بَطَلْیَوْسی ، ابومحمّد عبداللّه بن محمّدبن السیّد، ادیب ، نحوی ، فیلسوف و فقیه مالکی اندلسی مشهور به ابن السیّد. پدرش محمدبن السیّد، اهل شَلَب بود. ابومحمد در444 در بطلیوس ، از شهرهای استان مارده (مریذا) در اندلس متولد و بدانجا منسوب شد (ابن بشکوال ، ج 1، ص 292؛ ج 2، ص 421ـ422؛ سیوطی ، ج 2، ص 55ـ56؛ ابن خلّکان ، ج 2، ص 284؛ قفطی ، ج 2، ص 143، 307).
بطلیوسی بیشترین سالهای زندگانی خود را در دوران پرآشوب ملوک الطوایف اندلس سپری کرد و از محضر دو استاد، یکی برادرش علی بن محمّد بطلیوسی ، دیگری همشهریش عاصم بن ایوّب بطلیوسی ( رجوع کنید به دنبالة مقاله ) بهره گرفت ؛ سپس به قرطبه رفت تا از محضر ابوعلی غسانی از محدثان بزرگ قرطبه ، استفاده کند (بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 13ـ14). به گمان قوی ، بطلیوسی از قرطبه به طُلَیطُلَه رفته و در آنجا با ابوالحسن راشدبن عریف ، منشی دربار ذی النون ، روابط دوستانه و فرهنگی نزدیکی برقرار کرده است (همان ، ص 17). بطلیوسی با ابومروان عبدالملک بن رَزین ، حاکم شَنتَ ماریه (سنت مریه ) و سپس با ابو عیسی بن لبّون ، حاکم مُربَیطَر، نیز مناسبات استواری به هم رساند؛ اما چون به علتی ناشناخته مورد بی مهری قرار گرفت ، به سَرَقُسطه گریخت (همان ، ص 18ـ19). المستعین ، حاکم سرقسطه از سوی یوسف بن تاشفین (متوفی 543)، که از وضعیت ناگوار وی آگاه شد، وی را بنواخت و بطلیوسی نیز در مدح وی ، قصیده ای سرود (همان ، ص 19).
بعد از ورود مرابطون به اندلس (484ـ539؛ همان ، ص 20)، بطلیوسی به دربار آنان راه یافت و با استفاده از آرامش و امنیتی که در سرتاسر اندلس پدید آمده بود، برای تدریس و پژوهش و تألیف در بَلَنْسیه فرصتی مناسب پیدا کرد (همانجا). به نظر می رسد که بطلیوسی در اواخر عمر خود به اِشبیلیَه رفته و در همین سفر شاگردش ابن بشکوال (494ـ 578) از او دانش اندوخته باشد (همان ، ص 21). بطلیوسی در نیمة رجب 521 درگذشت (ابن بشکوال ، ج 1، ص 293؛ قفطی ، ج 2، ص 143؛ ابن خلکان ، ج 2، ص 284؛ فیروزآبادی ، ص 115).
نام برخی از استادان بطلیوسی در منابع ، و نیز در کتابهای خود وی ، آمده است که از آن جمله اند : 1) برادرش ، علی بن محمد معروف به خَیطال که در علم لغت و حفظ و ضبط آن پیشگام بود و از ابوبکربن غُراب روایت می کرد. او در حدود488، در قلعة رباح ، در حالی که در بازداشت بود، درگذشت (ابن بشکوال ، ج 1، ص 292؛ قفطی ، ج 2، ص 307). بطلیوسی نزد برادر خود کتابهای المُبَرّز فی اللغة ابوعبدالله محمدبن یونس حجازی ؛ النوادر ابن مِقسَم مُقری عطار؛ الاجناس ابونصر احمدبن حاتم ، غلام اَصمعی ؛ القلب والابدال ، الاصوات ، النبات ، الفرق ، خلق الانسان ، معانی الابیات و الاضداد ابن سکیّت ؛ اختیارات مفضّل ؛ اختیارات اصمعی ؛ اراجیز عَجاج ؛ و سِقط الزند و الضوء ابوالعلاء مَعری را خوانده و همه را از برادرش روایت کرده است (بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 24؛ اشبیلی ، ص 357، 381ـ382، 392، 412). 2) ابوبکر عاصم بن ایوب بطلیوسی اندلسی (متوفی 494) صاحب شرح معلقات (سیوطی ، ج 2، ص 24) که بطلیوسی از وی روایت کرده است (ابن بشکوال ، ج 1، ص 291؛ قفطی ، ج 2، ص 384). 3) ابوسعید وراق که بطلیوسی از وی کتاب مقاتل الفُرسان و اختیارات اصمعی را روایت کرده است (بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 25؛ اشبیلی ، ص 383). 4) ابوعلی غسانی (ابن بشکوال ، همانجا). 5) ابوالفضل بغدادی (اشبیلی ، ص 412).
تعداد شاگردان بطلیوسی را بیش از هشتاد تن گفته اند (بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 25ـ 28) که برخی از مهمترین ایشان عبارت اند از: 1)ابونصر فتح بن محمد قَیسی کاتب ، معروف به فتح بن خاقان (متوفی 528). وی زندگینامة بطلیوسی را به رشتة تحریر درآورده است ( رجوع کنید به ابن ابّار، 1885، ص 300ـ301)؛ 2) ابوالحسین عبدالملک بن محمدبن هشام قیسی (متوفی 551)، معروف به ابن الطّلا، فقیه و محدث که بسیاری از کتابهای استادش را روایت کرده است (ضبّی ، ص 374؛ ابن ابّار، 1885، ص 252؛ اشبیلی ، ص 204، 344ـ 345، 420، 433)؛ 3) ابومحمد عبدالله بن احمدبن سعید (متوفی 566)، معروف به ابن موجوال ، فقیه اهل بلنسیه که کتابهای استادش را روایت کرده است (ابن ابّار، 1885، ص 226ـ 227؛ بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 26ـ 27؛ اشبیلی ، ص 258ـ316)؛ 4) ابوالحسن علی بن ابراهیم بن محمدبن سعدالخیر انصاری (متوفی 571)، ادیب بلنسیه . وی کتاب الحلل فی شرح الجمل را بعد از فوت استادش تکمیل کرد (بلفیقی ، ص 104)؛ 5) ابوبکر احمدبن ابی المطرف (ابن ابّار، 1995، ج 1، ص 77)؛ 6) احمدبن محمدبن احمدبن حصن (همان ، ج 1، ص 47)؛ 7) محمدبن عبیدالله الخشنی (همان ، ج 2، ص 51؛ بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 27ـ 28).
تألیفات و آثار بطلیوسی را می توان به سه دسته تقسیم کرد :
1) آثار چاپ شده : به نوشتة فرطوسی (بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 35ـ40)، بعضی آثار چاپ شدة بطلیوسی عبارت است از: الاسم و المسمی ؛ الاقتضاب فی شرح ادب الکتاب ؛ الانتصار ممن عدل عن الاستبصار؛ الانصاف فی التنبیه علی الاسباب التی اوجبت الاختلاف بین المسلمین فی آرائهم ؛ الحدائق فی المطالب العالیة الفلسفیة العویصة ، الحلل فی اصلاح الخلل من کتاب الجمل ؛ رسالة کتب بها الی قبر النبی (ص ) و بعث معها بشعر الی مکة و المسائل و الاجوبة .
شرح سقط الزند بطلیوسی از کاملترین شرحها بر سِقط الزند و حاوی تحقیقهای لغوی و مسائل نحوی فراوانی است . به ضمیمة این شرح ، شرح المختار فی لزومیات ابی العلاء است که حاوی شرح قصاید برگزیده از دیوان لزومیات ابوالعلاء است که بطلیوسی آن را به صورت الفبایی تنظیم کرده است (همانجا، ص 39؛ بروکلمان ، ج 5، ص 41). از دیگر کتابهای چاپ شدة وی می توان از المثلث (فیروزآبادی ، ص 115) و الفرق بین الاحرف الخمسه نیز نام برد. الفرق در پنج باب نوشته شده و موضوع آن بحث در کلماتی است که یکی از حروف آنها ظ ، ض ، ذ، س و ص یا حروفی تلفظ مشابه با این حروف باشد (بطلیوسی ، 1404، ص 133).
2) آثار خطی : ارجوزة فی المساجلة باسم الرجل و ابنه و بلده و قبیلته ؛ حکایة ؛ شرح الخمسة المقالات الفلسفیه ؛ المسائل (بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 40ـ42)؛ شرح ابیات الجمل (ابن سعید مغربی ، ج 1، ص 386؛ قفطی ، ج 2، ص 142؛ قس ابن خلکان ، ج 2، ص 282؛ فیروزآبادی ، ص 114؛ سیوطی ، ج 2، ص 56)؛ طرز علی الکامل للمبرّد (فیروزآبادی ، ص 143).
3) آثار مفقود : ابیات المعانی ؛ شرح اصلاح لمنطق (بغدادی ، ج 1، ص 9، ج 3، ص 295ـ296)؛ اثبات النبوات ؛ شرح موطأ مالک بن انس (فیروزآبادی ، ص 115)؛ الانساب ؛ شرح الجمل فی النحو؛ شرح دیوان المتنبی ؛ شرح فصیح ثعلب (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 180، 602، 812، ج 2، ستون 1272ـ 1273)؛ التذکرة الادبیة (قفطی ، همانجا)؛ جزء فیه علل الحدیث ؛ شرح ابیات المعانی ؛ القراءات (بطلیوسی ، 1981، مقدمة فرطوسی ، ص 43ـ45)؛ الدوائر (کوربن ، ص 350)؛ رسالة کتب بها الی عبدالله بن محمدبن خلاصة ؛ قصیدة فی رثاء دیک ؛ فهرسة ابن السید (اشبیلی ، ص 413، 420، 433).
منابع : ابن أبّار، التکملة لکتاب الصّلة ، چاپ عبدالسلام هراش ، بیروت 1995؛ همو، المعجم فی اصحاب القاضی الامام ابی علی الصّدفی ، چاپ کودیرا، مادرید 1885؛ ابن بشکوال ، کتاب الصلة ، قاهره 1966؛ ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره 1948؛ ابن سعید مغربی ، المغرب فی حلی المغرب ، چاپ شوقی ضیف ، قاهره 1964؛ محمدبن خیر اشبیلی ، فهرسة ما رواه عن شیوخه من الدواوین المصنّفة فی ضروب العلم و انواع المعارف ، چاپ زهیر فتح الله ، بغداد 1963؛ کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج 5، ترجمة رمضان عبدالتواب ، قاهره 1975؛ عبدالله بن محمد بطلیوسی ، الفرق بین الحروف الخمسة ، چاپ عبدالله ناصیر، بیروت 1404/1984؛ همو، المثلث ، چاپ صلاح مهدی فرطوسی ، بغداد 1981؛ عبدالقادربن عمر
بغدادی ، خزانة الادب و لب لباب لسان العرب ، بولاق 1299، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛ ابراهیم بن محمد بلفیقی ، المقتضب من کتاب تحفة القادم لابن الا بّار ، چاپ ابراهیم ابیاری ، قاهره 1402/1982؛ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللّغوییّن والنّجاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1384/1964-1965؛ احمدبن یحیی ضبّی ، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس ، قاهره 1967؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، البلغة فی تاریخ ائمة اللغة ، چاپ محمد مصری ، دمشق 1972؛ علی بن یوسف قفطی ، انباه الرّواة علی انباه النّحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج 2، قاهره 1371/1952؛ هانری کوربن ، تاریخ الفلسفة الاسلامیة ، ترجمة نصیر مرّوة و حسن قبیسی ، بیروت 1966.