responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1458

 

بُعد(1) ، نام فاصلة میان دو صوت موسیقیایی از لحاظ زیر و بمی . در گذشته به آن ، «مَدّت » نیز می گفته اند (فارابی ، ص 223؛ نصیرالدین طوسی ، ص 6) و امروزه آن را «فاصله » می نامند. موسیقیدانان قدیم ، ابعاد را به دو نوع متّفق و متنافِر (متباین ) تقسیم می کردند (فارابی ، ص 224؛ مراغی ، ص 21). امروزه بعد متّفق را فاصلة مطبوع ، و بعد متنافر را فاصلة نامطبوع می گویند. فارابی برای مثال بعد متّفق را فاصلة نغمة مطلق ( = دست باز سیم ) و نغمة سبّابة وَتَرِمَثنْی گفته است (همانجا). این فاصله را امروزه فاصلة هنگام یا اکتاو می گویند. در حدّ فاصل میان این دو نغمه ، ابعاد ذوالاربع (فاصلة چهارم درست ) و ذوالخَمس (فاصلة پنجم درست ) نیز جزو ابعاد متفق به شمار می آمده اند. فارابی دربارة ابعاد متنافر نیز نوشته است : فاصلة میان نغمة ( =نُت ) انگشت بِنصِر (بر روی سیمِ) مِثلَث و دست باز وَتَرِ مثنی ، بعد متباین نامیده می شود (همانجا). در گذشته ، به این فاصله «بقیّه » می گفتند و امروزه آن را «نیم پرده » یا «پردة کوچک » می نامند. در الموسیقی الکبیر انواع ابعاد، مانند بعد بقیّه و طنینی (یک پردة بزرگ )، تعریف ، و دربارة گونه های هر یک مثالهایی ارائه شده و نام ابعاد، پس از هر دگوگونی ، ذکر شده است (همان ، ص 225ـ247).

در علم الادوار، ابعاد را به سه دسته تقسیم می کردند: 1) عِظام ، دارای چهار بعدِ ذوالکلّ (فاصلة هنگام )، ذوالکل و الخَمس (دوازدهم درست )، ذوالکل و الاربع (یازدهم درست )، و ذوالکلّ مرّتَین ؛ 2)اوساط ، دارای دو بعدِ ذوالاربع (چهارم درست ) و ذوالخَمس (پنجم درست )؛ 3) صِغار یا لحنی که به فاصله های کوچکتر از ذوالاربع گفته می شد و جزو ابعاد غیرمتّفق (متباین /متنافر) بود. در میان ابعاد صغار، تنها بُعد ملایم بُعد طنینی یا دوم بزرگ است (خالقی ، ص 200ـ202).

در قدیم ، مناسبات میان ابعاد با اعداد نشان داده می شده و این عمل را «المُناسباتُ العددیّة البسیطةُ فی الابعادِ الصوتیّة » می نامیدند (فارابی ، ص 188). برای نمونه مناسبات عددی ابعاد یک ذوالکل (یک هنگام ) چنین است :

1) طنینی اول ( دو تا ر ) 98 مساوی 51 ساوار؛ 2) طنینی دوم ( ر تا می ) 98 مساوی 51 ساوار؛ 3) بقیة اول ( می تا فا ) 256243 مساوی 23 ساوار؛ 4) طنینی سوم ( فا تا سل ) 98 مساوی 51 ساوار؛ 5) طنینی چهارم ( سل تا لا ) 98 مساوی 51 ساوار؛ 6) طنینی پنجم ( لا تا سی ) 98 مساوی 51 ساوار؛ 7) بقیة دوم ( سی تا دو ) 256243 مساوی 23 ساوار؛ به نوشتة روح الله خالقی (ص 202)، هر فاصله ای که اسمی نداشته ، فقط با نسبت عددی تعیین می شده است ، مانند نسبت 14+1 (برای سوم بزرگ ) و 15+1 (برای سوم کوچک ).


منابع :
(1) روح الله خالقی ، نظری به موسیقی ، تهران 1370 ش ؛
(2) محمدبن محمد فارابی ، کتاب الموسیقی الکبیر ، چاپ غطاس عبدالملک خشبه ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(3) عبدالقادربن غیبی مراغی ، مقاصد الالحان ، چاپ تقی بینش ، تهران 1356 ش ؛
محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، رسالة فی علم الموسیقی ، چاپ زکریا یوسف ، قاهره 1964.

/ حسینعلی ملاّ ح /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1458
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست