بسطام بن مَصقَلة بن هبیرة شیبانی ، از رجال سیاسی و نظامی عرب در سدة اول هجری . نسبش به بکربن وائل * از قبیلة شیبان می رسد (سمعانی ، ج 3، ص 482). پدرش نخست از یاران امام علی علیه السلام بود که در سال 38 از سوی ایشان به فرمانداری اردشیر خُرّه ، یکی از بخشهای قدیم فارس ، گمارده شد؛ اما پس از خیانت به آن حضرت به شام گریخت و جزو وفادارانِ معاویه شد ( رجوع کنید به نهج البلاغه ، خطبة 44).

روایتهایی که از فعالیتهای سیاسی و نظامی و پایان زندگی بسطام در مآخذ تاریخی ثبت شده ، به دورة خلافت عبدالملک بن مروان (65ـ86)، پنجمین خلیفة اموی ، محدود می شود. این دوره با نابسامانیهای سیاسی و شورشهای گروههای مختلف بر ضد خلافت اموی یا دشمنی آنها با یکدیگر روبرو بود. بسطام نیز در این کشمکشها برای رسیدن به قدرت فعالیت می کرد. برای نخستین بار، طبری (سلسلة دوم ، ص 773ـ774؛ نیز رجوع کنید به بلاذری ، ج 5، ص 295) ذیل وقایع سال 68 از او یاد کرده که منصب فرمانداری عین التَمْر را به عهده داشته است . در این سال ، عبیداللّه بن حرّ با مَصعَب بن زُبَیر، که بر حجاز و عراق تسلط یافته بود، درگیر شد و به نرسی ' (حوالی کوفه ) رفت . دهقان آنجا به سوی عین التمر گریخت و بسطام به او پناه داد. ابن حرّ به آنجا حمله برد، بسطام و گروهی از اهالی پایداری کردند، اما سرانجام به اسارت او درآمدند. دهقان با دادن اموالی به ابن حرّ، بسطام و دیگران را آزاد کرد. این روایت ، بسطام را در جناح مصعب و از کارگزاران او نشان می دهد. در سال 72، بسطام و چند تن دیگر سرِ ابراهیم بن اشتر را که می خواست خلافت اموی را براندازد، نزد عبدالملک مروان بردند (بلاذری ، ج 5، ص 342، 346) که نشان می دهد بسطام به هنگام قدرتمند شدن عبدالملک کوشیده است خود را به جناح او نزدیک سازد و جزو کارگزاران او شود. طبری (سلسلة دوم ، ص 875 ـ 878،880) ذیل وقایع سال 75، روایتی آورده که این موضوع را تأیید می کند. طبق این روایت ، به دستور حجّاج ، مُهَلَّب * و ابن مِخنَف به جنگ خوارجی که در رامهرمز بودند رفتند و آنان را به کازرون عقب راندند. بسطام در این جنگ همراه مهلّب بود. پس از کشته شدن ابن مخنف ، حجّاج ، عتاب بن وَرَقاء را به لشکر مهلّب اعزام کرد، اما به سبب اختلاف شدید عتاب با مهلّب ، مهلّب برخی از اهالی کوفه ، از جمله بسطام ، را با خود همراه کرد و به مخالفت با عتاب واداشت . عتاب ناگزیر بازگشت و مهلّب تا یک سال همچنان با خوارج می جنگید. اما روایت طبری ، ذیل رویدادهای سالهای 82 و 83 دربارة جنگ دیرالجَماجَم * ، نشان می دهد که بسطام موضع سیاسی خویش را تغییر داده است ؛ از حجّاج و خلافت اموی رویگردان شده و با ابن اشعث * ، که شورشی عقیدتی را بر ضد حجاج و بنی امیه رهبری می کرد، همکاری بسیار داشته است (نیز رجوع کنید به سلسلة دوم ، ص 1088ـ1089). در جنگ دیرالجماجم که حدود صد روز به درازا کشید، جَبَلة بن زَحْر، رئیس قاریان ابن اشعث ، کشته شد و بسطام جانشین او گردید و نیز سرکردة قبیلة ربیعه شد و در این جنگ از خود رشادتها و پایداریها نشان داد، اما سرانجام عقب نشینی کرد و برای تجدید قوا به بصره رفت ، سپس با چهارهزار تن کوفی و بصری ، به جنگ شامیان رفت ، و سرانجام نتوانست در برابر تیراندازان حجّاج دوام بیاورد و بسیاری از سپاهیان او کشته یا اسیر شدند ( رجوع کنید به همان ، سلسلة دوم ، ص 1088ـ1089، 1094، 1098ـ1100). از آن پس ، ابن اشعث و نیروهایش با نیروهای حجاج پیوسته در جنگ و گریز بودند. در یکی از همین جنگها، در سال 83، در نزدیکی دجله ، حجاج به اردوگاه ابن اشعث شبیخون زد که در آن عدة بسیاری ، از جمله بسطام کشته شدند (همان ، سلسلة دوم ، ص 1124ـ 1125).

---

منابع :
(1) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، چاپ گویتین ، اورشلیم 1936ـ 1938، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(2) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمربارودی ، بیروت 1408/1988؛
(3) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛
(4) علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغه ، ترجمة جعفر شهیدی ، تهران 1371 ش .

/ ناصر گذشته /