بُصری ' (بُسترا) ، شهری در سوریة جنوبی در دشت Ø‌اصلخیزِ نُقره در ایالت Ø‌َوران (اورانی تیدیس در > صورت صاØ‌بمنصبان لشکری Ùˆ کشوری روم < )ØŒ اَدُوم در تورات . در '36 Ùˆ Ù’28 طول شرقی Ùˆ '32 Ùˆ Ù’30 عرض شمالی واقع شده Ùˆ امروز بُصری ' ( = بُصرای ) اَسکی شام (شام قدیم Ø› برای تمایز آن از بُصری الØ‌ریری ) نامیده Ù…ÛŒ شود. در کنارة جنوبی لَجاء Ùˆ در بیست کیلومتری عِزْراست . بُصری ' در سی کیلومتری مرز کنونی اردن Ùˆ بر سر راهی قرار دارد Ú©Ù‡ دَرعَه را در مغرب ØŒ به سَلخَد در مشرق Ù…ÛŒ پیوندد. این شهر در نزدیکی دو نهر موسمی وادی زیدی Ùˆ وادی بُطْم Ú©Ù‡ از ریزابه های رود یَرموک اند، قرار دارد. نام بُصری به معنای «ارگ » شاهد مسلّم تاریخی دارد (دُوُگه ØŒ > سنگنبشته های پالمیر < ØŒ 25). این شهر با استØ‌کاماتش از آغاز، ظاهراً برای شاهان «عرب » یعنی نَبَطیان نقطة اتکایی در راه شمال بوده است . نوشتة داماسیوس از قرن ششم میلادی ( > زندگانی ایزیدور < ØŒ بند 199) آن را چونان شهرکی نظامی Ú©Ù‡ شاهان عرب برای آن Ø‌صارهای قدیمی ساخته اند، وصف Ù…ÛŒ کند. سِفر مَکّابیان (مکابی اول ØŒ 5:26) این Ù…Ø‌Ù„ را از توابع



















موقعیت بصری در جنوب سوریه

منطقة Ø‌صین پره تلقی Ù…ÛŒ کند Ùˆ آن را بُسُّرا Ù…ÛŒ نامد. گورستانهای وسیع نبطیان Ú©Ù‡ در اطراف آن وجود دارد گواه تعلق آن به سرزمین پادشاهی نبطی است . دو سنگنبشته در شهر مجاور یعنی سلخد (سَلکای رومیان ) متعلق به دهة هشتم قرن اول میلادی ØŒ Ø‌اوی نام ملخوشاه (مالکوس دمشقی ) است (لیتمان ØŒ > سنگنبشته های سامی < ØŒ در سیریا ØŒ 4ØŒ الف ØŒ Ø´ 23ØŒ 28). کاربُرد ( خط ) نبطی بعد از فتØ‌ رومیان Ø‌فظ شده (همان ØŒ Ø´ 12ØŒ 102Ù€103ØŒ 106) Ùˆ بعضی از کتیبه های نبطی با متن یونانی نیز همراه اند.

هنگامی که کُرنلیوس پالما در 105ـ106میلادی قلمرو قدیم نبطیان را به روم منضم کرد (پائولی ، ذیل «بسترا»)، بصری جزو قلمرو روم شد و به ابتکار ترایانوس سازمانی نو یافت . وقایعنگاران رومی در تاریخ بنیانگذاری این شهر اختلاف دارند. به نظر ریتر (ج 15، ص 969) بصری شهری است با شالودة رومی . داماسیوس ، ایجاد آن را به صورت شهر از افتخارات الکساندر سوروس می شمارد. در واقع ، هموست که عنوان «مستعمرة بسترا» و همچنین «نووا ترایانا الکساندرینا » را به بسترا بخشید (222ـ235میلادی ). مالالاس بنیانگذاری آن را به امپراتور آوگوستوس نسبت می دهد.

چنانکه از بررسی نقشة این شهر بر Ù…ÛŒ آید، توسعة آن در دورة الØ‌اق به روم صورت گرفته است . گرچه مُقدّم بر گِراسا (جَرَش ) Ùˆ فیلادلفیا ( بعداً عمّان ØŒ پایتخت اردن ) همچنان مهمترین دژ نظامی قرن چهارم ایالت رومی در عربستان شمرده Ù…ÛŒ شد، عقب رفتن خط دفاعی اصلی به سوی جنوب ØŒ آن را نه فقط به صورت شهری ساخلویی یعنی قرارگاه لژیون سوم سیرنائیک (بطلمیوس ØŒ ج 5ØŒ ص 7ØŒ 17) درآورد بلکه مرکز مهمی ساخت Ú©Ù‡ در زمانی کوتاه شهری مسیØ‌ÛŒ ØŒ با نام نئاترایانه





بسترا ØŒ Ùˆ کرسی Ø‌کومت ایالت رومی عربستان شد. مبدأ تاریخی بسترا (105 میلادی ) گواه بر اهمیت آن است . ضمناً بسترا به سبب راههای بازرگانی Ù€ Ú©Ù‡ آن را به فیلادلفیا Ùˆ خلیج فارس متصّل Ù…ÛŒ کرد Ùˆ نیز راههایی Ú©Ù‡ آن را از طریق فلسطین به مدیترانه Ù…ÛŒ پیوست Ù€ شهر تجارتی مهمی نیز بود Ú©Ù‡ به سبب دو جادة شمالی Ú©Ù‡ به دمشق داشت موضعی مستØ‌Ú©Ù… یافته بود. بازارهای آن Ú©Ù‡ خرابه هایش برجاست بسیار وسیع بود. واØ‌د پول خاصی داشت . در سکه ای Ú©Ù‡ بعداً امپراتور فیلیپ ملقّب به «عرب »، از اهالی بسترا، زد، شهر با اوصاف متروپولیس Ùˆ نیز کولونیا خوانده شده است (باتلر، Ø´ 42ØŒ 43). فیلیپ عرب در آنجا یک اسوارانِ جوشن پوش مستقر ساخت .

به هنگام بروز نخستین مناقشات بر سر عقاید مانوی ØŒ تیتوس ØŒ اسقف بسترا (Ø‌دود 360 میلادی )ØŒ عقاید Ùˆ فعالیتهایی در پیش گرفت Ú©Ù‡ او را، هم از Ù„Ø‌اظ دانش Ùˆ تØ‌صیلات فلسفی Ùˆ هم به سبب فعالیتهای غیرمذهبیش ØŒ در ردة نخستِ نویسندگان کلیسایی زمان خود قرار داد. پیش از او بریل (222Ù€232میلادی )ØŒ تØ‌ت تأثیر اوریگن ØŒ با بازگشت به دامن کلیسا، بر ضد این بدعت گواهی داده بود. در عصر روم شرقی ØŒ بسترا نقش بازاری سرØ‌دی را داشت Ú©Ù‡ کاروانهای عرب Ùˆ شبانان ØŒ تØ‌ت نظارت افواج مستقر در Ù…Ø‌Ù„ ØŒ در آنجا آذوقه گیری Ù…ÛŒ کردند.

بسترا، به عنوان مرکز Ø‌کومتی ØŒ جمعیت مهمی از کارگزاران Ùˆ صاØ‌بمنصبان کشوری را در بر Ù…ÛŒ گرفت Ùˆ مرکز اسقف نشین تابع بطرک نشین آنتیوخوس بود. فرمان آناستاز (باتلر، Ø´ 561) با افزودن درآمدهای سالیانه Ùˆ تجارت غلات Ùˆ مالیات «یک دوازدهم »، ثبات مشاغل را، به استثنای بردگی ØŒ Ø‌فظ کرد. سنگنبشته های رومی Ù€ روم شرقی گواه بر اهمیت اداری شهرند Ú©Ù‡ Ø‌اکم «ایالت عربستان » در آن مقیم بود Ùˆ علاوه بر عنوان «اِژمون » (Ø‌اکم اعظم ) Ùˆ «دوکْس » (دوک )ØŒ منصب نظامی اسکولاستیکوس (488 میلادی ) نیز داشت . این شهر، به عنوان شهر رومی خودمختار، دارای میر مجلس Ùˆ مجمعی از چهار تن از برجستگان بود Ú©Ù‡ شورایی نیز به تشکیلات آن افزوده شد. از دورة پیش از پیروزی مسیØ‌یت ØŒ کتیبه هایی در ذکر تØ‌ف Ùˆ موقوفات اهدا شده به خدایان رسمی رومیان Ùˆ نیز به خدایان Ø‌وران Ù€ با نامهای اصلی یا یونانی شدة آنها Ù€ یافت شده است (سوردل ØŒ جاهای متعدد). بعدها در عصر مسیØ‌یت ØŒ در گروه بیشماری از نوشته ها Ùˆ بازسازی یا ترمیم خرابی کلیساهایی سخن رفته Ú©Ù‡ وقف مریم عذرا، قدیس سرجیوس یا قدیسان بی نام دیگر بوده اند؛ از دو دیر نیز نام برده شده Ú©Ù‡ دست Ú©Ù… یکی از آنها دخترانه Ùˆ وقف قدیس سیریکوس بوده است . بر اساس گورنبشته ها، جمعیت ریشه های کهن سامی خود را Ø‌فظ کرده ولی بعضاً به نژاد رومی آمیخته Ùˆ نیز آمیزشهایی با نژادهای ایتالیایی ØŒ آسیای صغیر، کورنتی Ùˆ Ø‌تی با نژاد پانونی (به سبب انتقال یک ساخلو) پیدا کرده است . بسترا، از آنجایی Ú©Ù‡ مطران نشین بوده است ØŒ مدتها دارای کلیسای جامع Ùˆ کاخی برای اقامت اسقف بوده Ú©Ù‡ بقایای مهمی از اولی برجاست ولی آثار چندانی از کاخ دیده نمی شود. صومعه ای نه چندان دور از آنجا، Ú©Ù‡ شاید وقف قدیس سرجیوس بوده ØŒ کلیسایی بزرگ داشته Ú©Ù‡ دیوارها Ùˆ Ù…Ø‌رابش هنوز برپاست . در فرهنگ عامه ØŒ اینجا Ù…Ø‌Ù„ اقامت بَØ‌یرا * ØŒ شخصیت معروفی است Ú©Ù‡ از گواهان مسیØ‌یِ رسالتِ پیامبر اسلام بود (نامش با آنکه هنوز روشن نیست ØŒ شاید با نام پَخورو Ú©Ù‡ در سنگنبشته ای نبطی از سلخدآمده یکی باشد؛ لیتمان ØŒ > سنگنبشته های نبطی < ØŒ Ùˆ نیز بارتولومئوی اِدِسایی ØŒ ص 104ØŒ 1429). در کتاب فتوØ‌ الشام ØŒ منسوب به واقدی ØŒ فتØ‌ این شهر، Ú©Ù‡ «نخستین مرکز روم شرقی بود Ú©Ù‡ به دست مسلمانان فتØ‌ شد» نشانی از رسالت الهی اسلام قلمداد شده است (واقدی ØŒ ص 16Ù€17).

فتØ‌ این شهر به دست اعراب Ùˆ سپس استقرار Ø‌کومت بنی امیه در آنجا مقام آن را به عنوان مرکز ایالتی Ùˆ قرارگاه دائمی ساخلوی بزرگ مرزی سلب کرد و، علی رغم امتیازاتی Ú©Ù‡ به علت واقع بودن بر سر راه Ø‌ج کسب کرده بود، باعث زوالش شد. داستان بØ‌یرا Ùˆ «زانو زدن » شتر Ø‌امل قرآن نسخة «شام » ( در آنجا ) تا مدتها مختصر اعتباری برای بصری Ø‌فظ کرد (نولدکه ØŒ ج 2ØŒ ص 112 به بعد). این امر ظاهراً آنجا را مکان افسانه ای مقدسی ساخت Ú©Ù‡ شرØ‌ سفرهای زیارتی (مثلاً هروی ØŒ ص 17) Ùˆ نام مساجد آن مانند العُمَری (سواژه ØŒ ج 22ØŒ ص 41)ØŒ فاطمه ØŒ خضر، المَبرَک ØŒ Ùˆ قصه های عامیانه مؤید آن اند. کتیبه های فراوانی نشان Ù…ÛŒ دهند Ú©Ù‡ این اماکن در دوره ای مرمّت شده اند

Ú©Ù‡ بُصری دست نشاندة امرای سلجوقی دمشق بوده ØŒ Ùˆ این امیران ØŒ برضد فاطمیان Ú©Ù‡ هنوز اسماً خود را مالک آن Ù…ÛŒ دانستند، به تقویتش همت Ù…ÛŒ گماشتند. شهر Ú©Ù‡ از تاراج قرامطة ابوغانم سخت آسیب دیده بود، به این تعمیرات نیاز داشت . مسجد العمری ØŒ متعلق به پیش از 128 (تاریخ یکی از این تعمیرات به قلم عثمان بن Ø‌Ú©Ù… ØŒ لیتمان ØŒ > کتیبه های عربی < ØŒ Ø´ 30)ØŒ در 508 مرمّت Ùˆ سپس در زمان ایوبیان به سرپرستی معماری مصری بازسازی شد. در 526ØŒ مسجد خضر به فرمان امیر گُمُش تَکین تعمیر Ùˆ مرمّت شد. در 530ØŒ در کنار



مسجد «بسیار کهن » المبرک مدرسه ای Ø‌نفی اØ‌داث شد (سواژه ØŒ ج 24ØŒ ص 231).

Ø‌کام ایوبی ØŒ در 630ØŒ با بنای مدرسة Ø‌نفی دیگری شهر را غنی تر کردند (لیتمان ØŒ همان ØŒ Ø´ 38). مسجد Ùˆ مدرسة دبّاغه در 655 ساخته شده است . گرداگرد مسجد المبرک ØŒ گورستان معروفی بود Ú©Ù‡ هنوز هم برجاست Ùˆ همتای «قبرستان شهدا» واقع در جنوب شهر است . کتیبه ها گواه بر ساختمان Ùˆ تعمیر بناهای دیگری در این دوره اند Ú©Ù‡ امروزه وجود ندارند. تاریخ این ساختمانها متعلق به روزگاری است Ú©Ù‡ شهر، به دلایل سوق الجیشی در دورة ایوبیان ØŒ هم در برابر صلیبیون هم در جریان کشمکشهای میان جانشینان صلاØ‌ الدین ØŒ به بالاترین درجة اهمیت Ùˆ اعتبار نظامی رسید. در زمان Ø‌کّامی Ú©Ù‡ اتابکان دمشق منصوب کرده بودند، تئاتر رومی قدیمی بیرون از Ø‌صار واقع در میدانگاهی در جنوب شهر را، با اØ‌داث دیواره Ùˆ سه برج جناØ‌ÛŒ ØŒ به صورت قابل استفاده برای دفاع در آوردند. میان سالهای 481 Ùˆ 649 امرایی Ú©Ù‡ به نوبت Ø‌کومت بُصری ' را در دست داشتند ارگ را توسعه دادند تا سرانجام یکی از مهمترین بناهای نظامی جهان اسلام شد Ùˆ تا 1335 Ø´ هنوز هم کاملترین شاهد واقعی تاریخی بود Ú©Ù‡ روشهای فنی Ø‌صارسازی متداول در ادوار فاطمیان تا ممالیک را در خود جمع داشت . بعد از هجوم مغولان در 659ØŒ Ú©Ù‡ بر اثر آن این قلعة مستØ‌Ú©Ù… سخت آسیب دید، بیبرس * هیئتی از مصر برای ترمیم Ùˆ گسترش Ùˆ تقویت بنای آن فرستاد (آبل ØŒ ج 6ØŒ ص 95 Ù€ 138ØŒ لوØ‌ 11).

برای این کار، مقادیر عظیمی مصالØ‌ ساختمانی صرف شد Ùˆ بقایای اسپریس قدیم رومی Ú©Ù‡ سابقاً در جنوب تئاتر بر پا بود. یکسره تخریب گردید. خرابیهای گسترده Ùˆ تقلیل جمعیت ناشی از یورش Ùˆ استیلای کوتاه مدت مغول ØŒ ظاهراً شهر را بار دیگر در ظلمت گمنامی فرو برد. با اینکه تعمیر قلعة «بیرون باروها» تنها تا Ø‌دودی به آبادی شهر انجامید (مقریزی ØŒ ج 1ØŒ ص 141)ØŒ شهر در قرون نهم هنوز اهمیت نسبتاً زیادی داشت ØŒ زیرا چندین شخصیت برجسته با نام البصروی برای Ø‌کومت ممالیک شام پرورش داده بود. شهر Ù…Ø‌Ù„ عبور Ø‌جاج بر جادة قدیم رومی دمشق به فیلادلفیا Ù€ عمان باقی Ù…ÛŒ ماند. هنوز یادگارهایی Ú©Ù‡ در بِرکةُالØ‌اج نوشته اند باقی است .

توسعة تجارت مصر از طریق دریای سرخ ØŒ Ùˆ این واقعیت Ú©Ù‡ شهرهای مذهبی بیش از پیش دستخوش فقر شده Ùˆ بیشتر با Ú©Ù…Ú© مصریان به زندگی ادامه Ù…ÛŒ دادند، آن را از صورت مرکز تجاری پیشین درآورد. تهاجم Ùˆ فتØ‌ عثمانیها آن را به یک مرکز بی اهمیت ایالتی Ùˆ تبعیدگاه کارگزاران گمنامی مبدّل ساخت Ú©Ù‡ غالباً وسایل دفاع از شهر را در اختیار نداشتند. در قرن دهم ØŒ مرکز اداری Ø‌وران به مُزَیرِب Ùˆ «مرکز» انتقال یافت .

در قرن یازدهم ØŒ بادیه نشینان عَنزه با اØ‌شام خود تا Ø‌والی Ø‌وران پیش راندند. تمام ساکنان ناØ‌یه Ùˆ مسافران در معرض غارت آنان قرار گرفتند. آنگاه Ø‌جاج ØŒ مسیر جادة غربی صَنَمَین Ùˆ مزیرب را انتخاب کردند Ú©Ù‡ تا امروز به عنوان «دَرب الØ‌جّ» به جا مانده است Ùˆ در آغاز قرن Ø‌اضر راه آهن Ø‌جاز در امتداد آن کشیده شده است .

امروزه ØŒ اگر باران سالیانه کافی باشد، مرکز زراعی بصری درآمد خود را از بهره برداری از کشتزارهای وسیع گندمِ «نقره » Ø‌اصل Ù…ÛŒ کند. همچنین منبع آب بسیار خوبی در اختیار دارد Ú©Ù‡ امکان دامداری را فراهم Ù…ÛŒ سازد. این شهر تاکهای زیبایش را Ø‌فظ کرده است Ùˆ هنوز هم در آن شراب به مقدار Ú©Ù… تولید Ù…ÛŒ شود.

جاذبة باستانشناسی شهر فوق العاده است . از آغاز قرن سیزدهم ØŒ مسافران از مشاهدة منظرة خرابه های رومی آن به Ø‌یرت فرو رفته اند Ùˆ با توجه Ùˆ علاقه در برابر ارگ Ùˆ باروهای آن Ú©Ù‡ بتدریج رو به ویرانی Ù…ÛŒ رود به تماشا ایستاده اند. هیئت اعزامی پرینستون (1322Ù€1323/ 1904Ù€1905 Ùˆ 1327/ 1909) متن تعداد زیادی کتیبه های یونانی Ùˆ لاتین (لیتمان ØŒ Ùˆ داویدماژی (پسر)ØŒ Ùˆ دوان رید استوارت )ØŒ نبطی (لیتمان ) Ùˆ عربی (لیتمان ) را انتشار داده است . کوششهای اعضای انستیتوی فرانسوی دمشق Ùˆ انستیتوی فرانسوی باستاشناسی بیروت در سوریه ØŒ در انتشارات انستیتوی دمشق Ùˆ اخیراً در > سالنامة باستانشناسی سوریه < ØŒ به اطلاعات ما دربارة این شهر افزوده است . طرØ‌ تعمیرات مسجدالعمری Ú©Ù‡ در اصل مدیون کارهای تØ‌قیقاتی سواژه است خوشبختانه به مرØ‌لة اجرا درآمده است Ùˆ ادارة آثار باستانی سوریه Ø‌فاریهای وسیعی انجام داده است .

بررسی روشهای آب شناسی باستانی Ùˆ قرون وسطایی ØŒ بررسی دقیق نوع بناها Ùˆ ترتیب زمانی آنها Ùˆ بخصوص بررسی مراØ‌Ù„ متوالی ساختمان باید در چارچوب طرØ‌ÛŒ جامع انجام پذیرد.

منابع : علاوه بر کتاب مقدس . عهد عتیق Ø› سلیمان عبدالله مقداد، بصری ' ØŒ دمشق ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر واقدی ØŒ فتوØ‌ الشام ØŒ قاهره 1956Ø› علی بن ابی بکر هروی ØŒ الاشارات الی معرفة الزیارات ØŒ چاپ سوردل Ù€ تومین ØŒ دمشق Ø›

A. Abel, "La citadelle Eyyubite de Bosra Eski Cha  m", Annales archإologiques de Syrie , VI (1956); Brunnow, Provincia Arabia , I, 481-507,    , 367-368; Butler, Syria ,



A, IV, Bosra, cap. II, XVI; Dictionnaire d'histoire et de gإographie ecclإsiastique . s.v. "Bostra"; EI 1 , s.v. "Bos ¤ ra  " (by Fr. Buhl); F. Lassus, Sanctuaires chrإtiens de Syrie , Paris 1947; Mak ¤ r   z   , Hist . des Sultans Mamelukes , tr. Quatremةre; Th. Nخldeke, Geschichte des Qora  ns , ed. F. Schwally, Leipzig 1909; August Friedrich von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894- 1970, Munich 1973-1974, s.v. "Bostra" (by Benzinger); Publications of the Princeton University Archeological Expeditions to Syria in 1904-5 and 1909 (div. II, Howard Crosby Butler, Ancient architecture in Syria ; div. III, Greek and Latin inscriptions in Syria , section A, Southern Syria , part 4; div. IV, Semitic inscriptions , by Enno Littmann; section A, Nabataean inscriptions , 24 5 ; section D, Arabic inscriptions ); B. Ritter, Erdkunde ; J. Sauvaget, "Les inscriptions arabes de la Mosquإe de Bosra", Syria , XXII (1941), 53-55; idem, "Notes sur quelques monuments musulmens de Syrie, ب propos d'une إ tude rإcente", ibid, XXIV (1943); H. Seyrig, "Inscriptions de Bostra", Syria , XXII (1941), 44-48; idem, "Postes romains sur la route de Mإdine", ibid, XXIV (1943), 221-223; idem, "Sur les ةres de quelques villes de Syrie", ibid, XXVII, 42; D. Sourdel, Cultes du Hauran , Paris 1952;

/ آبل ( د. اسلام ) /