بشیرآغا ، مجموعة ، مجموعه ای در استانبول که حاجی بشیرآغا * ، رئیس خواجه سرایان ( دربار عثمانی ) ، بنا کرده است . این مجموعه ، مشتمل بر مسجد، کتابخانه ، سَبیل (سقاخانه )، خانقاه ، مکتب صبیان (دبستان ) و مدرسة ( علوم دینی ) است . حاجی بشیر آغا در 1157ـ 1158، سالهای آخر عمر خویش ، به احداث این مجموعه پرداخت . ساخت مجموعه ، متأثر از شیوة باروک است که از اوایل قرن دوازدهم تا روزگار محمود اول ( ح 1143ـ 1168 ) بر معماری ترکها حاکم بوده است . این مسجد و شاید هم مجموعه ، در فاصلة 1242ـ 1255، به فرمان محمود دوم مرمت شد.

در ساختمان مسجد و مدرسة بشیرآغا تکه سنگهای هندسی شکل و آجر به طور یک در میان به کار رفته است . شبستان این مسجد که در انتهای صحن قرار گرفته دارای پایه های سنگی است و با دیواری پنجره دار محصور شده و نمایی آراسته به طاقنماهای عمیق نوک تیز دارد. نمای جنبی شبستان با سه طاقنمای آراسته به شبکه های آهنی ، از مدرسه جدا شده است .

منار سنگی هشت ضلعی و بسیار کوتاهِ این مسجد، جدا از بنای اصلی ساخته شده است . گنبد دارای ساقة بلند کثیرالاضلاعی است و در هر طرف پنجره ای دارد که روشنایی حرم مسجد را تأمین می کند. طبقة فوقانی شبستان مسجد که قسمت زنانة آن است از چوب ساخته شده و نمایی نسبتاً زیبا دارد. مجموعه در زمین شیبداری احداث شده و مسجد در نقطه ای بلندتر از بقیة قسمتهای مجموعه قرار گرفته است .

«سبیل » (سقّاخانه ) این بنا از سنگ مرمر است و گنبدی سُربین با لبه های چوبین دارد و بر خلاف سایر «سبیل »ها قوس پنجره هایش به سوی درون بناست . از آنجا که این «سبیل » نخستین نمونة این نوع بنا به شیوة کامل باروک است ، اهمیت هنری ویژه ای دارد. علاوه بر «سبیل » «چشمه »ای ( = نوعی آب انبار که منبع آن روی زمین است و شیرهای آب دارد. ) نیز ساخته اند که دارای پایة مرمرین و کتیبه ای با تاریخ بناست .

مدرسة مجموعه در ضلع سمت راست صحن مسجد قرار گرفته و مانند خود مسجد در ساختمان آن سنگ و آجر، یک در میان به کار رفته است . گفته می شود که به هنگام دایر بودن ، دوازده حجره داشته . شیوة معماری مدرسه با معماری مسجد



































پلان مجموعة و مدرسة بشیرآغا

تفاوت بسیار دارد. چهار حجرة آن مشرف به صحن مسجد می باشد و ورودیِ صحنِ رواق دار مدرسه ، از راهرو کنار

مناره است .

در سمت چپ مسجد، و در صحن آن ، تالاری به وسعت دو برابر شبستان ، به شکل مستطیل و با گنبد قاب بندی شده وجود دارد که به محوطه ای چارگوش با گنبدی چلیپاوار متصل است . این مکان که معلوم نیست چه کاربردی داشته ، دارای چهار پنجره است که در دو طرف نصب شده اند.

کتابخانة مجموعه که در سمت راست مسجد و متصل به آن قرار دارد، بنایی است چارگوش با گنبد قاب بندی شده که درِ ورودی آن به داخل مسجد باز می شود. این کتابخانه پس از انتقال کتب موجود در آن به کتابخانة سلیمانیه ، بر اثر بی توجهی دست اندرکاران ویران شده است ؛ با اینهمه هنوز آثاری از تزیینات برجستة (گچبری ) به شیوة باروک ، بر سقف و دیوارهایش دیده می شود.

زاویه یا خانقاه بشیر آغا، به گواهی کتیبة آن ، بنایی

است مستقل که در 1158 احداث شده است . بین این بنا

و سایر ابنیة مجموعه ، راهرو باریکی وجود دارد. تا جایی

که می دانیم در سالهای 1303ـ1304، این خانقاه که به

طریقتِ نقشبندی تعلق داشت ، بتدریج متروک شد. پس



از تعطیل شدن خانقاهها، ( درپی اعلام جمهوریّت ) ، خانقاه بشیر آغا بازسازی شد و در اختیار انجمن فرهنگ عامه قرار گرفت و در حال حاضر نیز مرکز ( سازمان ) همبستگی اجتماعی تراکیای غربی است .

ایوانسرایی از وجود مدرسه ای ابتدایی نیز در این مجموعه سخن گفته است ، اگر سخن او را بپذیریم ، درست تر آن است که محلّ آن را در خارج از مجموعه ، ولی نزدیک به آن فرض کنیم . به نوشتة همو مدرسة ابتدایی ، موقوفة آیین شاه سلطان ، دختر بایزید دوم ( حک :886ـ 918 ) است که خود نیز در «حظیره » آن مدفون است . به هر حال ، این مدرسه به دستور حاجی بشیر آغا بازسازی شده و جزو موقوفات وی در آمده است .

مجموعة بشیر آغا، از نخستین آثار با ارزش معماری

ترک است که از معماری نوین غرب اثر پذیرفته اند.

از ویژگیهای جالب و نادر این مجموعه این است که مسجد

و مدرسه و خانقاه آن ، به صورت بناهای متصل به یکدیگر ساخته شده اند.

معمولاً نام بشیرآغا با بشیر آغای خطاط ، که جانشین بلافصْل وی در سمت رئیس خواجه سرایی نیز بوده ، خلط می شود. قدر مسلم این است که خطاطی کتیبة «چشمة بشیر آغا»، بر سطح خارجی دیوار مسجد بشیر آغا، اثر بشیرآغای خطاط است .

---

منابع :
(1) حسین ایوانسرایی ، حدیقة الجوامع ، استانبول 1281، ج 1، ص 48ـ50؛


(2) عzgخnدl Aksoy, Osmanl  Devri I stanbul S  byہn Mektepleri, Istanbul 1968, 71;
(3) Eminخnد Camileri , ed. Mehmet Dog § ru, Istanbul 1987, 75-77;
(4) I smail E. Erدnsal, Tدrk Kدtدphaneleri Tarihi ,ll, Ankara 1988, 85-87;
(5) Semavi Eyice, "I stanbul'da Sultan I. Mahmud ´e  mesi", JTS (Orhan  aik Gخkyay Armag § an  ), VI (1984), 120-121, Pic. 23;
(6) idem, "I stanbul Minareleri", in Tدrk Sanatl Tarihi Ara  t  rma ve incelemeleri , I, Istanbul 1963, 70, pic. 114-115;
(7) idem, Istanbul, petit guide ؤ travers les monuments byzantins et Turcs , Istanbul 1955, 21;
(8) Dog § an Kuban, Tدrk Barok Mimarisi Hakk  nda Bir Deneme , Istanbul 1945, 106;
(9) I zzet Kumbarac  lar, I stanbul Sebilleri, Istanbul 1938, 39;
(10) Mدbahat Kدtدkog § lu, "1869' da faal I stanbul Medreseleri", TED , VII-VIII (1977), 47;
(11) idem, "Dہrد'l-Hilہfeti'l-Aliyye Medresesi ve Kurulu  u Arefesinde I stanbul Medreseleri", I TED , VII (1978), 40-41;
(12) I . Hilmi Tan    k, I stanbul ´e  meleri , Istanbul 1943, 172, 178;


(13) M. Baha Tanman, "I stanbul Tekkelerinin Mimari ve Sدsleme عzellikleri Tipoloji Denemeleri", Doctral thesis, Istanbul University, 1990, II/1, s. 82-86.

/ سماوی اییجه ، تلخیص از ( د. ا. د. ترک ) /