بُسحق اَطعمه ، فخرالدّین احمد حلاّ ج شیرازی ، از شاعران نیمة دوم قرن هشتم . برخی تذکره نویسان (خلیل ، ج 1، ص 100؛ هدایت ، ص 57ـ58؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 55؛ مدرّس تبریزی ، ج 1، ص 266) او را با معاصرش نظام الدّین احمد اطعمه اشتباه کرده و در ردیف اهل تصوّف و از مصاحبان شاه داعی * شیرازی (متوفی 867 یا870) دانسته اند. همچنین برخی گمان کرده اند که مرثیة شاه داعی در رثای نظام الدّین احمد اطعمه ، برای بسحق سروده شده است (میرزایف ، ص 15ـ17؛ صفا، ج 4، ص 245ـ246). برخی (نفیسی ، ج 1، ص 296؛ صفا، ج 4، ص 244) به اشتباه ، کنیة او را جمال الدّین آورده اند و این اشتباه ناشی از آن است که سنگِ مزار شخصی به نام جمال الدّین محمودبن نصیرالافزری را از آن بسحق شمرده اند (بهروزی ، ص 248ـ249).

او معروف به شیخ اطعمه و بسحق اطعمه بود و در شعر بسحق تخلص می کرد که مخفّف بواسحاق / ابواسحاق است . علّت اشتهار وی به حلاّ ج آن است که پیشة پنبه زنی داشته (دولتشاه سمرقندی ، ص 409؛ خلیل ، ج 1، ص 101) و به سبب آنکه در شعرش به وصفِ انواع طعام پرداخته است به او لقب اَطعمه داده اند.

بسحق بیشتر عمرش را در شیراز گذراند و سفرهایی به خراسان و اصفهان کرد و سپس به شیراز بازگشت . از معاصران وندیمانِ شاهزاده اسکندربن عمر شیخ بن تیمور (حک : 812 ـ 817) حاکم فارس و اصفهان بود. او را از صوفیان و مُریدان شاه نعمت الله ولی * (متوفی 834) دانسته اند؛ اما از لحن هزل آمیز و جسورانه اش در پاسخ به اشعار شاه نعمت الله برنمی آید که مرید او بوده باشد (میرزایف ، ص 13ـ15، 21ـ22). تاریخ وفات بسحق را 827 و 830 ذکر کرده اند، اما علی نقی بهروزی (همانجا) می گوید سنگِ مزارِ بسحق را در تکیة چهل تنان شیراز یافته که بر آن سال وفات او 840 ذکر شده است .

دیوان بسحق مشتمل است بر نظم و نثر؛ منظومات دیوان عبارت است از: کنزالاشتهاء (105 بیت )؛ قصاید، ترجیع بند، غزلیات ، مقطعات ، رباعیات و فردیات ، داستانِ مزعفر و بُغرا (برنج و آردینه :1603 بیت ) و مثنوی اسرار چنگال آثار منثور در دیوان مشتمل است بر: رسالة ماجرای برنج و بُغرا و رسالة خوابنامه . دیوان بسحق را نخستین بار میرزا حبیب اصفهانی بر اساس نسخة خطی مورخ 970 موجود در گنجینة (موزه ) بریتانیا، در استانبول به چاپ رساند. همین نسخه بارها در شیراز تجدید طبع شده است .

اهمیّت بسحق در ادبیات فارسی ، به نظر عدّه ای ، به سببِ ابتکار و نوآوری در موضوع اشعار و اعتراض او به سبک متداولِ ادبی قرن هفتم است (میرزایف ، ص 46؛ ریپکا، ص 436). بسحق ، نخستین بار، لغات و اصطلاحات و

تعبیرات آشپزی را در نظم به کار گرفت ( ایرانیکا ، ذیل ماده ؛ میرزایف ، ص 76) و نحوة وصفِ او از اطعمه و اغذیه تا حدّی وضع طبقات محرومِ آن زمان را نشان می دهد (صفا، ج 4، ص 247). بدین ترتیب ، بسحق به تتبّع منتقدانة اَشکال شعری مخصوصاً غزل ، و تضمین متصرّفانه در اشعار شاعرانی چون فردوسی ، حافظ ، شاه نعمت الله ولی و دیگران پرداخت و کوشید تا از بعضی مضامین عارفانه و مدایح مبالغه آمیز و نیز موضوعات کهنة شعری ، به زبان هزل ، انتقاد کند (میرزایف ، ص 31ـ32)، اما نیت او نه پیشی جستن بر دیگران بلکه مطایبه به طریقی هوشمندانه و هزل آمیز بوده است (براون ، ج 3، ص 396).

بسحق را از مقلّدان عبید زاکانی * (متوفی 772)، شاعر مبتکر در شیوة هزل و طنز دانسته اند، ولی براون (ج 3، ص 340) بسحق را در هزل بر عبید ترجیح داده است . کسانی چون : نظام الدّین احمد اطعمه (متوفی 850)؛ مولانا نظام الدّین محمودبن امیراحمد قاری یزدی * (متوفی 993؛ که به تقلید از بسحق به نظم دیوان البسه پرداخت )؛ تقی دانش ملقّب به حکیم سوری (متوفی 1288)؛ عبدالقادر خواجه سودا در سبک ، مقلد او بوده اند (میرزایف ، ص 86؛ ایرانیکا ، همانجا).





بسحق را با ژوزف د برشو شاعر فرانسوی ، که اشعارش دربارة خوشخوراکی است ، از لحاظِ سبکی همطراز دانسته اند (ریپکا، ص 435؛ ماسه ، ص 342).

پیش از بسحق ، ابوالفتح محمودبن حسین رَملی معروف به کُشاجِم ، شاعر و ادیب عرب (متوفی در 360) که در آغازِ کار طبّاخ سیف الدوله حمدانی (متوفی 356) بود، نام خوراکها و اصطلاحات طبّاخی را در کتاب الطبخ خود گرد آورده است (زرکلی ، ج 7، ص 167ـ168؛ دایره المعارف فارسی ، ذیل «بسحق اطعمه »).

عوام شیراز معتقدند که اگر کسی شب جمعه با نیّت خالص به زیارت قبر شیخ رود و در آنجا بعد از قرائت فاتحه از روح شیخ طلبِ طعام نماید بر آن دست می یابد. (براون ، ج 3، ص 458، پانویس 1).

---

منابع :
(1) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 3؛
از سعدی

(2) تا جامی ، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت ، تهران 1357 ش ؛


(3) علی نقی بهروزی ، «تاریخ وفات شیخ ابواسحاق و حلاج ، و محل قبر او»، یغما ، سال 28، ش 4، (تیر 1354)؛
(4) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، ( بی جا.، بی تا. ) ؛
(5) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345 ش ؛
(6) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشّعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1337 ش ) ؛
(7) یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران : از دوران باستان تا قاجاریه ، ترجمة عیسی شهابی ، تهران 1354 ش ؛
(8) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(9) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، تهران 1363ـ 1370 ش ؛
(10) هانری ماسه ، تحقیق دربارة سعدی ، ترجمة غلامحسین یوسفی و محمد حسن مهدوی اردبیلی ، تهران 1364 ش ؛
(11) محمد علی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(12) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقایق ، چاپ محمد جعفر محجوب ، ج 3، تهران 1345 ش ؛
(13) عبدالغنی میرزایف ، ابواسحاق و فعالیت های ادبی او ، دوشنبه 1971؛
(14) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛
(15) رضا قلی بن محمد هادی هدایت ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران ( 1344 ش ) ؛


(16) EI 2 , s.v. "Bush ¤ a  k ¤ " (by P. Horn - [H. Masse  ]);
(17) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bosh ¤ a  q (Abu  Esh ¤ a  q) At ¤ ema" (by Heshmat Moayyad).

/ حمیرا زمردی /