1353Ø› سلیمان بن خلف باجی ØŒ المنتقی شرØ‌ مُوَطّأ الامام مالک ØŒ بیروت 1404/1984Ø› ( Ù…Ø‌مدبن اسماعیل بخاری جعفی ØŒ جامع الصØ‌ÛŒØ‌ ØŒ مصر1312 ) Ø› اØ‌مدبن ÛŒØ‌یی بلاذری ØŒ کتاب فتوØ‌ البلدان ØŒ چاپ دخویه ØŒ فرانکفورت 1413/ 1992Ø› ( Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد خوارزمی ØŒ ترجمة مفاتیØ‌ العلوم ØŒ ترجمة Ø‌سین خدیوجم ØŒ تهران 1347 Ø´ ) Ø› عبدالسلام بن سعید سØ‌نون ØŒ المدونة الکبری Ø› ( Ù…Ø‌مدبن ادریس شافعی ØŒ کتاب الاُمّ ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد زهری النجّار، بیروت بی تا. ) Ø› نعمان بن Ù…Ø‌مد قاضی نعمان ØŒ دعائم الاسلام Ùˆ ذکر الØ‌لال Ùˆ الØ‌رام ØŒ قاهره 1951Ø› ( قدّامة بن جعفر، کتاب الخراج Ùˆ صناعة الکتابة ØŒ چاپ فؤاد سزگین ØŒ فرانکفورت 1407/1986Ø› مالک بن أَنس ØŒ المُوَطّأ ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد فؤاد عبدالباقی ØŒ بی جا، تاریخ مقدمه 1951 ) Ø› علی بن Ù…Ø‌مد ماوردی ØŒ الاØ‌کام السلطانیة ØŒ ترجمة فگنان ØŒ الجزیره 1951Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مدمقدسی ØŒ اØ‌سن



التقاسیم فی معرفة الاقالیم ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› اØ‌مدبن علی مقریزی ØŒ المواعظ Ùˆ الاعتبار فی ذکر الخطط Ùˆ الاثار ØŒ بولاق 1270Ø›

L. Caetani, Annali dell'Islam , Milano 1905-1926; G. Dalman, Arbeit und Sitte in Palجstina , Gدtersloh 1932; Jamme, in Brillant and Aigrain, Hist. des religions [1956]; idem, in Le Musإon , 1947; Jastrow, Dict. of the Talmud s.vv. "b ـ l" and "sh k ¤ y"; Lagrange, ـtudes sur les religions sإmitiques , Paris 1903; Landberg, Glossaire Dat   nois , Leiden 1920; Lإvi-Provenµal, Histoire de l'Espagne musulmane , new ed., Leiden-Paris 1950-1953; L  kkegaard, Islamic Taxation , Copenhagen 1950; E. Meier, in

ZDMG , (1863), xvii; Musil, Arabia deserta , NewYork 1927; Nielsen, Handbuch der altarab. Altertumskunde , Copenhagen 1927; Nخldeke, in ZDMG , (1886), xl; G. Ryckmans, in Atti Ac. Lincei , 1948; idem, Les religions arabes prإislamiques , 2nd ed., Louvain 1951; W. R. Smith, Kinship and marriage in early Arabia , 2nd. ed., London 1903; idem, Lectures on the religion of the Semites , 3rd ed., London 1927; W. M. Watt, Muh ¤ ammad at Medina , Oxford 1956; J. Weulersse, Paysans de Syrie , Paris 1946.

) / د. اسلام / ر. برونشویگ (