بسطامی ، خاندان ، گروهی از محدثان و قاضیان شافعی نیشابور، از اواخر قرن چهارم تا اوایل قرن ششم . مشاهیر این خاندان بدین شرح اند :

1) بسطامی ، محمدبن حسین ابوعمرو، فقیه و قاضی القضاة نیشابور. خانوادة او اصلاً اهل بسطام بوده اند، هر چند دربارة اجداد وی چیزی دانسته نیست (بولیت ، ص 117ـ 118). ابوعمرو به قصد تحصیل و آموختن فقه شافعی ، به شهرهای مختلف از جمله بغداد، اهواز و اصفهان سفر کرد و از مشایخ آن دیار حدیث شنید (ابن عساکر، ص 236ـ237؛ صریفینی ، ص 8). در زمان حیات ابوحامد اسفراینی ، فقیه شافعی بغداد و صاحب التعلیقة الکبری ، ابوعمرو به بغداد رفت و مورد احترام او قرار گرفت (خطیب بغدادی ، ج 2، ص 247؛ ابن عساکر، ص 238). از جمله استادان ابوعمرو، سلیمان بن احمد طبرانی ، صاحب دلایل النقد ، احمدبن عبدالرحمان بن جارود رقّی ، ابی بکر قَطیعی ، احمدبن محمودبن خُرَّزاد اهوازی و دیگران بوده اند (خطیب بغدادی ، همانجا؛ سبکی ، ج 4، ص 141؛ ابن عساکر، همانجا). ابوعمرو پس از پایان تحصیل به نیشابور برگشت و در 370، زعامت شافعیان آن شهر را به عهده گرفت (بولیت ، ص 118). در نیشابور ابتدا مجالس وعظ و خطابه ترتیب می داد و پس از چندی به تدریس و فتوی و مناظره روی آورد (ذهبی ، ج 17، ص 320؛ ابن قاضی شهبه ، ج 1، ص 195؛ ابن عماد، ج 3، ص 187). وی در 388، قاضی القضاة نیشابور شد. سبکی (ج 4، ص 142) و ابن عساکر (همانجا) از قول حسن بن نصر مرندی می نویسند که ابوعمرو در علم چون شافعی ، در قضاوت چون شریح ، در فصاحت چون سحبان بود. از شاگردان ابوعمرو می توان از حاکم نیشابوری ، ابوبکر بیهقی ، محمدبن عبید صَرّام ، یوسف ابن ایوب همدانی و دیگران نام برد (سبکی ، ج 4، ص 141). ابوعمرو از نظر علمی همتا و همسان ابوالطیّب صعلوکی ، پیشوای بزرگ شافعیان ، بود و همین امر باعث شد که صعلوکی وی را به دامادی خود برگزیند و نتیجة این پیوند به وجود آمدن نسلی از علما و محدثان بود که مدت 150 سال پیشوایی حدیث و قضای شافعیان را در نیشابور عهده دار بودند. ابوعمرو در 407 یا 408 درگذشت (سبکی ؛ ابن قاضی شهبه ؛ ابن عماد، همانجاها؛ صریفینی ، ص 558).

2) بسطامی ، اسماعیل بن حسین ، ابوابراهیم برادر ابوعمرو. از زندگی و نحوة تحصیل وی اطلاع دقیقی در دست نیست . وی در فقه ، شعر و ادب ، مهارت زیادی داشته (صریفینی ، ص 169؛ بولیت ، همانجا) و صاحب دو پسر به نامهای ابوعبدالله محمد و ابوالطیّب سهل بوده است که از زندگی آنها نیز اطلاعی در دست نیست (بولیت ، همانجا).

3) بسطامی ، عمربن محمدبن حسین ابوالمعالی مؤیّد، محدّث شافعی و زعیم شافعیان نیشابور. وی فرزند ابوعمرو و نوة دختری صعلوکی بود. در نیشابور متولد شد و تحت تربیت پدر و جدّ خود صعلوکی قرار گرفت و نزد مشایخ بزرگی مثل ابومحمد خفّاف ، حاکم نیشابوری ، ابن فورک و دیگران علم آموخت (صریفینی ، ص 558؛ ذهبی ، ج 18، ص 424). دوران زعامت ابوالمعالی بسیار کوتاه بود و بر اثر تغییراتی که در حکومت سلاجقه روی داد، او نیز معزول گردید. ابوالمعالی ، دختر سیدابوالحسن محمدبن علی همدانی را به همسری برگزید و «بسطامی »های سیّدی از اعقاب وی و ثمرة این ازدواج اند (بولیت ، ص 119). از شاگردان ابوالمعالی می توان از نوه اش هبة الله سهل سیّدی ، وجیه شمّامی ، زاهر شمّامی نام برد. ابوالمعالی در 465 درگذشت (صریفینی ؛ ذهبی ، همانجاها).

4) بسطامی ، هبة الله بن محمد (موفّق ) محدث و زعیم شافعیان نیشابور. وی برادر ابوالمعالی بود و در نیشابور متولّد شد؛ مثل برادرش تحت تربیت پدر و جدّ خود قرار گرفت و به نحو شایسته ای پرورش یافت ، به طوری که در اوایل جوانی عهده دار زعامت شافعیان شد و بزرگان شافعی چون ابواسحاق اسفراینی ، ابوطاهر زیادی ، که موفق از «اتباع » آنها بود، مقام علمی وی را تأیید کردند (سبکی ، ج 5، ص 355؛ صریفینی ، ص 725؛ بولیت ، همانجا). موفّق مدت بیست سال زعامت شافعیان را عهده دار بود. هنگامی که سلاجقه بر غزنویان پیروز شدند، موفّق زعیم شافعیّه بود (بولیت ، همانجا). ظاهراً از گفتة ابن اثیر (ج 10، ص 31) چنین برمی آید که موفّق در دستگاه سلجوقیان نیز دارای ارج و حرمت بوده است . موفّق در 440 درگذشت (سبکی ؛ صریفینی ، همانجاها).

5) بسطامی ، محمدبن هبة الله (ابوسهل ) قاضی ، فقیه ، مدرس و زعیم شافعیان . در 423 در نیشابور متولد شد و نزد مشایخ عصر خود، مثل عبدالرحمان بن حمدان نَصروی و ابی حسّان مُزکّی و دیگر مشایخ بغداد و خراسان علم آموخت (سبکی ، ج 4، ص 208ـ209؛ صریفینی ، ص 81). هنگامی که ابوسهل در بغداد مشغول تحصیل بود، پدرش موفّق درگذشت . ابوسهل به نیشابور برگشت ؛ در آن زمان هفده ساله بود (بولیت ، ص 121). بزرگان و علمای شافعی با اصرار از او خواستند که زعامت شافعیّه را بپذیرد، و ابوالقاسم قشیری مقدمات زعامت ابوسهل را فراهم کرد و بعد از معرفی او به عنوان زعیمِ شافعیان ، از همه درخواست بیعت شد؛ از سلطان طغرل سلجوقی نیز درخواست اجابت شد و پس از اجابت او، لقب جمال الاسلام به وی داده شد و خاصّ و عامّ زعامت او را قبول کردند، به حدّی که مورد حسادت بزرگان قرار گرفت . بدین سبب ، با وی از درِ دشمنی درآمدند و نزد سلطان چنین وانمود کردند که ابوسهل و یارانش پیرو کلام اشاعره اند. ابوسهل از تدریس و خطابه منع گردید و شافعیان در مضیقه قرار گرفتند و اشخاصی از بزرگان شافعی مثل ابوالقاسم قشیری و ابوالفضل فراتی دستگیر شدند و افرادی مثل امام الحرمین جوینی و ابوسهل تحت تعقیب قرار گرفتند. ابوسهل پس از این تعقیب متواری شد و به نواحی باخرز رفت و سپاهی از یاران خود را، که عالم به فنون جنگ بودند، گرد آورد و با سپاهیان به دروازة شهر نیشابور رسید و درخواست آزادی بندیان را نمود. پس از روبرو شدن با ردّ درخواست خود، شبانه به قصد آزاد کردن بندیان عزم ورود به شهر کرد، والی شهر آمادة نبرد شد و در این نبرد ابوسهل دستگیر و پس از مصادرة اموال و مدتی زندانی شدن ، تبعید گردید. ابوسهل در 456 درگذشت (سبکی ؛ بولیت ، همانجاها).

6) بسطامی ، سیدبن هبة الله ، ابوعمر، زعیم شافعیان نیشابور. وی برادر ابوسهل بود، در نیشابور متولد شد و نزد مشایخی همانند کنجروزی ، ابی حفص و دیگران علم آموخت . وی در 502 درگذشت (صریفینی ، ص 373؛ سبکی ، ج 7، ص 93؛ ذهبی ، ج 18، ص 102) و به نوشتة بولیت (ص 123) ظاهراً بسیار جوانتر از برادرش ، ابوسهل ، بوده است .

7) بسطامی ، موفق هبة الله . وی تنها فرزند ابوسهل بود. در نیشابور زاده شد، و در همانجا علم آموخت . متّفق جوزقی را از ابوالقاسم مغربی ، مسند ابی عوانه را از ابوالقاسم قشیری ، صحیح بخاری را از حفصی شنید. از آنجا که در جوانی ، در 479، درگذشت ، توفیق روایت حدیث را نداشته است (صریفینی ، ص 698).

8) بسطامی هبة الله بن سهل بن عمر، معروف به سیّدی ، پیشوای شافعیان و محدث نیشابور. در 443 در نیشابور متولد شد. از آنجا که نوة دختری سیدابوالحسن همدانی بود، به سیّدی معروف شد. وی از بزرگانی مثل عمربن سرور، عبدالغافر فارسی ، ابویَعْلی صابونی ، ابوبکر بیهقی علم آموخت . از جمله شاگردان سیّدی ، ابن عساکر و سمعانی بوده اند. وی همچنین به ابوالقاسم بن حَرَسْتانی اجازة نقل حدیث داده است . از سمعانی نقل شده است که سیّدی فقیه و عالم بود، لیکن به علّت تنگ خُلقی روایت حدیث نمی کرد و محدّثان را هم دوست نداشت . سیّدی در 533، درگذشت (سبکی ، ج 7، ص 326ـ327؛ ذهبی ، ج 20، ص 14ـ15).

9) بسطامی عبدالملک بن هبة الله ، پیشوای شافعیان نیشابور. وی فرزند هبة الله و نوة دختری امام الحرمین جوینی بوده است و در نیشابور زاده شد. از جزئیّات زندگی و نحوة تحصیل او اطلاعی در دست نیست جز اینکه سبکی (ج 7، ص 190) به نقل از سمعانی می نویسد : عبدالملک از زعمای شافعیه بوده و شخصیت علمی داشته و همراه سمعانی نزد جَدّ خود هبة الله سماع حدیث می کرده است . سبکی از سمعانی نقل کرده که وی در 532 در بغداد خبر درگذشت عبدالملک را شنیده است ؛ اما سبکی یادآوری کرده است که این سال ، زمان درگذشت جد عبدالملک ، هبة اللّه است (همانجا). بنابراین ، ظاهراً سال مرگ او 556 است که بولیت (ص 127) نوشته است .

10) بسطامی ، حسین بن هبة الله (مؤیّد موفقی ). وی برادر عبدالملک و نوة دختری امام جوینی بود. از زندگی و نحوة تحصیل او اطلاع دقیقی در دست نیست جز اینکه وی را فقیه و پیشوای شافعیان در زمان درگیری سلطان سنجر با غزها دانسته اند. وی در همین درگیریها، زمانی که یکی از سرداران سلطان سنجر به نام آی ابه در صدد بازپس گیری نیشابور از غزها بود، براثر پرتاب سنگ از منجنیق کشته شد. سال مرگ او که آخرین فرد معروف خاندان بسطامی بود، 556 ثبت شده است (ابن اثیر، ج 11، ص 277ـ 278؛ بولیت ، ص 78).

از افراد غیرمعروف این خانواده عبدالله بن عمربن محمد، ابوبکر است . وی فرزند دیگر مؤیّد ابوالمعالی بود که در پیش پدر خود سماع حدیث کرد (صریفینی ، ص 448). ابوبکر دارای دو پسر بود که در بیهق و خسروجرد اقامت داشتند : یکی ابوالحسن که نزد امام الحرمین جوینی دانش آموخت و سمت قاضی بیهق را داشت و در 532، درگذشت ؛ دیگری ابونصر مؤیّد که در 527، درگذشته است (بولیت ، ص 126ـ127). عایشه ، دختر محمدبن حسین و خواهر مؤید و موفق ، نیز از افراد غیر مشهور خاندان بسطامی است . وی از خفاف و دیگران روایت کرده و اسماعیل بن مؤذن ، زاهر شمامی ، وجیه شمامی و محمدبن حمّویه از او روایت کرده اند (ذهبی ، ج 18، ص 425؛ برای نمودار سلسله نسب خاندان بسطامی رجوع کنید به بولیت ، ص 128ـ131).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/1979ـ1982؛
(2) ابن عساکر، تبیین کذب المفتری ، بیروت 1404/1984؛
(3) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1399/1979؛
(4) ابن قاضی شهبه ، طبقات الشّافعیّة ، چاپ حافظ عبدالعلیم خان ، بیروت : دارالنّدوة الجدیدة ، 1407/1987؛
(5) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، مدینه ( بی تا. ) ؛
(6) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النبلاء ، ج 17، 18، 20، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی ، بیروت 1406/1986؛
(7) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشافعیة الکبری ، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964ـ1976؛
(8) ابراهیم بن محمد صریفینی ، تاریخ نیسابور : المنتخب من السیاق ، قم 1362ش ؛


(9) R. W. Bulliet, The patricians of Nishapur: a study in medieval Islamic social history , Cambridge, Mass., 1972.

/ عبدالله کیانی فرید /