بش قارداش ، چشمه و آرامگاهی در آبادی کوچکی به همین نام در جنوب بجنورد. چشمة بش قارداش که از پنج چشمه تشکیل شده ، در دامنة کوه آلاداغ از زیرتپه ای با دیواره های صاف و به ارتفاع سی مترمی جوشد (اعتمادالسلطنه ، 1362ـ1363، ج 1، ص 131؛ سیدی زاده و عباسیان ، ص 162). این چشمه ها در استخری به هم پیوسته رود چهارمغان را تشکیل می دهند که از جنوب به سمت بجنورد جریان دارد

و پس از مشروب کردن آبادیهای مسیر (رزم آرا، ج 9، ص 59)

به رودخانة سومْبار (سمّار، سیمبار) می ریزد (حکیم الممالک ، ص 350؛ اعتمادالسلطنه ، 1367ـ1368، ج 1، ص 273؛ صادقی ، ص 49). آب بش قارداش از آبهای معدنی معروف خراسان و ایران محسوب می شود و دارای خواص درمانی است (سیدی زاده و عباسیان ، ص 167).

دربارة وجه تسمیة این محل روایات مختلفی نقل شده است . بش قارداش واژه ای ترکی است مرکب از «بش » (پنج )

و «قارداش » (برادر). اهالی براین باورند که هنگام هجوم

مغولان پنج برادر تا پای جان در برابر آنان ایستادگی کردند

و در همانجا دفن شدند، همچنین پنج غارسنگی که این چشمه از آنها می جوشد، سبب نامیدن آن به بش قارداش شده است (سیدی زاده و عباسیان ، ص 161).

مجاورت بقعه با چشمه ، درختان چنار، سقاخانه و بناهایی از این قبیل از مشخصه های رایج در بسیاری از زیارتگاههای ایران است . افزون بر اینها عدد پنج که میان مسلمانان ، بویژه شیعیان ، مقدس است و کاربرد آن سنتی متداول در نامگذاری این گونه اماکن به شمار می رود ـ مانند بقعة امامزاده پنج تن گرمسار («راهنمای زیارتی ایران »، ص 132)، بقعة پنج تن در آمل و امامزاده پنج تن در استرآباد (رابینو،ص 74، 116) ـ به پیشینة دینی بش قارداش قوت می بخشد.

از سابقة این بنا اطلاع درستی در دست نیست ، اما در 1300، بقعه ای نیمه ویران ، که تنها گِردیِ گنبد آن باقی مانده بود در این محل وجود داشته است (سیدی زاده و عباسیان ، همانجا). ناصرالدین شاه در سفرنامه دوم خراسان (ص 97) به اعتقاد کردهای شادلو به این پنج برادر اشاره کرده است . در همین سفر، سهام الدوله یارمحمدخان شادلو، حاکم بجنورد، مأمور شد که گنبد تازه ای درآن محل بسازد. وی بنایی جدید در این محل احداث کرد و پس از مرگ ناصرالدین شاه ، آن را به مقبرة

خود اختصاص داد (سیدی زاده و عباسیان ، ص 165؛ ییت ، ص 180). بقعة جدید ساختمانی مربع شکل است که هر ضلع آن 8ر5 متر است و قبر سهام الدوله (متوفی 1321) با سنگی مرمرین در وسط آن قرار دارد (سیدی زاده و عباسیان ، ص 166). همچنین در این بقعه چند تن از افراد خاندان شادلو دفن شده اند.



















گنبد و مناره های بش قارداش

ساختمان بنا از آجر و گچ و دارای سه اتاق است . هر اتاق به ایوانی گشوده می شود که با پلکانی مرمرین به کنارة استخر راه می یابد. چهار منار به ارتفاع 33ر12 متر در بخش بیرونی بنا و گنبدی به ارتفاع 8ر11 متر بر روی بقعه قرار دارد. ایوانها، منارها و گنبد با کاشیکاری زیبایی تزیین شده است (همان ، ص 162). این کاشیها در 1336 ش جایگزین کاشیهای قبلی شده است . کاشیهای پیشین بنا، که از بقعة مخروبة خواجه مهزیار در جاجرم آورده شده بود، اکنون در گنجینة ایران باستان نگهداری می شود (همان ، ص 165). سقف اتاقها دارای گچبری است و ازارة آنها تا ارتفاع 5ر1 متر با مرمر پوشیده شده است . دو کتیبة مرمرین در یکی از اتاقها نصب شده است که در یکی سرگذشت بانی بقعه ، سهام الدوله ، حک و در آن تصریح شده است که این محل آرامگاه هیچ یک از انبیا، اولیا و معصومان نیست ؛ و کتیبة دیگر وقفنامه ای است در شرح مقدار اراضی و آبی که به تعمیر و نگهداری بقعه اختصاص دارد (همان ، ص 166ـ167).

تا سال 1350 ش ، در قسمت شمالی بنا، نزدیک استخر، سقاخانه ای آجری با تزیینات کاشی وجود داشته که اکنون اثری ازآن نیست (همان ، ص 162)؛ گویا پیش از آن به صورت تپه ای سنگی بوده و جایگاه خاصی برای روشن کردن شمع داشته است (صادقی ، ص 79). در جنوب بنای فعلی بش قارداش ، گورهای قدیمی وجود داشته که اکنون بخشی از آنها در پی عملیات جاده سازی از بین رفته است (سیدی زاده و عباسیان ، ص 149). این بنا براثر زلزله وعدم مراقبت آسیب فراوان دیده و رونق گذشته را از دست داده است ، چندانکه درِ منبت کاری شدة زیبای آن ، که در ایوان میانی قرار داشته ، اکنون درمحل دیگری نگهداری می شود (همان ، ص 162). امروزه ، بش قارداش ـ با وجود داشتن درختان و چشمه ای که می توانست جنبة تقدس داشته باشد به سبب ویران شدن بقعة کهن و احداث مقبرة حاکم



به جای آن ـ جنبة زیارتی و تقدس خود را ازدست داده است وتنها به دلیل خواص درمانی آب آن ونیز منظره و هوای دلپذیرش یکی از گردشگاههای مهم خراسان ، بویژه در مراسم سیزده بدر، به شمار می آید (همان ، ص 167 ـ 168؛ صادقی ، ص 86؛ شکورزاده ، ص 109). گفته می شود که دراثر زلزلة 1375 ش ، ارتفاع آب چشمه کاهش پیدا کرده است .

---

منابع :
(1) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(2) همو، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1300ـ1302، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران 1362ـ1363 ش ؛
(3) علینقی بن اسمعیل حکیم الممالک ، روزنامة سفر خراسان ، چاپ ایرج افشار، تهران 1356 ش ؛
(4) یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد ، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی ، تهران 1365 ش ؛
(5) «راهنمای زیارتی ایران »، میراث جاویدان ، سال 1، ش 1 (بهار 1372)؛
(6) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها) ، ج 9: استان نهم (خراسان ) ، تهران 1329 ش ؛
(7) احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان ، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان : آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد ، مشهد 1372 ش ؛
(8) ابراهیم شکورزاده ، عقاید و رسوم مردم خراسان ، تهران 1363 ش ؛
(9) سلیمان صادقی ، جغرافیای شهرستان بجنورد ، مشهد 1373 ش ؛
ناصرالدین قاجار، شاه ایران ، سفرنامه

(10) دوم خراسان ، تهران 1363 ش ؛
چارلز ادوارد ییت ، خراسان و

سیستان ، ترجمة قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری ، تهران

(11) 1365 ش .

/ اکرم ارجح /