بَشّاربن بُرد ، ابومُعاذ، شاعر نابینا و بلند آوازة عرب زبان عراقی سدة دوم . خانواده اش در اصل از طُخارستان یا شرق ایران بود. جدّش در زمان لشکرکشی مُهَلَّب * اسیر و به عراق برده شد؛ پدرش ، که سرانجام به دست بانویی عرب از قبیلة عُقَیلِ بصره آزاد شد، از بنّایان آن شهر بود. بشّار در بصره زاده شد، تاریخ دقیق تولدش معلوم نیست ، اما احتمالاً حدود 95 یا 96 بوده است . او دیرزمانی خود را به قبیلة عقیل منتسب می کرد و در عین حال به ستایش شکوه ایران کهن ، که با گرایش شعوبیش سازگار بود، می پرداخت ، و این دستاویز خوبی بود برای منحرف ساختن توجه بدگویان نسبت به حقارت خانوادگی او که حتی افسانة همخونیش با شاهان گذشته هم آن را چنانکه باید نمی پوشانید ( رجوع کنید به نسبِنامة ناشیانة بشار در اغانی ، ج 3، ص 135).





گفته اند که قریحة شاعری بشار در ده سالگی نمودار شد ( رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 143ـ144 به نقل از منبعی بَصْری ). محیط بصره در روزگار او برای پرورش قریحه ای از این نوع بغایت مساعد بود؛ توقفگاه کاروانها (مِرْبَد)، که تا نیمه های سدة سوم اهمیت بسیار داشت ( رجوع کنید به پلا، ص 158 به بعد)، برای این هنرمند جوان در حکم مکتبی بود و او در این مکتب در حیطة سنّتی شعری قرارگرفت که آن روز در عربستان مرکزی و شرقی در اوج شکوفایی بود. ( رجوع کنید به حکایتی در اغانی ، ج 3، ص 143ـ145 دربارة ملاقات بشار با جریر تَمیمی ، که در آن زمان در اوج شهرت بود؛ این نظر بروکلمان را در > ذیل < ، ج 1، ص 109، نمی توان پذیرفت که این جریر با جریر معروف فقط تشابه اسمی دارد و غیر از اوست .). بشار شاعری مدیحه سرا، مرثیه گو و هجاگو بود؛ و نه کوریِ مادرزاد موجب شد که مطرود زنان یا اعیان روزگار خویش شود نه کراهت منظر؛ او مهارت پیدا کرده بود که با مدایح غرّای خود، اثر خوش به جا گذارد و با هجائیه های خود دیگران را مرعوب سازد.

از ابیات پراکنده یا قطعاتی که به دست ما رسیده چنین برمی آید که بشار شاعر دربار والیان اموی ، مانند ابن هُبیره ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 197، 236) یا سَلْم بن قُتیبه (حداکثر تا 132؛ رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 190) یا امیر سلیمان فرزند خلیفه هشام ( رجوع کنید به دیوان ، ج 1، ص 291ـ303)، بوده است . از او حتی مدیحه ای در دست است که در وصف مروان ، آخرین حکمران اموی ، سروده شده است ( رجوع کنید به دیوان ، ج 1، ص 306 به بعد). چنین می نماید که ظهور عباسیان در رونق کار بشار، که در آن روزگار 37 ساله بود، خللی وارد نیاورد. او زیرکتر از آن بود که نتواند خود را با اوضاع و احوال تازه سازش دهد. پیگیری جزئیات امر دشوار است ، اما گفته اند قصیده ای را که ابتدا در ستایش ابراهیم بن عبدالله علوی * سروده بود، سرانجام به نام منصور خلیفة عباسی کرد (ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 213؛ نیز رجوع کنید به عسکری ، ج 1، ص 136). بشار از نخستین روز بنای بغداد در 145، در آن شهر زندگی می کرد ( رجوع کنید به مَرزُبانی ، ص 247ـ248). ممدوحان او در آن روزگار یا بزرگان بصره ، چون سلیمان حَبشی (والی در 142) یا فرزندش (والی در حدود 176؛ رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 165ـ167،207؛ پلا، ص 166، 280) بودند یا رجالی چون عُقْبَة بن سَلْم (والی در 147؛ رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 174ـ175؛ پلا، فهرست ) و فرزندش نافع (والی در 151؛ رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 230؛ و پلا، ص 281). از حکایاتی چند چنین برمی آید که ظاهراً بشار در روزگار خلیفه منصور بسیار مقرّب ، و چه بسا در سفر حج از همراهان او بوده است ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 153، 159، 188، 212، 239؛ بویژه دیوان ، ج 1، ص 257، 275، قصیدة 29 بیتی ، ج 2، ص 24)؛ ولی بعدها مناسبات شاعر با خلیفه تیره شد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). از برکت همین مراودات رسمی است که اطلاعات گرانبهای بسیاری دربارة زندگی شاعر به دست ما رسیده است . اما، بی گمان ، این مراودات رسمی به اندازة روابط او با نحویان بصره ، چون ابوعمروبن علاء و ابوعُبَیده و اصمعی ، یا با پارسایان شهر، چون حسن بصری (متوفی 110؛ رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 169 به بعد) یا مالک دینار (متوفی 131؛ رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 170) اهمیت ندارد. سخنان نیشدار او دربارة دو شخصیت اخیر با علاقة طبیعی وی به آمیزش با کسانی که به سبب خلقیات یا معتقدات دینی خود مطرودند، همساز است و آن را تأیید می کند. نوشته هایی که بیشتر افسانه ای است تا معتبر، این جنبه از زندگی بشار و ماجراها و طغیانهای کفرآلودش را در نظر مجسم می سازد (مثلاً دربارة سفر حج خودساخته اش رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 185ـ186؛ یا دربارة پیوندش با اباحتیان کوفه رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 233). فحّاشیهای بشار نسبت به حَمّاد عَجْرَد * حاکی از آن است که این مناسبات گاه چه حدّتی پیدا می کرده است ( رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 137، 205، 223؛ نیز رجوع کنید به جاحظ ، ج 1، ص 30). تندخویی و تیززبانی ، منش و بالاتر از همه حساسیتش نسبت به نوانی و محرومیّت خود، تا حد زیادی جنگ و ستیزهای هجایی شاعر را با رقیبان یا دشمنان نشان می دهد. با اینهمه ، انگیزه های دیگر را که در عرصة اعتقادی علّت حدّت این جدالها را روشن می سازند، نباید از نظر دور داشت . اعتقادات شعوبی یکی از این علل است (مثلاً رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 138ـ139 و بویژه ص 174ـ175، به ضدّیت با عُقْبَة بن رُؤبه شاعر بدوی ؛ نیز رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 166، قطعه ای در هجو عرب بدوی دیگر، و ص 203ـ204 که در آن نجیب زاده ای شاعر را سرزنش می کند که «موالی » را بر اربابان عربشان شورانده است .). عقیدة ناپایدار بشار نسبت به واصل بن عطا (متوفی 131 در بصره )، که گاه او را می ستاید و گاه هجوش می کند، موضعگیریش را در برابر معتزله نشان می دهد ( رجوع کنید به جاحظ ، ج 1، ص 16 به بعد که در اغانی ، ج 3، ص 145 و بعد نیز نقل شده است ؛ نیز فحاشیهای بشار و صفوان انصاری بصری ، شاعر معتزلی ، در پلا، ص 175ـ177، شامل ترجمة اشعار صفوان ).

اعتقاد دینی بشار معمّایی شده است ؛ ظاهراً این اعتقاد در تغییر بوده و از روی فرصت طلبی کتمان شده است ؛ مثلاً وی در باب شاعران مورد علاقة خود، نظیر کُمَیْت یا سیدحِمْیَری که از 147 تا 157 در بصره می زیست ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 225، ج 7، ص 237، اما روایت موثق نیست ) جانب احتیاط را نگه داشته ، و این حاکی از آن است که وی شیعی مذهب نبوده است (با اینهمه رجوع کنید به پلا، ص 178، که معتقد است بشار آرای کاملیّه را پذیرفته است . دربارة کاملیه رجوع کنید به همان ، ص 201). اتهام زندقه که بر بشار وارد کرده اند و حکایاتی که بیشتر شواهد مثال است تا اقامة دلیل ، نمودار اصول اعتقادی نامتجانسی است که در آنها، معتقداتی مانوی ، متأثر از آیین زرتشتی ، دیده می شود ( رجوع کنید به جاحظ ، ج 1، ص 16، که این بیت مشهور او را نقل کرده است : الارض مُظَلَمةٌ والنّار مُشرِقةٌ/ والنّارُ معبودةٌ مذکانت النار؛ نیز بسنجید با اشاره ای به این قول بشار در ردّ صفوانِ معتزلی ، همان ، ج 1، ص 97، س 7؛ همچنین ابن ندیم ، ص 338، س 10، که بشار را در زمرة زندیقان = مانویان سدة دوم آورده است ).

ظاهراً شکاکیّتی ژرف با این اعتقادات همراه بوده است ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 227، س 1 و بعد؛ دیوان ، ج 2، ص 264)، شکاکیتی آمیخته با بینشی جبری که او را به بدبینی و لذت جویی رهنمون می شده است ( رجوع کنید به همان ، ص 232، و نقل قولی از ابن قتیبه در عیون ، ج 1، ص 40). با اینهمه بشار نیز همانند دیگر همفکرانش ناگزیر بود به «تقیّه » و تظاهر به پاک اعتقادی و حمیّت دینی که با اعتقادات واقعیش تضاد تمام داشت ، توسل جوید (مثلاً برای اشعارش در ذمّ ابن العوجاء مرتدّ که در کوفه با شکنجه کشته شد رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 147 و خاصّه شعری در دیوان ، ج 2، ص 36، بیت 3 که متضمن پاک اعتقادیِ راسخ است ).

این حزم و احتیاط بشار نتوانست رسوایی خلقیّات ، هجویه ها و بدعتهای او را به دست فراموشی سپارد. توطئه ای که در بصره به مخالفت با او طرح ریزی شد، سبب گردید تا وی از چشم خلیفه المهدی بیفتد ( رجوع کنید به شاخ و برگهای داستانی در اغانی ، ج 3، ص 243 و بعد). این توطئه ظاهراً فراگیر بوده است ؛ یعنی در زمان این خلیفه ، همة کسانی را که به زندیق بودن متهم شده بودند، تعقیب و آزار می کردند ( رجوع کنید به همان ، پایین ص 246 و بعد؛ بویژه گابریلی ، ص 158). بشار را به بند کشیدند و تازیانه زدند و سپس به مردابی در بطیحه افکندند (طبری ، ج 6، ص 410؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 247ـ248) و این در 167 یا 168 اتفاق افتاد؛ در آن هنگام بیش از هفتادسال از عمر شاعر گذشته بود (و نه نودسال که بر اثر اشتباهی در ضبط بعداً نقل شده است ؛ رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 247ـ 249، هردو رقم را می آورد که از آن دوتنها رقم دومی در تاریخ بغداد خطیب بغدادی ، ج 7، ص 118 و نیز ابن خلّکان ، ج 1، ص 88، آمده است ).

بشار در روزگار خود به عنوان خطیب و مترسّل شهرت داشت (جاحظ ، ج 1، ص 49)، اما آوازة او بیشتر در شاعری است . دستاورد شعری او، هم زیاد است و هم متنوع . متأسفانه این آثار به صورت اصلی در دسترس ما نیست . بشار به سبب نابینایی به «راویان » خود وابسته بود که از آنان چهارتن را می شناسیم ، بویژه خلف احمر را که شهرت بیشتری دارد ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 137، 164، ج 9، ص 112، 170، 189). با اینهمه ، هیچیک از این راویان ، به گردآوری دیوان استاد خود نپرداخت . قطعاتی که بشار به مناسبتهای گوناگون سروده بود، همراه با قلم اندازهای ارتجالی و هجویه هایش به اندک مدتی نایاب گردید و در عین حال اشعاری کمابیش مشکوک به او نسبت داده شد ( رجوع کنید به حاشیه بر دیوان ، ج 1، ص 309). از همان سدة سوم به بعد، آثار او تنها در پرتو منتخباتی (اختیارات ) شناخته شد که افرادی چون هارون بن علی (متوفی 288 رجوع کنید به ابن ندیم ، ص 144) یا احمدبن ابی طاهر طیفور (متوفی 280)، مؤلف اختیار شعر بشار ( رجوع کنید به ابن ندیم ، ص 147)، تألیف کردند. در ربع چهارم از قرن چهارم ، ابن ندیم مجموعه ای در حدود هزار صفحه از اشعار گزیدة وی را دیده است ( رجوع کنید به ص 159)؛ این کتاب به هیچ روی همان اختیار منْ شعر بشار دو برادر خالدی موصلی نیست که ابن ندیم هنگام برشمردن آثار آنان (ص 169) از آن یاد نکرده است ؛ با اختیار من شعر بشّار تنها از طریق مستخرجات تُجیبی (سدة پنجم ، چاپ علوی ، علیگره 1935) آشنایی یافته ایم . نسخة خطی منحصر به فردی متعلق به قلمرو شرقی جهان اسلام (احتمالاً از قرن ششم ) حاوی اشعاری با قوافی از «الف » تا «ر» اساس چاپ ابن عاشور (3 جلد، قاهره 1950ـ1957) قرار گرفته است که به هیچ روی رضایتبخش نیست . بنابراین ، آثار بشار باید با احتیاط بررسی شود.

آثار او مشتمل است بر قصایدی سه بخشی فاخر و پرشکوه و به سبکی متین ؛ این اشعار، هراندازه که از نظر قالب و مضامین سنتی باشند، بر نوعی جدایی و گسستگی از اشعار یک نسل پیش از خود گواهی می دهند. بشّار با هجویه ها و لحن زنده و آزاد آنها در ردیف هجاگویان عصر اموی جای می گیرد (مثلاً هجو حمّاد عجرد، دیوان ، ج 2، ص 66؛ نیز ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 188 و 202)؛ در هجوپردازی نیز گاهی با گرایش به غرابت یا نقیضه گویی (مثلاً در شعر از زبان الاغ خود رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 231) نوآوری می کند. با اینهمه ، ظاهراً بویژه در رثائیه است که مقام ممتاز دارد. در خمریه های او کراراً گرایشی به اشعار عاشقانه دیده می شود (مثلاً دیوان ، ج 1، ص 207)؛ و این چه بسا آغاز سنتی باشد که اشعار تقلیدی منسوب به اعشی ' میمون شواهد بحث انگیزی از آن است . بخش مهمی از آثار بشار رثائیه های عاشقانه است ؛ این اشعار، که مخاطب بیشتر آنها بانویی بصری به نام عَبْدَه است ، به نام معشوقه های دیگری احتمالاًبا نامهای تخیلّی نیز هست . این اشعار، که گاه شهوانی و حتی واقعگرایانه اند (مثلاً ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، ص 155، 165، 182، 200 و جز اینها)، و گاه آکنده از ساده دلی و معصومیّت «مؤدبانه »، گویی دو پاسخ متفاوت اند به جدال باطنی و دایمی انسان شرقی . اشعار حاوی امثال و حکم نیز در آثار بشار فراوان است ؛ در آنها نیز بشار، هرچند ژرفنگری نکرده اما، توانسته است از ابتذال بگریزد و نکته های باریکی خاطر نشان سازد.

ویژگیِ «طرز» و اسلوب سخن بشار انعطاف آن است ؛ وی در قصیده متصنّع و کهنه گر است (مثلاً دیوان ، ج 1، ص 306 به بعد)، اما در رثای عاشقانه ، که زبان جواز آزادی و بی پروایی دارد، شیوة سخن نرم است و با رهایی دلپذیر از قید و بند آشنا می شود (مثلاً همان ، ج 2، ص 5، بیت 7، ص 18، بیت 3، ص 15، بیت 2). سنتی که بشار از شاعران بادیه به میراث برده بود البته همچنان بر او حاکم است ؛ وی از بسیاری جهات به «مکتب » حجاز که جلوة آن در اشعار عمربن ابی ربیعه * دیده می شود نزدیک است ؛ اما بشار در پرتو عوالم درونی و تجربة ناشی از کراهت منظر خود و تماس با جهانی ناسازگار و پردرد و رنج ، این سنت را غنا بخشید.

از جایگاه بشار در تأثیر بر شعر نیمة سدة دوم ، هرچه گفته شود اغراق نخواهد بود. گواه نفوذ او و شعرش اقبال معاصران یا نفرت آنان است . رویهمرفته بشار مایة فخر و شرف بصره شمرده شده است ؛ اشعار او که اغلب با موسیقی خوانده می شد، جوانان و زنان را مجذوب می ساخت ؛ داوریهایی که به علمای متبحّری چون ابو عُبَیده ، اصمعی ، خَلف احمر و بسیاری دیگر نسبت داده شده ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 3، جاهای متعدد) ترجمان نظر ارباب فن است ؛ از سوی دیگر می دانیم که جاحظ چه مایه بر او قدر می نهاد ( رجوع کنید به جاحظ ، فهرست اعلام ). سرانجام ، بشار در شاعران نسل پس از خود تأثیری ژرف بر جای گذاشت ؛ در زندگینامة کسانی چون ابوالعَتاهیه و عباس بن اَحنَف و ابو نُواس و سَلْم خاسر و بسیاری دیگر، در این باب اشاراتی هست که با مطالعة دواوین آنها تأیید می شود. روشن است که منتقدان معاصر شرقی بشار را یکی از بزرگترین سرایندگان شعر عرب دانسته اند.

---

منابع :
(1) ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، قاهره 1310، ج 1، ص 89ـ90، چاپ عبدالحمید، قاهره ، ج 1، 245،ش 110؛
(2) ابن قتیبه ، عیون الاخبار ؛
(3) همو، کتاب الشعر و الشعراء ، چاپ دخویه ، لیدن 1900، ص 476ـ479، فهرست ؛
(4) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ فلوگل ، لایپزیگ 1871ـ1872؛
(5) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی ، الاغانی ، قاهره 1345ـ ، ج 4، ص 15،28ـ29، 33ـ34، 70ـ72، ج 6، ص 227، 229، 232 و جداول ؛
(6) عمروبن بحرجاحظ ، البیان والتبیین ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ؛
(7) ( احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، مدینه ، بی تا، ج 7، ص 112ـ 118 ) ؛
(8) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، قاهره ؛


(9) حسن بن عبدالله عسکری ، دیوان المعانی ؛
(10) محمدبن عمران مرزبانی ، الموشّح ، ص 246ـ250؛


(11) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942, I, 40;
(12) Di Matteo, Le Poesia arabe nel I secolo degli `Abba  sidi, Palermo 1935, 9-124;
(13) F. Gabrieli, Appunti su B.i.B., in BSOS , IX (1937), 51-63;
(14) A. Mez, The Renaissance of Islam, tr. Salahuddin Khuda Bukhsh and D. S. Margoliouth, London 1937;
(15) Ch. Pellat, Le milieu bas ¤ rien et la formation de G § a  h ¤ iz , Paris 1953, 176-177, 256-259 and index;
(16) G. Vadja, Les Zindiq... au dإbut de la pإriode abbaside, in RSO, XVII (1937), 173-229;


(17) مقالات و تک نگاشته های عربی : احمد حسنین ، بشّاربن برد، شعره و اخباره ، قاهره 1925، ص 109؛
(18) حمصی ، «بشّاربن برد»، الرّعد ، (1949)، ص 47ـ76؛
(19) طه حسین ، حدیث الاربعاء ، ج 1، ص 232ـ242؛
(20) عباس محمود عقّاد، مراجعات فی الادب و الفنون ، قاهره 1925، ص 119ـ 158؛
(21) عبدالقادر مغربی ، در مجلة المجمع العلمی العربی ، ج 9 (1929)، ص 705ـ722؛
(22) حسین منصور، بشّار بین الجدّ و المجون ، قاهره 1930؛
(23) حنّا نمر، بشّاربن برد ، حمص 1933؛
(24) محمد نویهی ، شخصیة بشّار ، قاهره 1957، ص 270.

/ ر. بلاشر ( د.اسلام )/