بَطّال ، عبدالله ØŒ جنگجوی نامدار دورة اموی Ú©Ù‡ در چندین لشکرکشی به روم شرقی شرکت داشت . لقب او به معنای دلیر Ùˆ پهلوان است ØŒ اما مفهوم تØ‌قیرآمیزی نیز دارد ( رجوع کنید به ابن Ø‌وقل ØŒ ص 85). دربارة او روایتی تاریخی Ùˆ کوتاه ØŒ Ùˆ روایتی شبه تاریخی Ùˆ نیز داستان عربی پر ماجرا Ùˆ عاشقانة سیرة Ø°ÛŒ الهِمَّة والبَطّال Ùˆ داستان ترکی سید بطال پرداخته شده است .







به گفتة وقایعنگاران متقدم اسلامی (طبری Ùˆ یعقوبی )ØŒ پیش از 109ØŒ Ú©Ù‡ مقارن ایام خلافت هشام بن عبدالملک است ØŒ اثری از او دیده نمی شود. تئوفانس ØŒ مورخ روم شرقی ØŒ Ùˆ دیونوسیوس تل مَهره ای ØŒ نویسندة وقایعنامة سریانی ØŒ فقط سال مرگ او را (122) ذکر کرده اند. اما در روایتی کهن در ترجمة بلعمی از تاریخ طبری ØŒ بطال یار Ùˆ همراه مَسْلَمَة بن عبدالملک در سفر جنگی معروفش به قسطنطنیه در 98 معرفی شده است (بلعمی ØŒ ج 2ØŒ ص 902). به روایت تاریخ ØŒ در 109 بطال در رأس جلوداران سپاه معاویة بن هشام ØŒ گانگرا را در ایالت پافلاگونیا فتØ‌ کرد. در 113 در لشکرکشی دیگری شرکت داشت Ú©Ù‡ در آن یکی از جنگجویان نامدار اموی به نام عبدالوهاب بن بُخت کشته شد (ابن اثیر، ج 4ØŒ ص 214). در 114 یا 115ØŒ در جریان تاخت Ùˆ تاز معاویة بن هشام ØŒ Ø‌اکم فریگیه ØŒ در ناØ‌یة اکروینون ØŒ بطال یکی از رهبران روم شرقی ØŒ به نام کنستانتین را شکست داد Ùˆ اسیر کرد. از این پس تا مرگ او در 122ØŒ دیگر از ÙˆÛŒ یاد نمی شود. در این سال ØŒ سپاهیان سلیمان بن هشام به چند ناØ‌یه در آناطولی یورش بردند. دستة بطال به فرماندهی ملک بن شَبیب (شُعَیب )ØŒ Ø‌اکم مَلَطیه ØŒ در نزدیکی اکروینون ØŒ ناگهان با تهاجم امپراتور لئوی سوم Ùˆ پسرش کنستانتین روبرو شدند. بطال Ùˆ ملک بن شبیب به قتل رسیدند ( العیون ØŒ ج 3ØŒ ص 100) Ùˆ بازماندگان به سوی جنوب گریختند Ùˆ به سلیمان پیوستند. با اینهمه تاریخ مرگ بطال را در 121ØŒ 123 Ùˆ یا Ø‌تی در 113 ذکر کرده اند. بر اساس گزارش بلعمی از سفر جنگی مسلمه ØŒ بطال مأموریت یافت Ú©Ù‡ یکی از دروازه های شهر را ( Ú©Ù‡ با موافقت ملک الروم باز گذاشته بودند ) گشوده Ù†Ú¯Ù‡ دارد، تا مسلمه به تنهایی Ùˆ سوار بر اسب به شهر درآید، Ùˆ اگر Ø‌ادثه ای برایش رخ داد بطال به زور متوسل شود (ج 2ØŒ ص 901). Ø‌تی به روایت کتاب العیون (سدة پنجم یا ششم ) زمانی Ú©Ù‡ مسلمه به Ù…Ø‌اصرة پایتخت روم شرقی پرداخت ØŒ بطال با او همراه بود (ج 3ØŒ ص 28ØŒ 30). در این کتاب ØŒ ذیل Ø‌وادث 115ØŒ روایتی افسانه ای از جنگ یکتنة بطال نیز نقل شده است (ج 3ØŒ ص 91). روایت عامه پسند ابن عربی ØŒ عارف بزرگ اندلسی (متوفی 638)ØŒ دربارة سفر جنگی مسلمه Ú©Ù‡ با گزارش بلعمی پیوستگی دارد، نقش بزرگی به بطال Ù…ÛŒ دهد Ùˆ او را فرمانده نیروهای جزیره Ùˆ شام در سپاه مسلمه Ùˆ سرکردة طلایه داران سپاه او معرفی Ù…ÛŒ کند.

در زندگینامة مفصلی Ú©Ù‡ اصل آن به ابن عساکر (متوفی 571) Ù…ÛŒ رسد Ùˆ روایتی سوری است Ú©Ù‡ تاریخنگاران گوناگون از جمله ابن اثیر، سبط ابن جوزی ØŒ ابن شاکر کُتُبی ØŒ ابن فضل الله عمری Ùˆ ابن کثیر آن را کمابیش کامل نقل کرده اند، پس از اشارة کوتاهی به نقش بطال در لشکرکشی مسلمه ØŒ Ø‌کایاتی تخیلی دربارة او آمده است .

مؤلفان نخستین دربارة اصل Ùˆ نسب او چیزی نمی گویند، اما به روایت تاریخنگاران متأخر، او از انطاکیه (یا دمشق ) برخاسته Ùˆ از موالی بنی امیه بوده است Ø› کنیه اش گاهی ابومØ‌مد، گاهی ÛŒØ‌یی Ùˆ گاه ابوالØ‌صین بوده Ùˆ پدرش Ø‌صین یا عمرو نام داشته است . اگرچه تاریخنگاران متقدم اسلامی اهمیت چندانی به بطال نمی دهند، اما از دیرباز در روایات عامیانة داستانها Ùˆ Ø‌کایات ØŒ دلاوریهای او در جنگها ستایش شده است .

بطال در داستان ترکی سیدبطال ØŒ Ú©Ù‡ شرØ‌ ماجراجوییهای اوست ØŒ به قهرمانی در دورة عباسی تغییر یافته است . در این داستان ØŒ او معاصر عمربن عُبیدالله اَلاَقطَع (مقتول در 249)ØŒ امیر مَلَطیه ØŒ شمرده شده است . در نیمة اول سدة چهارم او را از مسلمانان نامداری Ù…ÛŒ دانستند Ú©Ù‡ اهالی روم شرقی تصویرش را در کنار تصویر عمربن عبیدالله الاقطع در کلیساهایشان آویخته بودند (مسعودی ØŒ ج 8ØŒ ص 74).

پس از فتØ‌ ملطیه در 495ØŒ به دست امیر دانشمند، ترکان بطال را به Ø‌ماسه های خود وارد کردند Ùˆ قهرمانان ملی خود را از اخلاف بطال افسانه ای شمردند. در این روایت ترکی ØŒ بطال با گرفتن نسب علوی ØŒ مرتبه ای والا یافته Ùˆ جعفر نامیده شده است . تاریخنگاران ترک از این داستان Ø‌ماسی به عنوان منبع تاریخی استفاده کرده Ùˆ غالباً اجزا Ùˆ عناصر افسانه را به جای Ø‌قایق تاریخی گرفته اند، Ùˆ Ø‌تی برای Ø‌وادث آن سنوات تاریخی قائل شده اند؛ Ùˆ لذا اولیا چلبی ØŒ بطال را معاصر هارون الرشید به Ø‌ساب آورده Ùˆ خلافت او را تا 248 Ù€ سالی Ú©Ù‡ به زعم او هارون قسطنطنیه را Ù…Ø‌اصره کرد Ù€ ادامه داده است . همین اشتباه زمانی در ترجمة ترکی تاریخ طبری وجود دارد Ú©Ù‡ مترجم ناشناس گزارشهایی از روایت Ø‌ماسی ترکی را وارد آن کرده است .

دو داستان عربی Ùˆ ترکی دربارة بطال ( رجوع کنید به سطور پیشین )ØŒ با وجود بستگی با هم ØŒ از یکدیگر تأثیر نگرفته اند Ùˆ اØ‌تمالاً هر دو از یک روایت عربی گرفته شده اند Ú©Ù‡ اثر مکتوبی از آن در دست نیست ØŒ اما دو سند تاریخی متعلق به سدة ششم هجری وجود آن را تأیید Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید به کانار، 1926ØŒ ص 116Ø› همو، 1937ØŒ ص 186). در داستان ترکی ØŒ ترکان پس از گشودن آناطولی ØŒ روایات Ø‌ماسی Ù…Ø‌Ù„ÛŒ را Ú©Ù‡ یادآور جنگهای اعراب Ùˆ روم شرقی بود به خود نسبت دادند و، با افزودن عناصر ترکی Ùˆ مایه های ایرانی ØŒ Ø‌ماسة آناطولیایی را پدید آوردند. داستان بطال نخستین نمونة این نوع آثار است Ú©Ù‡ از همان آغاز با نفوذ عناصری از فرهنگ عامیانة ترک ØŒ به صورت داستانی درآمده Ú©Ù‡ در جهانی خیالی Ùˆ آکنده از دیوهای آدمخوار Ùˆ موجودات خارق العاده روی Ù…ÛŒ دهد. منظومه ای از داستان بطال نیز در دست است Ú©Ù‡ به بقائی ØŒ معاصر سلطان مصطفای سوم (1171Ù€ 1187)ØŒ منسوب است . نام بطال هنوز در بسیاری از داستانهای آناطولی ØŒ بویژه در Ø‌کایات اولیا Ùˆ قدیسان فرقه های علوی Ùˆ بکتاشی Ú©Ù‡ او را یکی از پهلوانان خود به شمار آورده اند، زنده است .

منابع : ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ØŒ بیروت 1405/1985Ø› ابن تغری بردی ØŒ النجوم الزاهرة فی ملـوک مصر والقاهـرة ØŒ قاهره 1348Ù€ ØŒ ج 1ØŒ ص 272ØŒ 274ØŒ 286Ø› ابن Ø‌وقل ØŒ کتاب صورة الارض ØŒ چاپ کرامرس ØŒ لیدن 1938Ù€1939Ø› ابن شاکر کتبی ØŒ عیون التواریخ ØŒ نسخة عکسی کتابخانة ملی فرانسه ØŒ Ø´ 1587ØŒ Ú¯ 152Ù¾ Ù€153ر، 177Ù¾ Ù€179ر؛ ابن عربی ØŒ Ù…Ø‌اضرة الابرار Ùˆ مسامرة الاخیار ØŒ قاهره 1906ØŒ ج 2ØŒ ص 223Ù€233Ø› ابن فضل الله عمری ØŒ مسالک الابصار ØŒ چاپ تشنر، لایپزیگ 1929ØŒ ص 64Ù€66Ø› ( ابن کثیر، البدایة والنهایة ØŒ بیروت 1411/1990ØŒ ج 9ØŒ ص 331Ù€334Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد بلعمی ØŒ تاریخنامة طبری ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد روشن ØŒ تهران 1366Ø´ ) Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ذهبی ØŒ تاریخ الاسلام ØŒ قاهره 1367Ù€1369ØŒ ج 4ØŒ ص 227ØŒ ج 5ØŒ ص 26Ø› همو، کتاب دُوَل الاسلام ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1337ØŒ ج 1ØŒ ص 59Ø› همو، کتاب العبر ØŒ نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ØŒ Ø´ 1584ØŒ Ú¯ 36ر؛ سبط ابن جوزی ØŒ مرآة الزمان ØŒ نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ØŒ Ø´ 6132ØŒ Ú¯ 126ر، 156ر، 160ر به بعد؛ سموال مغربی ØŒ افØ‌ام الیهود ØŒ در

M. Schreiner, Monatsschrift fدr Gesch. u. Wiss. d. Jud ., N.F. VI (1898), 418;

عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ تاریخ الخلفاء ØŒ قاهره 1305ØŒ ص 96Ø› Ù…Ø‌مدبن جریر طبری ØŒ تاریخ الرسل والملوک ØŒ چاپ دخویه ... ( Ùˆ دیگران ) ØŒ لیدن 1879Ù€1901ØŒ سلسلة دوم ØŒ ص 1559ØŒ 1561ØŒ 1716Ø› العیون والØ‌دائق فی اخبارالØ‌قائق : من خلافة الولیدبن عبدالملک الی ' خلافة المعتصم ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1869Ù€1871ØŒ چاپ افست بغداد ( بی تا. ) Ø› اØ‌مدبن یوسف قرمانی ØŒ اخبارالدُوَل ØŒ در Ø‌اشیة ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ØŒ بولاق 1290ØŒ ج 4ØŒ ص 214Ù€ 218Ø› علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ مروج الذّهب Ùˆ معادن الجوهر ØŒ چاپ باربیه دمینار Ùˆ پاوه دکورتل ØŒ پاریس 1861Ù€1877Ø› اØ‌مدبن اسØ‌اق یعقوبی ØŒ تاریخ ØŒ چاپ هوتسما، لیدن 1883ØŒ ج 2ØŒ ص 395Ø›

Tahir Alangu, "Bizans ve Tدrk Kahramanl  k Eposlar  n  n   k  ïƒ‌  دzerine", Tدrk Dili , II (1953), 541-557; E. W. Brooks, "The Arabs in Asia Minor", Journ. of Hell. Stud ., XCIII (1898), 194 ff., 198 ff.; M. Canard, "Delhemma, Sayyid Bat ¤ t ¤ a  l et `Omar al-No`ma  n", Byzantion , XII (1937), 183-188; idem, "Les expØ¥ditions des Arabes contre Constantinople dans l'histoire et dans la lØ¥gende", JA , CCVIII (1926), 86 ff., 100 ff., 116 ff.; idem, "Un personnage de Roman Arabo-Byzantin", in Actes du IIØ¥me CongrØ¥s national des sciences historiques , Algiers 1932; Dionysius of Tell MahrØ¥, Chronique de Denys de Tell MahrØ¥ , quatriØ©me partie ed. and trans. by J. Chabot, Paris 1895, under 1046/734-5, 25; EthØ¥, Die Fahrten des Sajjid Batthہl , Leipzig 1871; F. Gabrieli, Il Califfato di Hisham , 1935, 87-91; H. Gregoire, "L'EpopØ¥e byzantine et ses rapports avec l'Ø¥popØ¥e turque", Bull. CL. Lettres de l'ARB , XVII (1931), 463-481; I A , s.v. "Bat ¤ t ¤ al" (by Pertev N. Boratov); G. Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930, 152; A. Lombard, Constantin V , 32; W. Ramsay, The historical geography of Asia Minor , 87, 322; Theophanes, A.M. 6231, ed. de Boor, 411; G. Weil, Geschichte der Chalifen , Mannheim- Stuttgart 1846-1882, I, 638-639.

/ م . کانار و ای . ملیکوف ، با اندکی تلخیص از ( د. اسلام ) /